Πέρα από τη γλωσσική επάρκεια: Πολιτισμική επίγνωση ενσυναίσθηση και διαμεσολάβηση στο σχολικό περιβάλλον Βασίλης Παυλόπουλος Τμήμα Ψυχολογίας, Πανεπιστήμιο Αθηνών vpavlop@psych.uoa.gr Ανακοίνωση στη 2 η συνάντηση του Δικτύου Αποφοίτων του Τμήματος Γαλλικής Γλώσσας και Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών Η Διαμεσολάβηση στο Σχολικό Περιβάλλον, Αθήνα, 26 Απριλίου 2014
Περίληψη Η διαμεσολάβηση στο σχολικό περιβάλλον συχνά εκλαμβάνεται μέσα από μια περιοριστική οπτική που ταυτίζει τις επικοινωνιακές δεξιότητες με τη γλωσσική επάρκεια. Ωστόσο, η γλώσσα αποτελεί βασικό συστατικό και φορέα του πολιτισμού που την παρήγαγε, επομένως περιλαμβάνει εξαιρετικά πλούσιες και ενίοτε συμπυκνωμένες ή λιγότερο φανερές πολιτισμικές νοηματοδοτήσεις, όπως η συναισθηματική φόρτιση του λόγου, τα επιτονικά φαινόμενα ή ακόμα και το διευρυμένο ρεπερτόριο της προφορικής επικοινωνίας μέσα από τη γλώσσα του σώματος. Σκοπός της εισήγησης αυτής είναι να αναδείξει ορισμένα από αυτά τα επικοινωνιακά στοιχεία, τις πολιτισμικές δυνάμεις που τα διαμορφώνουν (π.χ. κοινωνικές αξίες), καθώς και τις επιπτώσεις που επιφέρει η υποβάθμιση ή η ακατάλληλη χρήση τους (π.χ. προκατάληψη, διακρίσεις). Επιπλέον, παρουσιάζονται τρεις έννοιες-κλειδιά για την προώθηση της διαμεσολάβησης: η πολιτισμική επίγνωση, η πολιτισμική ενσυναίσθηση και η πολιτισμική ενδυνάμωση, οι οποίες διευρύνουν τη γλωσσική επάρκεια σε πολιτισμική επάρκεια, και συζητούνται τρόποι για την εμπέδωσή τους στο σχολικό περιβάλλον.
Το σχολείο ως πλαίσιο διαμεσολάβησης Η διαμεσολάβηση ως διαπραγμάτευση με αντικείμενο την επίλυση συγκρούσεων στις σχέσεις μεταξύ των μαθητών. Διαμεσολάβηση των εκπαιδευτικών προς διευκρίνιση και διασφάλιση της τήρησης των σχολικών κανόνων. Η διαδικασία της μάθησης ως σκόπιμη, συστηματική διαμεσολάβηση του εκπαιδευτικού συστήματος για την κατάκτηση της γνώσης από τους μαθητές. Το σχολείο, ως φορέας κοινωνικοποίησης, μεσολαβεί για τη διαγενεακή μεταβίβαση και εσωτερίκευση των βασικών συστατικών του πολιτισμού (γλώσσα, αξίες, πεποιθήσεις, σύμβολα, κλπ.)
Η πολιτισμική παράμετρος στο σχολείο Σε ένα μονοπολιτισμικό σχολικό πλαίσιο η κοινωνικοποίηση ταυτίζεται με την πολιτισμοποίηση. Το σύγχρονο ελληνικό σχολείο έχει πάψει από καιρό να είναι μονοπολιτισμικό, υπό το πρίσμα τοπικών και διεθνών εξελίξεων (βλ. μετανάστευση, ευρωπαϊκή ενοποίηση, οικονομική παγκοσμιοποίηση). Έτσι, η σχολική κοινωνικοποίηση επεκτείνεται σε διαδικασία επιπολιτισμοποίησης, όπου διαφορετικά συστήματα νοηματοδότησης λειτουργούν συχνά ως ανταγωνιστικά πλαίσια αναφοράς με ασύμμετρη νομιμοποίηση, αν και όχι πάντα εμφανώς. (Παυλόπουλος & συν., 2009)
Πολιτισμός: η «κρυμμένη» διάσταση; Τα περισσότερα στοιχεία του πολιτισμού κρύβονται κάτω από την επιφάνεια της συμπεριφοράς: ΟΡΑΤΑ γλώσσα, ενδυμασία, τέχνη, θρησκευτικές πρακτικές, διασκέδαση, διατροφή ΜΗ ΟΡΑΤΑ νόρμες ευγένειας, αισθητική, δίκαιο, αντίληψη του εαυτού, χρονικός προσανατολισμός, μη λεκτική επικοινωνία (Hall, 1976)
Πολιτισμός και σχολική διαμεσολάβηση Εξατομικευμένη προσέγγιση. Η ατομική διακύμανση της συμπεριφοράς είναι μεγαλύτερη από την πολιτισμική διακύμανση, επομένως ο πολιτισμός «δεν μετράει» στη διαμεσολάβηση. Η ατομική συμπεριφορά δεν συντελείται στο κενό, αλλά λειτουργεί μέσα σε ένα οργανωτικό πλαίσιο αρχών και νοηματοδοτήσεων. Ντετερμινιστική προσέγγιση. Ο πολιτισμός καθορίζει τη συμπεριφορά, άρα και τους κανόνες για την επίλυση των συγκρούσεων. Η θεώρηση αυτή ενεργοποιεί στερεότυπα και οδηγεί αναπόφευκτα σε προκαταλήψεις. (Berry et al., 2011. Chew, 2004)
Πολιτισμός και σχολική διαμεσολάβηση Γλωσσική προσέγγιση. Η γνώση της γλώσσας αρκεί για την κατανόηση και διευθέτηση των διαφορών. Η γλώσσα αποτελεί ένα μόνο από τα εργαλεία της διαπολιτισμικής επαφής. Συχνά μάλιστα η καλή γνώση της ενδέχεται να κρύβει την έλλειψη άλλων βασικών επικοινωνιακών δεξιοτήτων. Σχετικιστική προσέγγιση. Ο πολιτισμός αποτελεί έναν παράγοντα ταυτότητας και ατομικών διαφορών, στο πλαίσιο των διομαδικών σχέσεων. Η αναγνώριση των διαφορετικών πολιτισμικών αντιλήψεων χωρίς την αξιολόγησή τους είναι καλή αφετηρία για τη διαχείριση των συγκρούσεων. (Berry et al., 2011. Chew, 2004)
Πολιτισμικές αντιλήψεις και σχολική διαμεσολάβηση πηγή: Seckel, 2005 Αποτελούν εργαλεία για την απόδοση νοήματος, ιδίως όταν λείπουν πληροφορίες. Από το άλλο μέρος, ίσως να περιορίζουν την οπτική μας. Μπορούν να αλλάξουν μέσω της μάθησης... οπότε εμπλουτίζουν τις εναλλακτικές μας λύσεις. Βοηθούν να διακρίνουμε το άτομο από το πρόβλημα και τη συμφωνία από το σεβασμό. (Barkai, 2008)
Διαστάσεις πολιτισμικής διαφοροποίησης στη διαπροσωπική επικοινωνία Πλαισίωση του λόγου. Πόσο ευθεία ή έμμεση είναι η έκφραση των πληροφοριών; Λεκτική μη λεκτική επικοινωνία. Πόσο συχνή/σαφής είναι η χρήση των μη λεκτικών μηνυμάτων; Αυτοαποκάλυψη. Σε ποιο βαθμό γίνεται αποδεκτή η αναφορά πληροφοριών για τον εαυτό; Προσωπικός χώρος. Πώς ορίζεται η διαπροσωπική απόσταση και η επιθυμητή σωματική επαφή; Απόσταση εξουσίας. Πόσο αυστηρή/χαλαρή είναι η αποδοχή της κοινωνικής ιεραρχίας; Ατομικισμός συλλογικότητα. Πόσο ο εαυτός νοείται ως ανεξάρτητος ή αλληλεξαρτώμενος από την ομάδα; (Barkai, 2008. Hall, 1976. Ward, Bohner & Furnham, 2001)
Μοτίβα πολιτισμικών διαφορών στη διαπροσωπική επικοινωνία Κοινωνική αβρότητα. Στις συλλογικές κοινωνίες, οι κανόνες ευγένειας υπαγορεύουν πιο έμμεση έκφραση των προσωπικών επιθυμιών, μικρότερο βαθμό αυτοαποκάλυψης και πιο ασαφή επικοινωνιακά μηνύματα από ό,τι στις ατομικιστικές κοινωνίες. Επίλυση συγκρούσεων. Οι αξίες (π.χ., ατομικισμός συλλογικότητα, απόσταση εξουσίας) συνδέονται με την αντίληψη της αξιοπρέπειας, την απονομή δικαιοσύνης, την άσκηση κριτικής και τη διαπραγμάτευση. Μορφές προσφώνησης. Η άστοχη (μη) χρήση ενικού ή πληθυντικού, μικρού ονόματος ή επωνύμου, τίτλου ή ιδιότητας συναρτάται με την απόσταση εξουσίας και ίσως εκληφθεί ως προσβλητική συμπεριφορά. (Smith & Bond, 2011. Ward, Bochner & Furnham, 2001)
Μοτίβα πολιτισμικών διαφορών στη διαπροσωπική επικοινωνία Μη λεκτική επικοινωνία. Όταν η γλώσσα του σώματος (βλεμματική επαφή, χειρονομίες, σωματική εγγύτητα) είναι ακατάλληλη σε σχέση με τη συνθήκη, τότε ένα άτομο ενδέχεται να θεωρηθεί αγενές-απρόσεκτο-ψυχρό ή απειλητικό-προσβλητικό-θερμό. Τυπικά σενάρια συμβάσεις. Πλήθος συναλλαγών στο σχολικό πλαίσιο, όπως η τήρηση του ωραρίου, η επιμέλεια στην εκτέλεση εργασιών, η διεκδίκηση, η συγγνώμη, οι φιλικές συναναστροφές, το φλερτ, κ.ά., υπαγορεύονται από πολιτισμικά προσδιορισμένους κανόνες που συχνά γίνονται αντιληπτοί μόνον όταν παραβιάζονται! (Smith & Bond, 2011. Ward, Bochner & Furnham, 2001)
Πολιτισμική επίγνωση Ο πολιτισμικός διαμεσολαβητής συνειδητοποιεί την επίδραση που ασκούν οι πολιτισμικοί παράγοντες στη συμπεριφορά. Αναγνωρίζει τα πολιτισμικά στοιχεία των μαθητών που προέρχονται από διαφορετικές κουλτούρες. Έχει καλή κατανόηση του δικού του πολιτισμού και των επιδράσεων που ασκεί στη συμπεριφορά του. Αντιλαμβάνεται την πολιτισμική ετερότητα υπό το πρίσμα των σχέσεων εξουσίας και της ασύμμετρης κοινωνικής ισχύος (πλειονότητα-μειονότητα). (Tomalin & Stempleski, 1993)
Πολιτισμική ενσυναίσθηση Ο πολιτισμικός διαμεσολαβητής είναι σε ετοιμότητα να κατανοήσει και να «μεταφράσει» τα θέματα των εμπλεκομένων μερών σε μια επικοινωνιακή συνθήκη από τη δική τους πολιτισμική σκοπιά. Προσπαθεί να κατανοεί τις διαφορετικές ή ακόμα και προκλητικές απόψεις χωρίς να τις κρίνει, αποφεύγει τις ερμηνείες που βασίζονται σε στερεότυπα. Είναι σε θέση να «ζυγίζει δυναμικά» τους ατομικούς και τους ευρύτερους πολιτισμικούς παράγοντες, οι οποίοι διαμορφώνουν τη συμπεριφορά. Είναι ανοιχτός να αναθεωρήσει τα θεωρητικά μοντέλα και να διευρύνει τις γνώσεις του. (Γιωτσίδη & Σταλίκας, 2004. Zhu, 2011)
Προάγοντας τη διαμεσολάβηση στο σχολείο: Πολιτισμική επάρκεια Αφορά στην απόκτηση πολιτισμικού περιεχομένου γνώσεων και δεξιοτήτων, πέραν της εκμάθησης της γλώσσας. Οι δεξιότητες αυτές περιλαμβάνουν, μεταξύ άλλων, την έκφραση στάσεων και συναισθημάτων, τη ρύθμιση της διαπροσωπικής απόστασης και της βλεμματικής επαφής, την εξοικείωση με κοινωνικά σενάρια και τυπικές συναλλαγές. Τα κοινωνικά επιδέξια άτομα «ερμηνεύουν» εύστοχα τις κοινωνικές περιστάσεις και τις αντιδράσεις των άλλων, ώστε να προσαρμόζουν με ευέλικτο τρόπο τη συμπεριφορά τους. (Masgoret & Ward, 2006)
Προάγοντας τη διαμεσολάβηση στο σχολείο: Πολιτισμική ενδυνάμωση Αποσκοπεί να βοηθήσει το άτομο ώστε να αποκτήσει μεγαλύτερη αίσθηση ελέγχου του περιβάλλοντος σε καθημερινές, πρακτικού χαρακτήρα συναλλαγές. Σε αυτήν συντελούν, μεταξύ άλλων, τα εξής: εκμάθηση δεξιοτήτων (π.χ. γλώσσα, συμβολικοί πόροι) που αφορούν τις επιπολιτιζόμενες ομάδες, στρατηγικές ερμηνείες του κοινωνικού πλαισίου με πολιτισμικά λειτουργικούς όρους, ανάπτυξη πολλαπλών όψεων της ταυτότητας για την αντιμετώπιση του κοινωνικού στίγματος, ενεργοποίηση/εμπλοκή μελών της εσω-ομάδας ΚΑΙ της εξω-ομάδας. (García Coll & Szalacha, 2004)
Ο εκπαιδευτικός ως πολιτισμικός διαμεσολαβητής Να αποκτήσει επίγνωση του δικού του πολιτισμικού υπόβαθρου και των εθνικών στερεοτύπων του. Να αναζητήσει πληροφορίες και υλικό σχετικά με το πολιτισμικό υπόβαθρο των μαθητών του. Να ενσωματώσει πολιτισμικά σχετιζόμενο υλικό στα μαθήματα. Να καλλιεργήσει την αξία της μητρικής γλώσσας και κουλτούρας όλων των μαθητών. Να εμπλέξει τις οικογένειες των μαθητών και μέλη της κοινότητας σε συνεργατικές σχολικές δράσεις. Να αναδείξει τη σημασία της ετερότητας σε όλες τις μορφές της. (Major, 2007)
Από τη γλωσσική στην πολιτισμική διαμεσολάβηση Οι γλώσσες δεν μεταφράζονται λέξη-προς-λέξη. Τα επαφικά και επιτονικά φαινόμενα του προφορικού λόγου μεταφέρουν νοήματα. Η γλώσσα του σώματος και οι χειρονομίες μεταφέρουν νοήματα. Οι γλώσσες χρησιμοποιούν διαφορετικές γραμματικές και συντακτικές δομές για να αποδώσουν νοήματα. Όλες οι γλώσσες έχουν θέματα-ταμπού. Οι τρόποι προσφώνησης (απευθύνω/παίρνω το λόγο) στις διαπροσωπικές σχέσεις ποικίλλουν σημαντικά σε διαφορετικές γλώσσες. (Clouet, 2006)
Βιβλιογραφία Barkai, J. (2008). What s a cross-cultural mediator to do? A low-context solution for a high-context problem. Cardozo Journal of Conflict Resolution, 10(1), 43-90. Berry, J., Poortinga, Y., Breugelmans, S., Chasiotis, A., Sam, D. (2011). Cross-cultural psychology: Research and applications (3 rd ed.). Cambridge, UK: Cambridge University Press. Γιωτσίδη, Β., & Σταλίκας, Α. (2004). Η διαπολιτιστική συμβουλευτική και ψυχοθεραπεία σε πρόσφυγες: Ψυχοκοινωνικές ανάγκες και πολιτισμικές διαφορές. Ψυχολογία, 11(1), 34-52. Chew, P. (2004). The pervasiveness of culture in conflict. Journal of Legal Education, 54(1), 60-71. Clouet, R. (2006). Between one s own culture and the target culture: The language teacher as intercultural mediator. Porta Linguarum, 5, 53-62. García Coll, C., & Szalacha, L. (2004). The multiple contexts of middle childhood. In R. Behrman (Ed.), The future of children, 14(2), 81-97. Hall, E. (1976). Beyond culture. New York, NY: Doubleday. Major, E. (2006). Secondary teachers as cultural mediators for language minority students. The Clearing House: A Journal of Educational Strategies, Issues and Ideas, 80(1), 29-32. Masgoret, A.-M., & Ward, C. (2006). Culture learning approach to acculturation. In D. L. Sam & J. W. Berry (Eds.), The Cambridge handbook of acculturation psychology (pp. 58-77), Cambridge, UK: Cambridge University Press. Παυλόπουλος, Β., Ντάλλα, Μ., Καλογήρου, Σ., Θεοδώρου, Ρ., Μαρκούση, Δ., & Μόττη-Στεφανίδη, Φ. (2009). Επιπολιτισμός και προσαρμογή μεταναστών εφήβων στο σχολικό πλαίσιο. Ψυχολογία, 16(3), 400-421. Seckel, A. (2005). Ambiguous optical illusions. New York, NY: Sterling. Smith, P., & Bond, M. H. (2011). Διαπολιτισμική κοινωνική ψυχολογία (ελλην. επιμ.: Α. Παπαστυλιανού). Αθήνα: Gutenberg (έτος πρωτότυπης έκδοσης: 1997 Tomalin, B., & Stempleski, S. (1993). Cultural awareness. Oxford: Oxford University Press. Ward, C., Bochner, S., & Furnham, A. (2001). The psychology of culture shock (2 nd ed.). Hove, UK: Routledge. Zhu, H. (2011). From intercultural awareness to intercultural empathy. English Language Teaching, 4(1), 116-119.