Τα ψυχολογικά παιχνίδια στην επικοινωνία και η διεκδικητικότητα μεταξύ των φύλων - Μέρος Αʹ " εν είναι δυνατόν να λύσουμε τα σημαντικά προβλήματα που αντιμετωπίζουμε, αν παραμείνουμε στο ίδιο επίπεδο σκέψης στο οποίο βρισκόμασταν τη στιγμή που τα δημιουργήσαμε" (Αϊνστάιν) Η θεωρία της Συναλλακτικής Ανάλυσης αναλύει και ερμηνεύει την ανθρώπινη συμπεριφορά τόσο στο εργασιακό όσο και στο κοινωνικό και οικογενειακό περιβάλλον. Θεμελιώθηκε από τον Dr. Eric Burne ήδη από τη δεκαετία του '50. Σύμφωνα μ αυτό το μοντέλο τα μέρη του ψυχισμού, που συγκρούονται μεταξύ τους είναι τρία, ο Γονέας, ο Ενήλικος και το Παιδί. Έχει να κάνει με τέσσερα είδη ανάλυσης: ομική ανάλυση: την ανάλυση της προσωπικότητας. Συναλλακτική ανάλυση: την ανάλυση των πράξεων ή των λέξεων, που χρησιμοποιούν οι άνθρωποι. ραματική ανάλυση: την ανάλυση των ειδικών σεναρίων ζωής, που ορισμένοι άνθρωποι παίζουν συνεχώς στη ζωή τους. Ανάλυση των παιχνιδιών: την ανάλυση των υστερόβουλων συναλλαγών, που οδηγούν στην τελική πληρωμή. ομική ανάλυση Ο Berne ορίζει την κατάσταση του εγώ ως «ένα σταθερό σχήμα συναισθημάτων και εμπειριών, που σχετίζεται άμεσα με ένα αντίστοιχο σταθερό σχήμα συμπεριφοράς». Υποστηρίζει ότι όλες οι εμπειρίες του ανθρώπου καταγράφονται στον εγκέφαλο και στους νευρικούς ιστούς. Οι καταγραφές αυτές περιλαμβάνουν όλες τις εμπειρίες του ανθρώπου από την παιδική του ηλικία, ότι ενσωμάτωσε από τις γονεϊκές φιγούρες, τις αντιλήψεις των γεγονότων και τα συναισθήματα, που συνδέονται με τα γεγονότα αυτά, καθώς και την παραμόρφωση που υφίστανται οι αναμνήσεις. Οι καταγραφές αυτές αποθηκεύονται στη μνήμη όπως οι ταινίες βίντεο. Μπορούν να ξαναπαιχτούν και το γεγονός αυτό μπορεί να ξανάρθει στη μνήμη, ακόμη και να ξαναβιωθεί. 1 Τηλ/Tél: 210 6147002 φαξ/fax: 210 6147004 url: www.unesco.gr e mail: info@unesco.gr
Το κάθε άτομο έχει τρεις καταστάσεις του Εγώ, που αποτελούν χωριστές και διακεκριμένες μορφές συμπεριφοράς: τη Γονεϊκή κατάσταση του εγώ, την Ενήλικη κατάσταση του εγώ και την Παιδική κατάσταση του εγώ. Ορίζονται ως εξής: Η Γονεϊκή κατάσταση του εγώ περιλαμβάνει τις στάσεις και τη συμπεριφορά, που έχουμε πάρει από εξωτερικές πηγές και κυρίως από τους γονείς. Εξωτερικά εκφράζεται προς τους άλλους με μια στάση κριτικής, προστασίας ή προκατάληψης. Η Ενήλικη κατάσταση του εγώ δε σχετίζεται με την ηλικία του ατόμου. Είναι προσανατολισμένη στην αντικειμενική συλλογή και αξιολόγηση πληροφοριών. Η Παιδική κατάσταση του εγώ περιλαμβάνει όλες τις παρορμήσεις, που διαθέτει φυσιολογικά το μικρό παιδί. Όταν σκέφτεστε, ενεργείτε ή αισθάνεστε, όπως βλέπατε να κάνουν οι γονείς σας βρίσκεστε στην Γονεϊκή κατάσταση του εγώ. Όταν χειρίζεστε την καθημερινή πραγματικότητα συλλέγοντας δεδομένα, υπολογίζοντας τις πιθανότητες και αξιολογώντας αντικειμενικά, βρίσκεστε στην Ενήλικη κατάσταση του εγώ. Όταν αισθάνεστε και ενεργείτε, όπως όταν είσαστε παιδί βρίσκεστε στην Παιδική κατάσταση του εγώ. Ας δούμε το ακόλουθο παράδειγμα: Αντίδραση σε μια πράξη βίας στο δρόμο Γονιός: Ήθελε και τα παθε η κοπέλα, αφού τριγυρνούσε ολομόναχη τέτοια ώρα. Ενήλικος: Καλύτερα να φωνάξω την αστυνομία. Παιδί: Αυτός είναι καυγάς. Συναλλακτική ανάλυση Παράδειγμα - Παιχνιδιάρικη συναλλαγή Παιδιού/Παιδιού. -Μ αρέσεις πολύ. -Κι εμένα μου αρέσεις. Στη σταυρωτή συναλλαγή, ένα ερέθισμα παίρνει μια απρόσμενη απάντηση, ενεργοποιώντας μιαν ακατάλληλη κατάσταση του εγώ. Στο σημείο αυτό οι άνθρωποι έχουν την τάση να αποσύρονται, να απομακρύνονται ο ένας από τον άλλο και να στρέφουν τη συζήτηση σε άλλο θέμα. 2 Τηλ/Tél: 210 6147002 φαξ/fax: 210 6147004 url: www.unesco.gr e mail: info@unesco.gr
Παράδειγμα -Προϊστάμενος: Τι ώρα είναι; -Γραμματέας: Ο νους σας όλο στο ρολόι είναι. Όταν στέλνει κανείς ένα υστερόβουλο μήνυμα το μεταμφιέζει κάτω από μια κοινωνικά αποδεκτή συναλλαγή. Τέτοιος είναι ο στόχος του παμπάλαιου ανδρικού κλισέ «έλα σπίτι μου να σε κεράσω ένα ποτό». Στην περίπτωση αυτή ο Ενήλικος λέει κάτι, ενώ το Παιδί χρησιμοποιώντας τον υπαινιγμό στέλνει ένα εντελώς διαφορετικό μήνυμα. Οι τέσσερις θέσεις της ζωής Η στάση ζωής αυτή διαμορφώνεται κατά βάση από: α) την ασφάλεια, που νιώθει το βρέφος, όταν κυοφορείται, με την οποία έχει εγκαθιδρύσει μία συμβιωτική σχέση β) το τραυματικό σοκ της γέννησης, που μέσα σε λίγες ώρες το "σπρώχνει" σε ένα αφιλόξενο (κρύο και θορυβώδες μεταξύ άλλων) εξωτερικό περιβάλλον. γ) τη συμφιλίωση, που λαμβάνει χώρα με τη ζωή, όταν το μωρό νιώσει το πρώτο του χάδι, στιγμή, που σηματοδοτεί και το σημείο της ψυχολογικής του γέννησης. Το χάδι και η σωματική επαφή αποτελούν το βασικότερο κίνητρο για την ωρίμανση και εξέλιξη. Στην προσπάθειά του να προβλέψει και να προκαλέσει το μητρικό χάδι, το παιδί επιστρατεύει όλες τις νοητικές του ικανότητες για να κατανοήσει τις συνθήκες, που επιφέρουν αυτή την επιβράβευση και να μπορέσει να τις επαναλάβει. ραματική ανάλυση Έχει καταλήξει στην ακόλουθη ταξινόμηση των 4 δυνατών θέσεων ζωής, που το άτομο υιοθετεί σε σχέση με τον εαυτό του και τους άλλους: 1. εν είμαι εντάξει - είσαι εντάξει. Το άτομο που έχει αυτή τη στάση ζωής έχει συλλέξει αρνητικά μηνύματα για τον εαυτό του και αναζητά την αναγνώριση και το «χάιδεμα» των άλλων. Τηλ/Tél: 210 6147002 φαξ/fax: 210 6147004 url: www.unesco.gr e mail: info@unesco.gr 3
2. εν είμαι εντάξει - δεν είσαι εντάξει. Το άτομο πιστεύει ότι δεν αξίζει ούτε αυτό, ούτε οι άλλοι. ιακατέχεται από απαισιοδοξία και επιθετικότητα, κατηγορεί τους άλλους ή προκαλεί με τη συμπεριφορά του την αρνητική κριτική των άλλων. 3. Είμαι εντάξει - δεν είσαι εντάξει. Το άτομο έχει αναπτύξει ένα δικό του μηχανισμό αυτοπροστασίας και αναζητά την αιτία των δικών του προβλημάτων στους άλλους. 4. Είμαι εντάξει - είσαι εντάξει. Είναι η υγιής θέση ζωής. Το άτομο αποδέχεται τον εαυτό του και τους άλλους και προσπαθεί να λύσει τα προβλήματά του με ρεαλιστικό και ώριμο τρόπο. Ανάλυση των παιχνιδιών Με βάση τους πιο πάνω παράγοντες οι τέσσερις θέσεις, που μπορεί να καταλήξει ο άνθρωπος σ αυτό το πρώιμο στάδιο της ζωής του είναι οι εξής: εν είμαι OK - Είσαι OK: Στη θέση αυτή το άτομο αισθάνεται ότι οι γύρω του είναι καλύτεροι από το ίδιο και αισθάνεται μειονεκτικά με τους άλλους, χωρίς να μπορεί να εξηγήσει το γιατί. Ίσως να νιώσει ότι βρίσκεται στο έλεος των άλλων για να εισπράξει την επιδοκιμασία. Μ αυτό το τρόπο προσπαθεί να προκαλέσει την επιδοκιμασία με διάφορα σενάρια και υποθέσεις. Όμως εξακολουθεί να μην μένει ικανοποιημένο. Μπορεί να συνεχίσει έτσι να ελπίζει και να δοκιμάζει σενάρια, χωρίς να γνωρίζει πότε επιδοκιμάζεται και πότε όχι ή μπορεί να αρνηθεί τη διαδικασία της επιδοκιμασίας και να αποφασίσει ότι θα είναι για πάντα μειονεκτικό σε σχέση με τους άλλους. Τότε επιλέγει συνειδητά να είναι το "κακό παιδί" και να έχει αντιδραστική και αντικοινωνική συμπεριφορά. Τα άτομα που έχουν τη στάση ζωής " εν είμαι ΟΚ - Είσαι ΟΚ" επιδιώκουν κοινωνικές επαφές με άτομα, που έχουν ισχυρό Γονέα, γιατί επιδιώκουν να λαμβάνουν από αυτά τη γονική επιδοκιμασία. εν είμαι OK - εν είσαι OK: Στα 2 χρόνια, όταν το παιδί, έχει ξεκινήσει να περπατάει, το άτομο μπορεί να αλλάξει την αρχική του θέση από το " εν είμαι ΟΚ - Είσαι ΟΚ" στο " εν είμαι ΟΚ - εν είσαι ΟΚ". Ο λόγος, που μπορεί να προκαλέσει μία τέτοια αλλαγή είναι να παρουσιαστεί μία αλλαγή στη γονική συμπεριφορά. Τώρα ανεξαρτητοποιείται, και ξεκινά η δημιουργία της Ενήλικης μορφής, που παρουσιάζεται με την περιέργεια, την εξερεύνηση και τη διερεύνηση των ορίων Τηλ/Tél: 210 6147002 φαξ/fax: 210 6147004 url: www.unesco.gr e mail: info@unesco.gr 4
της συμπεριφοράς του. Η αντίδραση των γονέων στην ωρίμανση αυτή μπορεί να είναι καθοριστική για την υπόλοιπη ζωή του. Αν ο γονέας προσπαθήσει να περιορίσει την εξέλιξη αυτή του ενήλικου με απαγορεύσεις, αποδοκιμασίες και τιμωρίες με γενικευμένη άρνηση ή από την άλλη αποτύχει να καθορίσει συγκεκριμένα όρια επιτρεπόμενης συμπεριφοράς, πέφτοντας σε αμφιταλαντεύσεις και έλλειψη ελέγχου, τότε οδηγεί το παιδί στο να δημιουργήσει μία εντύπωση ότι όχι μόνο το ίδιο, αλλά και οι άλλοι δεν είναι ΟΚ. Το παιδί παραιτείται τότε από την προσπάθεια να είναι αρεστό και παύει να χρησιμοποιεί τον Ενήλικό του στις σχέσεις του με τους άλλους. Συμπεριφέρεται μονίμως είτε ως Παιδί είτε ως Γονέας. Είμαι OK - εν είσαι OK: Η στάση ζωής είναι το να εξελιχθεί αυτή η θέση στο "Είμαι ΟΚ - εν είσαι ΟΚ". Τα παιδιά, που αναπτύσσουν αυτή τη θέση ζωής είναι συνήθως αυτά, που είναι κακοποιημένα. Για τα παιδιά αυτά η παρουσία του γονέα είναι πηγή πόνου και βίας και η μόνη τους ανακούφιση είναι η ίδια τους η μοναξιά. Η μοναξιά αυτή οδηγεί προοδευτικά και στη διάθεση για αυτοϊκανοποίηση, καθώς η ευχαρίστηση δεν μπορεί να προέλθει από τον έξω κόσμο. Τα άτομα αυτά συνήθως δεν έχουν όρια, καλύπτονται από μια τυπική ευγένεια, και πρέπει και είναι δυνατό να καταλήξουν σε εγκληματικές και αντικοινωνικές συμπεριφορές. Μαζεύουν γύρω τους άτομα, που τους κολακεύουν, αλλά κατά βάθος ξέρουν ότι οι κολακείες αυτές δεν είναι αληθινές, καθώς αυτοί, που τις εκστομίζουν οι ίδιοι δεν είναι ΟΚ. Έτσι το αποτέλεσμα είναι ότι μένουν στην αυτοϊκανοποίηση της μοναξιάς τους, καθώς αποδέχονται μόνο τον εαυτό τους ότι είναι ΟΚ. Είμαι OK - Είσαι OK: Η θέση αυτή διδάσκεται, είναι μια επιλογή, που δεν αποκτιέται στην πρώιμη παιδική ηλικία. Την αποκτά ο άνθρωπος με συνειδητή του απόφαση και διαφέρει από τις άλλες, γιατί, ενώ οι άλλες είναι υποσυνείδητες και βασίζονται σε αισθήματα, αυτή δεν είναι και βασίζεται σε δεδομένα και στη λογική. Με το "Είμαι ΟΚ - Είσαι ΟΚ", δεν απαλλάσσεται από τις άλλες. Αναγνωρίζει όμως τα δυσάρεστα αποτελέσματα, που έχουν οι άλλες θέσεις ζωής στη ζωή του, αντιλαμβάνεται πώς δημιουργήθηκαν και παίρνει τη συνειδητή απόφαση να μην επιτρέψει πια να επαναληφθούν. Κατανοεί ότι αυτό δε θα γίνει εύκολα αλλά σταδιακά, έτσι προσπαθεί, έχοντας πειστεί ότι έτσι θα βελτιωθεί η ζωή του. Τηλ/Tél: 210 6147002 φαξ/fax: 210 6147004 url: www.unesco.gr e mail: info@unesco.gr 5
Ενδεικτική Βιβλιογραφία Γαλανουδάκη-Ράπτη, Α., & Κοσμίδου-Hardy, X. (1996). Συμβουλευτική: Θεωρία και Πρακτική. Αθήνα: Εκδ. Ασημάκης. ημητρόπουλος, Ε. (2000). Συμβουλευτική Προσανατολισμός. Αθήνα: Εκδ. Γρηγόρη. Μαλικιώση-Λοϊζου, Μ. (1993). Συμβουλευτική Ψυχολογία. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. Χάρις Τ. (1977). Είμαι Ο Κεϋ Είσαι Ο Κεϋ. Αθήνα: Εκδ. Καστανιώτη. Ενδεικτική Ξενόγλωσση Βιβλιογραφία Ainsworth, M. (1982). Attachment: Retrospect and prospect. In C. M. Parkes & J. Stevenson- Hinde (Eds.), The place of attachment in human behavior (pp. 58-86). New York: Basic Books. Baumeister, R. F., & Leary, M. R. (1995). The need to belong: Desire for interpersonal attachments as a fundamental human motivation. Psychology Bulletin, 117(3), 497-529. Berne E. (1961). Transactional analysis in psychotherapy: A systematic individual and social psychiatry. New York: Grove Press. Berne, E. (1966). Principles of group treatment. New York: Oxford University Press. Berne E. (1972). What do you say after you say hello?: The psychology of human destiny. New York: Grove Press. Lynch, J., & Ford, J. (1977). The broken heart: The medical consequences of loneliness. New York: Basic Books. Novey, T. (2002). Measuring the effectiveness of transactional analysis: An international study. Transactional Analysis Journal, 32, 8-24. Ornish, D. (1998). Love and survival: The scientific basis for the healing power of intimacy. New York: HarperCollins. Siegel, D. J. (1999). The developing mind: How relationships and the brain interact to shape who we are. New York: Guilford Press. Steiner, C. (1971). Scripts people live: Transactional analysis of life scripts. New York: Grove Press. Young, J. E. (1999). Cognitive therapy for personality disorders: A schema-focused approach. Sarasota, FL: Professional Resource Exchange. Τηλ/Tél: 210 6147002 φαξ/fax: 210 6147004 url: www.unesco.gr e mail: info@unesco.gr 6