Λέμεηο θιεηδηά: δεμηψζεηο/ γεχκαηα/ εθδειψζεηο θηινθξνζχλεο, δηπισκαηία, δηπισκαηηθή πξαθηηθή, εζηκνηππία, επίζεκε/ ηηκεηηθή ζέζε, επίζεκν πξφζσπν/

ΠΔΡΙΛΗΦΗ Ζ παξνχζα εξγαζία πξαγκαηεχεηαη ην ζέκα ηνπ πξνβαδίζκαηνο ζην πιαίζην ηεο δηπισκαηηθήο εζηκνηππίαο θαη ησλ δηεζλψλ ζρέζεσλ. Ζ ζεκαζία ηνπ πξνβαδίζκαηνο δηαθσηίδεηαη κέζα απφ κία ηζηνξηθή δηαδξνκή ε νπνία θαηαδεηθλχεη ηε ζχλδεζή ηνπ κε ζέκαηα γνήηξνπ, θχξνπο θαη επηβνιήο ησλ θξαηψλ ή ησλ εγεκφλσλ ηνπο, θαζψο θαη ηελ εκπινθή ηνπ πξνβαδίζκαηνο ζε ζπζρεηηζκνχο ηζρχνο θαη ζε παίγληα δπλάκεσο θαη εμνπζίαο. Γηαθαίλεηαη αθφκε ε ζχλδεζή ηνπ κε ην ζηπι δηπισκαηίαο πνπ αλαπηπζζφηαλ ζε θάζε ηζηνξηθή πεξίνδν, ψζηε λα εμππεξεηεζνχλ ζπγθεθξηκέλεο θάζε θνξά αλάγθεο, φπσο θαη ε ηζηνξηθή εμέιημε ηνπ ίδηνπ ηνπ πξνβαδίζκαηνο. Δπίζεο, αλαιχεηαη ε ηεξαξρηθή νξγάλσζε ηελ νπνία ην πξνβάδηζκα αληαλαθιά, ην πψο απηφ δηέπεη ηελ πιεηνλφηεηα ησλ εθδειψζεσλ ηνπ πξσηνθφιινπ θαη νη ζπγθεθξηκέλεο εθαξκνγέο πνπ βξίζθεη ζην πιαίζην απηφ, θαζψο θαη ην πψο ζρεηίδεηαη κε θάπνηεο άιιεο αξρέο, φπσο, ζηηο εκέξεο καο, απηή ηεο λνκηθήο ηζφηεηαο ησλ θξαηψλ. Έηζη ινηπφλ, ζην πξψην κέξνο ηεο εξγαζίαο, κέζα απφ κία ηζηνξηθή αλαδξνκή φπνπ γίλνληαη πξνζπάζεηεο λα δηαγξαθεί θαη κία θνηλσληνινγία ή θαη κία ςπρνινγία ηεο δηπισκαηίαο θαη απηψλ πνπ ηελ αζθνχλ, απψηεξνο ζηφρνο είλαη λα θαηαδεηρζεί φηη ην πξνβάδηζκα, φπσο θαη γεληθφηεξα ε εζηκνηππηθή πξαθηηθή, δελ αληαλαθιά λεθξνχο ηχπνπο ρσξίο νπζηαζηηθφ πεξηερφκελν, αιιά ζπλδέεηαη κε ππνθείκελεο δνκέο βαζηά ξηδσκέλεο ζηελ πξαγκαηηθφηεηα θαη σο εθ ηνχηνπ δηαηεξεί κία ηδηαίηεξε ιεηηνπξγηθή ζεκαζία. Σέινο, ην δεχηεξν κέξνο ηεο εξγαζίαο απνηειεί έλα είδνο ρξήζηκνπ, ειπίδνπκε, θαη πεξηεθηηθνχ εγρεηξηδίνπ πνπ πιεξνθνξεί θαη πξνζαλαηνιίδεη πξαθηηθά ζε ζέκαηα πξνβαδίζκαηνο θαηά ηε δηπισκαηηθή πξαθηηθή. 1

ABSTRACT The present dissertation treats the subject of precedence in the frame of diplomatic etiquette and international relations. The importance of precedence is highlighted through a historical analysis which shows the connection between the precedence and such issues as the prestige and imposition of the states and of their sovereigns, as well as the entanglement of precedence in the balance of power and in games of power and force. Through this analysis, there also emerges the connection of precedence with the particular style of diplomacy developed in each historical era, so that certain needs were served, as well as the historical development of precedence itself. The hierarchical organisation reflected through precedence is analysed, as well as the way the latter conditions the practice of protocol, its applications within this frame and its connection to certain principles, such as, nowadays, that of the legal equality of states. Thus, in the first part of the dissertation, through an historical tracing back where there is an effort to outline a sociology or even a psychology of diplomacy and of those who practice it, the final objective is to show that the precedence and in general the protocol, does not reflect dead formalities devoid of any essential content; on the contrary, it is connected with underlying structures deeply rooted in reality and consequently it maintains a great functional importance. Finally, the second part of the dissertation constitutes a kind of a concise and, hopefully, useful handbook which informs and directs in a practical way on issues of precedence and of diplomatic practice. 2

Λέμεηο θιεηδηά: δεμηψζεηο/ γεχκαηα/ εθδειψζεηο θηινθξνζχλεο, δηπισκαηία, δηπισκαηηθή πξαθηηθή, εζηκνηππία, επίζεκε/ ηηκεηηθή ζέζε, επίζεκν πξφζσπν/ -νο πξνζθεθιεκέλνο, ηεξαξρία, θαλφλεο ηνπνζεηήζεσο, πξνβάδηζκα, πξσηφθνιιν, θηινθξφλεζε. 3

ΠΔΡΙΔΥΟΜΔΝΑ ΔΙΑΓΧΓΗ..ζ. 3 ΓΙΠΛΧΜΑΣΙΑ, ΔΘΙΜΟΣΤΠΙΑ ΚΑΙ ΠΡΧΣΟΚΟΛΛΟ...5 ΣΟ ΠΡΟΒΑΓΙΜΑ.8 ΙΣΟΡΙΚΗ ΔΞΔΛΙΞΗ ΚΑΙ ΗΜΑΙΑ ΣΟΤ ΠΡΟΒΑΓΙΜΑΣΟ...12 ΚΑΣΗΓΟΡΙΔ ΠΡΟΒΑΓΙΜΑΣΟ...26 1. Γεληθνί θαλόλεο ηνπνζεηήζεωο - Η αξρή ηνπ δεμηνύ..26 2. Πξνβάδηζκα ζεκαηώλ...29 3. Πξνβάδηζκα αξρεγώλ θξαηώλ.31 4. Πξνβάδηζκα Γηπιωκαηηθνύ ώκαηνο..35 α) Πξνβάδηζκα ηνπ Γηπισκαηηθνχ ψκαηνο έλαληη ησλ εζληθψλ αξρψλ...36 β) Πξνβάδηζκα κεηαμχ δηπισκαηηθψλ απνζηνιψλ..40 γ) Αηνκηθφ πξνβάδηζκα κεηαμχ κειψλ δηαθφξσλ δηπισκαηηθψλ απνζηνιψλ 43 δ) Πξνβάδηζκα κεηαμχ κειψλ κηαο δηπισκαηηθήο απνζηνιήο....44 ε) Γηπισκαηηθή Δπεηεξίδα...50 5. Πξνβάδηζκα ζηνπο δηεζλείο νξγαληζκνύο 50 α) Πξνβάδηζκα κεηαμχ ησλ δηεζλψλ νξγαληζκψλ.50 β) Πξνβάδηζκα ζην εζσηεξηθφ ησλ δηεζλψλ νξγαληζκψλ..53 γ) Πξνβάδηζκα εηδηθψλ απνζηνιψλ εζηκνηππηθνχ ραξαθηήξα...57 δ) Πξνβάδηζκα ζηηο δηεζλείο δηαζθέςεηο...58 ε) Πξνβάδηζκα Αξρεγψλ Πξνμεληθψλ Αξρψλ 62 ζη) Πξνβάδηζκα ζε εθδειψζεηο ειιεληθψλ θνηλνηήησλ εμσηεξηθνχ.63 Η ΔΦΑΡΜΟΓΗ ΣΟΤ ΠΡΟΒΑΓΙΜΑΣΟ ΣΙ ΓΔΞΙΧΔΙ ΚΑΙ ΣΑ ΓΔΤΜΑΣΑ..64 1. Καιεζκέλνη, ζέζεηο ζην ηξαπέδη θαη ζεξβίξηζκα.65 2. Πξνβάδηζκα γεπκάηωλ...71 α) Πξσηνθαζεδξία ή θεθαιή ηξάπεδαο 71 β) Σηκεηηθή ζέζε..72 4

γ) Σνπνζέηεζε ζπδχγσλ.72 δ) Δπίζεκν θαη θνηλσληθφ πξνβάδηζκα..73 ε) Υξήζηκεο ζπκβνπιέο..74 3. Σξόπνη ηνπνζεηήζεωο ζην ηξαπέδη...75 α) Γεχκαηα ρσξίο ζπδχγνπο 75 i) Σξάπεδα θπθιηθή 75 ii) Σξάπεδα νξζνγψληα 77 iii) Σξάπεδα ζρήκαηνο ovale...78 β) Μεηθηά γεχκαηα (κε ζπδχγνπο)..78 γ) Γεχκαηα κε δχν θεθαιέο ζε δχν ηξαπέδηα.. 80 δ) Γεχκαηα κε θεληξηθή ηξάπεδα 81 ε) Γεχκαηα κε παξνπζία αξρεγψλ θξαηψλ.88 4. Γεύκαηα ζε πνιιά ηξαπέδηα. Γεύκαηα κπνπθέ 91 α) Γεχκαηα ζε πνιιά ηξαπέδηα.91 β) Γεχκαηα κπνπθέ...92 5. Κξηηήξηα επηινγήο είδνπο εθδειώζεωο θηινθξνζύλεο..93 Η ΔΦΑΡΜΟΓΗ ΣΟΤ ΠΡΟΒΑΓΙΜΑΣΟ ΚΑΣΑ ΣΙ ΣΔΛΔΣΔ ΤΠΟΓΡΑΦΗ ΓΙΔΘΝΧΝ ΚΔΙΜΔΝΧΝ 95 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ...97 ΠΑΡΑΡΣΗΜΑΣΑ 5

ΔΙΑΓΧΓΗ ε αληίζεζε κε ηελ αξθεηά θνηλή αληίιεςε ε νπνία δελ αλαγλσξίδεη ζηνπο θαλφλεο ηεο Δζηκνηππίαο νπζηαζηηθφ πεξηερφκελν θαη ιεηηνπξγηθφηεηα, νη ηππηθέο ζπκπεξηθνξέο πνπ θαζνξίδνληαη απφ ηνπο θαλφλεο απηνχο δεκηνπξγνχλ θαη αξρήλ έλα γλσζηφ θαη ζηαζεξφ, ζπλεπψο δε αζθαιέο πιαίζην, εληφο ηνπ νπνίνπ κπνξεί λα θηλεζεί θαλείο κε ζρεηηθή ζηγνπξηά, θαη κάιηζηα ζηνλ ηδηαίηεξα επαίζζεην ρψξν ησλ δηεζλψλ δηπισκαηηθψλ ζρέζεσλ. Άιισζηε, ν ζθνπφο ηνπ πξσηνθφιινπ, παξά ηε δηαδεδνκέλε αληίζεηε άπνςε, δελ είλαη λα δεκηνπξγεί ηεξαξρίεο αιιά κφλν λα ηηο αλαγλσξίδεη, νχηε λα επηλνεί ηηκέο, νχηε λα ελζαξξχλεη ηελ εμσηεξηθή επίδεημε. ηνρεχεη ζηελ θαζηέξσζε κηαο ηάμεσο πνπ λα δηεπθνιχλεη ηηο ζρέζεηο θαη λα κελ ηηο πεξηπιέθεη, αιιά λα ηηο απινπζηεχεη, λα κε δεκηνπξγεί πξνβιήκαηα, αιιά λα πξνιακβάλεη. 1 Δπηπιένλ, ε εθαξκνγή απηψλ ησλ θαλφλσλ δηεπθνιχλεη αθξηβψο απηέο ηηο ζρέζεηο, θαζψο εμαζθαιίδεη ηελ επγέλεηα, ηε ιεπηφηεηα θαη ηελ πξνζνρή ελ γέλεη ζηε ζπκπεξηθνξά θαη θπξίσο ηνλ ζεβαζκφ θαη ηελ αλαγλψξηζε πνπ, βάζεη ηεο αξρήο ηεο ηζφηεηαο ησλ θξαηψλ θαη φρη κφλνλ θπζηθά- νθείιεηαη ζηνλ αληηπξφζσπν θάζε θξάηνπο. πγθεθξηκέλα, ζε ζπλαζξνίζεηο νη νπνίεο πεξηιακβάλνπλ αληηπξνζψπνπο απφ ηε θηινμελνχζα ρψξα θαζψο θαη απφ άιιεο ρψξεο, ην ηππηθφ ηεο δηεζλνχο δηπισκαηηθήο θνπιηνχξαο θαη πξαθηηθήο παξακέλεη ζε ηζρχ δηαζθαιίδνληαο φηη θάζε ρψξα ζα απνιαχεη ηνπ ζεβαζκνχ ζηνλ ίδην βαζκφ φπσο θαη νη άιιεο θαη ρσξίο πξνθαηαιήςεηο θαη δηαθξίζεηο. Κπξίσο φκσο, ε Δζηκνηππία απνηειεί έθθξαζε ππνθείκελσλ δνκψλ θαη σο εθ ηνχηνπ είλαη πξάγκαηη ξηδσκέλε ζηελ πξαγκαηηθφηεηα, γηα ην ιφγν δε απηφλ θαη εμειίζζεηαη ψζηε λα πξνζαξκφδεηαη ζπλερψο ζ απηήλ ηελ πξαγκαηηθφηεηα ηελ νπνία θαη αληαλαθιά. Ζ Δζηκνηππία ινηπφλ δηεπθνιχλεη ην έξγν ηεο εθπξνζσπήζεσο ηεο δηπισκαηηθήο απνζηνιήο θαη αξρήλ θάλνληαο πην εχθνιε ηε δνπιεηά ηεο σο νκάδαο, αιιά θαη κε ην λα θαζηζηά ηηο ζρέζεηο θαη ηηο δηαδξάζεηο απηήο κε ηηο ινηπέο 1 Υαξάιακπνο Δ. Κφξαθαο, Δζηκνηππία Γηεζλψλ ρέζεσλ, Δθδ. Έιιελ, 2005. 6

δηπισκαηηθέο αξρέο θαη ηηο επίζεκεο αξρέο ηεο θηινμελνχζεο ρψξαο πην πξνβιέςηκεο θαη κε ην λα παξέρεη έλα βαζηθφ θνηλσληθφ πιαίζην θαη κηα ηεξαξρία γηα λα ηεξεζνχλ. εκαίλνληα ξφιν ζην πιαίζην ηεο Δζηκνηππίαο δηαηεξνχζε αλέθαζελ θαη εμαθνινπζεί λα δηαηεξεί ε ζεηξά πξνβαδίζκαηνο. Σν ηειεπηαίν ρξεζηκνπνηήζεθε γηα λα δηαηεξεί ή λα αλαηξέπεη ηζνξξνπίεο, θαζψο, φπσο ζα δνχκε, ζπλδέζεθε κε ζέκαηα αληαγσληζκνχ θξαηψλ, εθθξάζεσο ηζρχνο, γνήηξνπ θαη θχξνπο. Σν πξνβάδηζκα ζα απνηειέζεη θαη ην θχξην ζέκα ηεο παξνχζαο εξγαζίαο. 7

ΓΙΠΛΧΜΑΣΙΑ, ΔΘΙΜΟΣΤΠΙΑ ΚΑΙ ΠΡΧΣΟΚΟΛΛΟ Πξνηνχ αζρνιεζνχκε κε ηε βαζηθή έλλνηα ηνπ ζέκαηφο καο, ην πξνβάδηζκα θαη ηε ζεκαζία ηνπ ζην πιαίζην ηεο δηπισκαηηθήο θνπιηνχξαο θαη πξαθηηθήο, ζα εμεηάζνπκε πξψηα ζπλνπηηθά ηηο έλλνηεο πνπ ζπλζέηνπλ αθξηβψο απηφ ην πιαίζην, δειαδή ηελ ίδηα ηελ έλλνηα ηεο δηπισκαηίαο ε νπνία εκπεξηθιείεη θαη απηέο ηνπ πξσηνθφιινπ θαη ηεο εζηκνηππίαο, θαζψο θαη ηε κεηαμχ ηνπο ζχλδεζε. Καη αξρήλ ε δηπισκαηία είλαη ε ηδηφηεο θαη ην γλψξηζκα ηνπ δηπισκάηνπ, ε επηκέιεηα θαη δεμηφηεο πεξί ηελ δηαρείξηζηλ ησλ εμσηεξηθψλ ππνζέζεσλ ελφο θξάηνπο // ην ζχλνινλ ησλ πξνζψπσλ θαη ππεξεζηψλ ησλ αζρνινπκέλσλ κε ηα δεηήκαηα ησλ εμσηεξηθψλ ζρέζεσλ κηαο ρψξαο. 2 Αθφκε, ε δηπισκαηία είλαη ε ηέρλε θαη ε πξαθηηθή ηεο δηεμαγσγήο δηαπξαγκαηεχζεσλ αλάκεζα ζε δηαπηζηεπκέλα άηνκα (ην δίπισκα ηνπ δηπισκάηε), ηα νπνία εθπξνζσπνχλ νκάδεο ή έζλε. πλήζσο ν φξνο αλαθέξεηαη ζηε δηεζλή δηπισκαηία, ηε δηεμαγσγή θαη δηεπζέηεζε ησλ δηεζλψλ ζρέζεσλ κέζσ ηεο δηακεζνιάβεζεο επαγγεικαηηψλ δηπισκαηψλ 3 αλαθνξηθά κε ζέκαηα φπσο ε εηξήλεπζε, ν πνιηηηζκφο, ηα νηθνλνκηθά, ην εκπφξην θαη ν πφιεκνο. Οη δε δηεζλείο ζπλζήθεο γίλνληαη αληηθείκελν δηαπξαγκαηεχζεσο ησλ δηπισκαηψλ πξηλ απφ ηελ πηνζέηεζή ηνπο απφ ηνπο εζληθνχο πνιηηηθνχο. 4 Σέινο, θαηά κία άηππε, θνηλσληθή έλλνηα, ε δηπισκαηία είλαη ε ρξήζε ηνπ ηαθη γηα λα θεξδίζεη θαλείο ζηξαηεγηθφ πιενλέθηεκα, ελψ θάπνηα απφ ηα ρξεζηκνπνηνχκελα εξγαιεία είλαη ε ρξήζε δηαηππψζεσλ κε έλαλ κε ζπγθξνπζηαθφ, αιιά θνηλσληθά πξνζήθνληα θαη απνδεθηφ ηξφπν. 5 2 ΠΡΩΪΑ χγρξνλνλ νξζνγξαθηθφλ εξκελεπηηθφλ ιεμηθφλ ηεο ειιεληθήο γιψζζεο, εθδ. νίθνο ηακ. Π. Γεκεηξάθνπ, Αζήλαη. 3 Οξηζκέλα ζηνηρεία ζρεηηθά κε ηελ ηζηνξηθή εμέιημε ηεο δηπισκαηίαο θαη ηνπ ξφινπ ησλ δηπισκαηψλ ζα δνχκε ζε επφκελν θεθάιαην. 4 http://en.wikipedia.org/wiki/diplomacy 5 http://en.wikipedia.org/wiki/diplomacy 8

ρεηηθά κε ηηο έλλνηεο ηνπ πξσηνθφιινπ θαη ηεο εζηκνηππίαο, απηέο ζην κεγαιχηεξν βαζκφ ηαπηίδνληαη θαη σο εθ ηνχηνπ ρξεζηκνπνηνχληαη ζπλήζσο ελαιιαθηηθά. Έηζη, εζηκνηαμία θαη εζηκνηππία: είλαη ην ζχλνινλ ησλ θαηά ζπλζήθελ θαη παξάδνζηλ θαλφλσλ ζπκπεξηθνξάο κεηαμχ αηφκσλ // εηδηθψηεξνλ, ην ζχλνινλ ησλ θαλφλσλ ησλ εθαξκνδνκέλσλ εηο ηαο επηζήκνπο ζξεζθεπηηθάο ή πνιηηηθάο ηειεηάο, ηαο δηπισκαηηθάο ζρέζεηο, ηαο παξνπζηάζεηο εηο εγεκφλαο ή άξρνληαο θιπ. 6 Όζνλ αθνξά ζηε δηεζλψο ρξεζηκνπνηνχκελε ζήκεξα ειιεληθή ιέμε πξσηφθνιιν 7, ζήκαηλε αξρηθά ην πξψην θχιιν (ην νπνίν θαη ρξεζίκεπε σο πίλαθαο πεξηερνκέλνπ) ησλ θνιιεκέλσλ καδί θχιισλ ελφο θπιηλδξηθνχ παπχξνπ θαη θαη επέθηαζηλ ην ζρεδηάγξακκα ελφο εγγξάθνπ θαη θπξίσο ην πξψην ζρέδην κηαο ζπλζήθεο (εμ νπ θαη ε δεχηεξε ζεκαζία ηνπ πξσηνθφιινπ ζην πιαίζην ηνπ δηεζλνχο δηθαίνπ θαη ησλ δηεζλψλ ζρέζεσλ, απηή ηεο ζπλζήθεο ή ηεο δηεζλνχο ζπκθσλίαο πνπ ζπκπιεξψλεη κηα πξνεγνχκελε ζπλζήθε ή δηεζλή ζπκθσλία). 8 Μέζα απφ κία ελλνηνινγηθή εμέιημε, ε ιέμε ζεκαίλεη πιένλ ην ζχλνινλ θαλφλσλ εζηκνηππίαο ηζρπφλησλ ελ απιαίο εγεκφλσλ ή πξνέδξσλ δεκνθξαηίαο, σο θαη εηο ηαο κεηαμχ ησλ θξαηψλ επηζήκνπο ζρέζεηο// παξ αξρ., θχιινλ πξνθεθνιιεκέλνλ ελ αξρή θπιηλδξηθνχ παπχξνπ θαη πεξηέρνλ εμήγεζηλ ή ζεκείσζηλ επί ηνπ ρεηξνγξάθνπ. 9 Σν πξσηφθνιιν ζπλεπψο αλαθέξεηαη θπξίσο ζην ηππηθφ θαη ηελ εζηκνηππία πνπ εθαξκφδνπλ νη δηπισκάηεο θαη νη αξρεγνί θξαηψλ. (Πεξαηηέξσ, ην πξσηφθνιιν ζεκαίλεη έλαλ θψδηθα θαηάιιειεο γηα θάζε πεξίζηαζε ζπκπεξηθνξάο: πξσηφθνιια αζθαιείαο, αθαδεκατθφ πξσηφθνιιν. Σέινο, ζεκαίλεη ηελ απζηεξή ηήξεζε ησλ 6 ΠΡΩΪΑ χγρξνλνλ νξζνγξαθηθφλ εξκελεπηηθφλ ιεμηθφλ ηεο ειιεληθήο γιψζζεο, εθδ. νίθνο ηακ. Π. Γεκεηξάθνπ, Αζήλαη. 7 Διιεληθά: εζηκνηππηθφ πξσηφθνιιν, εζηκνηππία, εζηκνηαμία, εηηθέηα, Αγγιηθά: Protocol, etiquette, Γαιιηθά: protocole, etiquette, statut, Ηηαιηθά: protocollo, Ηζπαληθά, Πνξηνγαιηθά: protocolo, Γεξκαληθά: Protokoll, Οιιαλδηθά: protocol, νπεδηθά: protokoll, etikettsregler, Ρσζηθά: протокол http://www.answers.com/topic/protocol. Ζ ιέμε πηνζεηήζεθε δηεζλψο κέζσ ηεο (κεζαησληθήο ιαηηληθήο ιέμεο) prōtocollum, ε νπνία ζηα αξρατθά γαιιηθά έγηλε prothocolle θαη ηέινο ζηα γαιιηθά protocole. 8 http://www.answers.com/topic/protocol, http://en.wikipedia.org/wiki/protocol 9 ΠΡΩΪΑ χγρξνλνλ νξζνγξαθηθφλ εξκελεπηηθφλ ιεμηθφλ ηεο ειιεληθήο γιψζζεο, εθδ. νίθνο ηακ. Π. Γεκεηξάθνπ, Αζήλαη. 9

θνηλσληθψλ ζπκβάζεσλ). 10 Πξφθεηηαη δειαδή γηα ην ζχλνιν ησλ θαλφλσλ πνπ νξίδνπλ πψο ζα πξέπεη λα δηεμαρζεί κηα δξαζηεξηφηεηα, εηδηθά ζην πεδίν ηεο δηπισκαηίαο. Μάιηζηα ην πξσηφθνιιν αλαθέξεηαη ζηελ πιεπξά εθείλε ηεο δηπισκαηίαο πνπ ζρεηίδεηαη κε ηηο δηαδηθαζίεο, ην ηππηθφ, αθφκε θαη ην ηειεηνπξγηθφ, ζπκπεξηιακβαλνκέλσλ θαη ζεκάησλ επγελείαο θαη θηινθξνλήζεσο, θαζψο θαη πξνβαδίζκαηνο. 11 ην πεδίν ρεηξηζκνχ ησλ δηπισκαηηθψλ θαη θπβεξλεηηθψλ ππνζέζεσλ, ηα πξσηφθνιια ζπληζηνχλ ζπρλά άγξαθεο θαηεπζπληήξηεο γξακκέο θαη θαζνξίδνπλ ηελ θαηάιιειε θαη γεληθψο απνδεθηή ζπκπεξηθνξά, φπσο ην λα δείρλεη θαλείο ην δένληα ζεβαζκφ πξνο ηνλ αξρεγφ ηνπ θξάηνπο, ην λα ηνπνζεηεί ηνπο δηπισκάηεο βάζεη ηεο ρξνλνινγηθήο ζεηξάο δηαπίζηεπζήο ηνπο θ.ν.θ. 12 Κάζε ππεξεζία δε εμσηεξηθψλ ππνζέζεσλ δηαζέηεη θάπνηνλ ππάιιειν ππεχζπλν γηα ην πξσηφθνιιν. Γηα ην πξσηφθνιιν ινηπφλ, πξνεξρφκελν, φπσο πξναλαθέξζεθε, απφ ηηο ειιεληθέο ιέμεηο πνπ ζεκαίλνπλ ε πξψηε θφιια, κπνξεί πξάγκαηη λα εηπσζεί, θαηά ηε Mary Jane McCaffree φηη είλαη ε θφιια πνπ ζπλέρεη ηελ επίζεκε δσή ζηελ θνηλσλία καο. Δίηε ζε ηνπηθφ, θξαηηθφ, εζληθφ ή δηεζλέο επίπεδν, ε ζσζηή εθαξκνγή ηνπ πξσηνθφιινπ είλαη δσηηθήο ζεκαζίαο, ψζηε νη ζρέζεηο αλάκεζα ζηνπο επηζήκνπο αληηπξνζψπνπο ησλ νξγαληζκψλ θαη ησλ θπβεξλήζεσλ λα δηεμάγνληαη κε ηηο ειάρηζηεο δπλαηέο ηξηβέο θαη ηε κέγηζηε απνηειεζκαηηθφηεηα. 13 10 http://www.answers.com/topic/protocol 11 http://www.ediplomat.com/glossary2.htm 12 http://www.answers.com/topic/protocol 13 M.J. Mc Caffree θαη P.Innis, Protocol, the Complete handbook of Diplomatic, official and social usage. 10

ΣΟ ΠΡΟΒΑΓΙΜΑ Όπσο αλαθέξζεθε θαη ζην πξνεγνχκελν θεθάιαην, έλα απφ ηα θχξηα ζέκαηα ζηα νπνία αθνξά ην πξσηφθνιιν, απνηειεί ην πξνβάδηζκα θαη βέβαηα ε ηεξαξρία, κε ηελ νπνία ην πξνβάδηζκα ζπλδέεηαη ζηελά (ιρ. θαηάηαμε θαη πξνβάδηζκα ησλ δηπισκαηψλ βάζεη ηεο ρξνλνινγηθήο ζεηξάο δηαπηζηεχζεψο ηνπο). Μία άιιε ηέινο έλλνηα κε ηελ νπνία, έπεηηα απφ κία καθξά ηζηνξηθή εμέιημε, ζπλδέεηαη πιένλ ην πξνβάδηζκα, θαη κάιηζηα ζε επίπεδν θξαηψλ, είλαη απηή ηεο αξρήο ηεο λνκηθήο ηζφηεηαο ησλ θξαηψλ. Σν ξήκα πξνβαδίδσ ζεκαίλεη βέβαηα: βαδίδσ πξν άιινπ ηηλφο, πξνπνξεχνκαί ηηλφο, πξνεγνχκαη. Σν πξνβάδηζκα θαηά ζπλέπεηα ζεκαίλεη: ην λα πξνβαδίδε ηηο θαη εηδηθ. ην δηθαίσκα ηνπ λα πξνεγήηαί ηηο άιισλ θαηά ηαο επηζήκνπο ηειεηάο, ιφγσ δηαθνξάο αμηψκαηνο, θιπ. 14 Αθφκε, ην πξνβάδηζκα είλαη: Σν γεγνλφο, ε θαηάζηαζε ή ην δηθαίσκα ηνπ λα έρεη θαλείο ην πξνβάδηζκα ε πξνηεξαηφηεηα. Πξνηεξαηφηεηα ε νπνία δηεθδηθείηαη ή παξαρσξείηαη ιφγσ ππεξνρήο/ ππεξηεξήζεσο/ εμάξρνπζαο ζέζεσο ή αλσηεξφηεηαο θάπνηνπ. Μηα ηειεηνπξγηθή ζεηξά ηεξαξρίαο ή πξνηηκήζεσο, εηδηθά φπσο απηή εθαξκφδεηαη ζε επίζεκεο πεξηπηψζεηο. 15 Ζ ζεηξά πξνβαδίζκαηνο είλαη κηα ηεξαξρία αθνινπζίαο βάζεη ηεο νλνκαζηηθήο ζπνπδαηφηεηαο ησλ αλζξψπσλ. Υξεζηκνπνηείηαη δε απφ πνιινχο νξγαληζκνχο θαη θπβεξλήζεηο. Ζ ζέζε θάπνηνπ ζηε ζεηξά πξνβαδίζκαηνο δελ απνηειεί απαξαηηήησο έλδεημε ιεηηνπξγηθήο ζπνπδαηφηεηαο αιιά έρεη κάιινλ κία ηειεηνπξγηθή ή ηζηνξηθή ζπλάθεηα. 16 Αλαιπηηθά ζηελ έλλνηα ηνπ πξνβαδίζκαηνο αλαθέξεηαη ν de Urbina, ζχκθσλα κε ηνλ νπνίν κπνξνχκε λα νξίζνπκε ην πξνβάδηζκα σο: Ζ εθ ησλ πξνηέξσλ 14 ΠΡΩΪΑ χγρξνλνλ νξζνγξαθηθφλ εξκελεπηηθφλ ιεμηθφλ ηεο ειιεληθήο γιψζζεο, εθδ. νίθνο ηακ. Π. Γεκεηξάθνπ, Αζήλαη. 15 http://www.answers.com/precedence 16 http://www.mywiseowl.com/articles/diplomatic_corps 11

θαζηέξσζε κηαο ζεηξάο κεηαμχ πξνζψπσλ πνπ πξνβαίλνπλ ή κεηέρνπλ ζε κηα δξαζηεξηφηεηα ζχκθσλα κε ηελ εμάξρνπζα ζέζε ηνπο, ηνλ βαζκφ, ην επίπεδν ή ηε ζπνπδαηφηεηά ηνπο ζηνπο θφιπνπο κηαο νηαζδήπνηε δνκήο ή αλζξψπηλεο θνηλσλίαο ελζσκαησκέλεο ζε έλα θξάηνο, κε ζθνπφ ηελ επίηεπμε ηεο κέγηζηεο δπλαηήο απνηειεζκαηηθφηεηαο ζηελ ελ ιφγσ δξαζηεξηφηεηα. [Ο νξηζκφο βέβαηα, γηα λα είλαη πιήξεο, ζα πξέπεη λα πεξηιακβάλεη θαη ηελ θαζηέξσζε ζεηξάο κεηαμχ ππνθεηκέλσλ ηνπ δηεζλνχο δηθαίνπ (θξάηε, δηεζλείο νξγαληζκνί θαη νη εθπξφζσπνί ηνπο), θαζψο θαη κεηαμχ ζπιινγηθψλ ζσκάησλ (δηπισκαηηθφ ζψκα, Βνπιή θιπ.)]. Απφ ηνλ νξηζκφ απηφ πξνθχπηνπλ δχν εξκελείεο πνπ κπνξνχλ λα δνζνχλ ζηελ έλλνηα ηνπ πξνβαδίζκαηνο: α) Δλ ζηελή ελλνία: Ζ θαηάηαμε ησλ πξνζψπσλ ζχκθσλα κε ην επίζεκν επίπεδν ή ζεηξά ηνπο, φπσο απηά έρνπλ θαζηεξσζεί απφ θαλφλα δηθαίνπ, παξάδνζε ή έζηκν. β) Δλ επξεία ελλνία: Ζ θαηάηαμε ησλ πξνζψπσλ ζχκθσλα κε ηελ πξαγκαηηθή ηνπο ζπνπδαηφηεηα ζηελ θνηλσλία πνπ ζπληζηά ην ζεκέιην ηνπ Κξάηνπο. ε δηαθνξά κε ην πξψην είδνο πξνβαδίζκαηνο, ζαθέο θαη ζπγθεθξηκέλν, ην δεχηεξν δελ είλαη. Δλ ηνχηνηο, πάληνηε θαη ηδηαίηεξα ζηα ζέκα ηεο ηνπνζεηήζεσο ζηηο ηξάπεδεο, ζα πξέπεη απηφ λα ιακβάλεηαη ππφςε. Αλαθέξακε φηη ν ζθνπφο ηνπ πξνβαδίζκαηνο είλαη ε απνηειεζκαηηθφηεηα ησλ αλζξσπίλσλ εθδειψζεσλ θαη ηειεηψλ, γηα λα επηηεπρζεί δε ηνχην είλαη αλαγθαία ε ινγηθή θαη ζπγθεθξηκέλε ηνπνζέηεζε ησλ αηφκσλ. Γειαδή λα είλαη ζηε ζέζε ηνπο. Δάλ ηα άηνκα απηά έρνπλ κία πξνθαζνξηζκέλε ζέζε βάζεη επηζήκνπ θεηκέλνπ, δελ ππάξρεη πξφβιεκα. Πξφβιεκα φκσο ππάξρεη, εάλ έλα άηνκν, παξ φιν φηη θαηέρεη ζεκαίλνπζα ζέζε ζηελ θνηλσλία, δελ πεξηιακβάλεηαη ζε έλα επίζεκν θείκελν ζεηξάο πξνβαδίζκαηνο. Με άιια ιφγηα, ππάξρνπλ δχν θαηεγνξίεο πξνζσπηθνηήησλ: α) Απηέο γηα ηηο νπνίεο πξνβιέπεηαη θαζνξηζκέλε ζέζε απφ επίζεκν θείκελν. β) Απηέο γηα ηηο νπνίεο, αλ θαη ζεκαίλνπζεο, δελ πξνβιέπεηαη θάηη ηέηνην. Αλαιπηηθφηεξα φζνλ αθνξά ζ απηέο ηηο δχν θαηεγνξίεο, κπνξνχλ λα εηπσζνχλ ηα εμήο: α) Πξνζσπηθφηεηεο ησλ νπνίσλ ην πξνβάδηζκα ή ε ζέζε ξπζκίδεηαη ζε επίζεκν θείκελν: Οη πεξηζζφηεξεο ρψξεο έρνπλ θαζηεξψζεη κε θαλφλα δηθαίνπ, παξάδνζε ή έζηκν κηα επίζεκε ζεηξά πξνβαδίζκαηνο. ηελ Ηζπαλία, ην Βαζηιηθφ Γηάηαγκα 2099/1983 θαζηεξψλεη Γεληθή Ρχζκηζε ησλ Πξνβαδηζκάησλ ζην Βαζίιεην ηεο Ηζπαλίαο. Ζ ζεηξά απηή πξνβαδίζκαηνο πεξηιακβάλεη ζε κεξηθέο ρψξεο ηηο αξρέο, ηα 12

αμηψκαηα θαη ηηο πξνζσπηθφηεηεο. ε άιιεο ρψξεο, φπσο ζηελ Ηζπαλία, κφλνλ ηηο αξρέο (ην ίδην ζπκβαίλεη θαη ζηελ Διιάδα). β) Πξνζσπηθφηεηεο γηα ηηο νπνίεο, αλ θαη ζεκαίλνπζεο ζε κηα ρψξα, ζηεξνχληαη πξνβαδίζκαηνο ή ζέζεσο πξνβιεπφκελα ζε επίζεκν θείκελν. Π.ρ. γηα έλα κεγάιν δσγξάθν, κηα κεγάιε ζπγγξαθέα, έλα ζεκαίλνληα ηξαπεδίηε, κηα κεγάιε δεκνζηνγξάθν, έλα ζεκαίλνληα λνκνκαζή θιπ. Γηα ηελ θαηεγνξία ησλ πξνζψπσλ απηψλ ην θξηηήξην θαζνξηζκνχ πξνβαδίζκαηνο είλαη ε θνηλή ινγηθή. γ) Γπζθνιία ππάξρεη φηαλ ζε κηα δξαζηεξηφηεηα ή εθδήισζε ζπκκεηέρνπλ πξφζσπα θαη ησλ δχν αλσηέξσ θαηεγνξηψλ. ηελ πεξίπησζε απηή ε θνηλή ζεηξά πξνβαδίζκαηνο θαζνξίδεηαη χζηεξα απφ ηελ αλάκεημή ηνπο, νπφηε, κε θξηηήξην ηελ θνηλή ινγηθή δίδεηαη ζηηο πξνζσπηθφηεηεο απηέο ηεο (β) θαηεγνξίαο ε ζεηξά πνπ ηνπο αλαινγεί ζχκθσλα κε ηελ πξνζσπηθή ηνπο αμία, ην θνηλσληθφ ηνπο θχξνο, ην αληηθείκελν ηεο δξαζηεξηφηεηάο ηνπο θιπ. 17 Θα κπνξνχζε επίζεο λα εηπσζεί φηη, θαηά ηελ εθαξκνγή ηνπ πξνβαδίζκαηνο, θάπνην άηνκν ζεσξείηαη, εμαηηίαο ηεο ζέζεσο πνπ θαηέρεη, πην ζεκαληηθφ απφ θάπνην άιιν άηνκν θαη αληηκεησπίδεηαη σο ηέηνην. Ο ζεβαζκφο γηα ηνπο ηχπνπο ή ην πξνβάδηζκα είλαη νπζηαζηηθήο ζεκαζίαο ζηηο επίζεκεο θαη ηδησηηθέο ππνδνρέο θαη δεμηψζεηο. Έλα ιάζνο ζ απηήλ ηε βαζηθή δηαδηθαζία ηνπ πξσηνθφιινπ κπνξεί λα δηαηαξάμεη ιρ. ηελ αξκνλία κηαο πεξηζηάζεσο φπνπ νη άλζξσπνη έρνπλ πξνζθιεζεί γηα λα έρνπλ πξνζσπηθή επαθή κεηαμχ ηνπο (ε δε ππνδνρή θαη δεμίσζε θαιεζκέλσλ είλαη κηα ζεκαληηθή κέζνδνο γηα ηε δεκηνπξγία ηέηνησλ επαθψλ). 18 Δλλνείηαη φηη πνιχ πην ζνβαξά είλαη ηα πξνβιήκαηα πνπ ζα κπνξνχζαλ λα δεκηνπξγεζνχλ απφ ηε κε ζσζηή ηήξεζε ηνπ πξνβαδίζκαηνο ζε πνιχ πην επίζεκεο πεξηπηψζεηο ζπλαληήζεσλ δηεζλνχο επηπέδνπ, φπσο γηα παξάδεηγκα νη ζπλαληήζεηο ζε επίπεδν αξρεγψλ θξαηψλ ή ε ηνπνζέηεζε, θαηά ηηο επίζεκεο εθδειψζεηο, πξέζβεσλ πνπ εθπξνζσπνχλ δηάθνξα θξάηε. Οη ιφγνη γη απηφ ζπλίζηαληαη ζην φηη ην πξνβάδηζκα, εθθξάδνληαο θάπνηα κνξθή ηεξαξρίαο, ζα κπνξνχζε λα αληαλαθιά θχξνο θαη γφεηξν θαη λα εθθξάδεη ππεξνρή θαη θαηίζρπζε κηαο ρψξαο έλαληη θάπνησλ άιισλ, κε απνηέιεζκα λα ζπλδέεηαη κε ζέκαηα δπλάκεσο θαη εμνπζίαο ζε δηεζλέο επίπεδν. Κάηη ηέηνην εμ 17 J.A. de Urbina, El Protocolo en los Negocios. Ediciones Temas de Hoy, Madrid 1994, ζει. 212, 213 18 http://www.gauteng.com/etiquette/precedence.html 13

άιινπ ζπλέβαηλε θαηά ην παξειζφλ, φηαλ, εμ αηηίαο ηεο ηδηαίηεξεο ζπκβνιηθήο ζεκαζίαο ηεο ζεηξάο ηνπ πξνβαδίζκαηνο, ηα θξάηε έξρνληαλ φρη απιψο ζε δηελέμεηο αιιά αθφκε θαη ζε βίαηεο ζπγθξνχζεηο γηα ζέκαηα πξνβαδίζκαηνο. Σν ζέκα απηφ φκσο ζα ην εμεηάζνπκε πεξαηηέξσ ζην θεθάιαην πνπ αθνινπζεί. 14

ΙΣΟΡΙΚΗ ΔΞΔΛΙΞΗ ΚΑΙ ΗΜΑΙΑ ΣΟΤ ΠΡΟΒΑΓΙΜΑΣΟ Γηπισκαηηθή δξάζε θαη κάιηζηα έληνλε αλαπηπζζφηαλ ήδε ζηα θξάηε ηεο Αξραίαο Αλαηνιήο. Δθεί ην Κξάηνο έβξηζθε ηελ έθθξαζή ηνπ ζην πξφζσπν ηνπ Μνλάξρε πνπ ιαηξεπφηαλ ζα ζεφο θαη είρε ζηε δηάζεζή ηνπ νιφθιεξε ζηξαηηά απφ βαζηιηθνχο ππεξέηεο, ππαιιήινπο θαη γξαθηάδεο. ηελ αξραία Διιάδα ε δηπισκαηηθή δξαζηεξηφηεηα ησλ πφιεσλ - θξαηψλ πξνθαινχζε δσεξέο δηαπξαγκαηεχζεηο, αδηάθνπε αληαιιαγή πξεζβεηψλ θαη δηαζθέςεηο πνπ θαηέιεγαλ ζηε ζχλαςε ακπληηθψλ θαη επηζεηηθψλ ζπκκαρηψλ. Αξγφηεξα, κε ηελ εκθάληζε ζηε ζθελή ηνπ ειιεληθνχ θφζκνπ κηαο θαηλνχξηαο δπλάκεσο πνπ εμέθξαδε ηηο ελσηηθέο ηάζεηο ηεο Διιάδαο ελψ ηαπηφρξνλα ζρεδίαδε κηα επέθηαζε πξνο ηελ Αλαηνιή, ηνπ Βαζηιείνπ ησλ Μαθεδφλσλ, ε δηπισκαηία γηλφηαλ πην δξαζηήξηα. ην πιαίζην ηεο ειιεληθήο αξραηφηεηαο αμίδεη λα εμεηάζεη θαλείο ηνλ ζεζκφ ησλ ακθηθηηνληψλ. Πξφθεηηαη γηα ελψζεηο ζξεζθεπηηθνχ ραξαθηήξα πνπ ζρεκαηίδνληαλ θνληά ζην ηεξφ θάπνηαο ζεφηεηαο κεγάινπ θχξνπο, ηηο απνηεινχζαλ δε θπιέο πνπ δνχζαλ γχξσ απφ ην ηεξφ. Πξψηνο ιφγνο ππάξμεψο ηνπο ήηαλ ε απφ θνηλνχ νξγάλσζε γηνξηψλ θαη ζπζηψλ πξνο ηηκήλ ηνπ ζενχ θαη ε πξνζηαζία ηνπ ηεξνχ θαη ησλ ζεζαπξψλ ηνπ. Όηαλ φκσο παξίζηαην αλάγθε, ηα κέιε ηεο ακθηθηηνλίαο πνπ καδεχνληαλ γηα ηηο γηνξηέο, αζρνινχληαλ θαη κε ηηο πνιηηηθέο ππνζέζεηο πνπ παξνπζίαδαλ γη απηά γεληθφηεξε ζεκαζία. Όιεο νη θπιέο πνπ ζπλαπάξηηδαλ ηηο ακθηθηηνλίεο είραλ ην ίδην δηθαίσκα ςήθνπ (δχν ςήθνπο ε θάζε θπιή ζηελ πεξίπησζε ηεο κεγαιχηεξεο ακθηθηηνλίαο, απηήο ησλ Γειθν Θεξκνππιψλ). Τπφ κία έλλνηα, ε ιεηηνπξγία ηνπ ζεζκνχ ησλ ακθηθηηνληψλ απνηειεί ην πξψην παξάδεηγκα εθαξκνγήο ηεο αξρήο ηεο λνκηθήο ηζφηεηαο ησλ θξαηψλ, αξρή ηελ νπνία ζα δνχκε αλαιπηηθφηεξα ζην ηέινο ηνπ θεθαιαίνπ. Οη ζπλζήθεο θαη νη πνιηηηθέο θαη ζηξαηησηηθέο ζπκκαρίεο απνηεινχλ έλα άιιν είδνο δηεζλψλ ζρέζεσλ ηεο Διιάδαο. Οη ζπνπδαηφηεξεο απφ απηέο ήηαλ ε Λαθεδαηκνληθή θαη ε Αζελατθή ή Γήιηνο. Ζ ζπκκαρία ησλ πφιεσλ θαη ρσξηψλ ηεο Πεινπνλλήζνπ απνηέιεζε ηνλ 5 ν αη. π.υ. ηελ Πεινπνλλεζηαθή ζπκκαρία κε επηθεθαιήο ηε πάξηε. Απηή θαινχζε κηα θνξά ην ρξφλν ηε γεληθή ζπλέιεπζε ησλ ζπκκάρσλ (χιινγνο). Οη πφιεηο πνπ έκπαηλαλ ζηε ζπκκαρία, αλεμαξηήησο ηνπ 15

πιεζπζκνχ θαη ηεο ζεκαζία ηνπο, είραλ κία ςήθν (άιιε κία πεξίπησζε, ήδε απφ ηα πξψηκα εθείλα ρξφληα, εθαξκνγήο ηεο αξρήο ηεο λνκηθήο ηζφηεηαο ησλ θξαηψλ). Οη απνθάζεηο παίξλνληαλ θαηά πιεηνςεθία, χζηεξα απφ καθξέο ζπδεηήζεηο θαη θάζε είδνο δηπισκαηηθνχο ζπλδπαζκνχο. Άιιε ζπκκαρία ηεο ίδηαο ζπνπδαηφηεηαο ήηαλ, φπσο αλαθέξακε, ε Αζελατθή ή Γήιηνο, κε επηθεθαιήο ηελ Αζήλα, ε νπνία ζρεκαηίζηεθε ηελ επνρή ησλ Μεδηθψλ πνιέκσλ. Γηέθεξε απφ ηελ Πεινπνλλεζηαθή θαηά ην φηη φινη νη ζχκκαρνη πιήξσλαλ εηδηθή εηζθνξά (θφξν) ζην δεκφζην ηακείν ηνπ Γήκνπ θαη έηζη ε εμάξηεζή ηνπο απφ ηελ Αζήλα ήηαλ κεγαιχηεξε. Με ηνλ θαηξφ ε Γήιηνο ζπκκαρία εμειίρζεθε ζε Αζελατθή Απηνθξαηνξία. Όζνλ αθνξά ζηε ξσκατθή απηνθξαηνξία, είλαη αδχλαηε ε ράξαμε κηαο δηαρσξηζηηθήο γξακκήο αλάκεζα ζηελ εζσηεξηθή θαη εμσηεξηθή πνιηηηθή θαη δηπισκαηία ηεο Απηνθξαηνξίαο. Ζ κεηαβνιή ηεο ξσκατθήο δεκνθξαηίαο ζε παγθφζκηα κεζνγεηαθή απηνθξαηνξία έγηλε χζηεξα απφ πνιιέο θαη πνιχρξνλεο πξνζπάζεηεο. Ζ απφιπηε κνλαξρία εγθαζηδξχζεθε νξηζηηθά κφλν ζηα ηέιε ηνπ 3 νπ αη. κ. Υ. Οη δχν πξνεγνχκελνη αηψλεο ήηαλ κηα κεηαβαηηθή πεξίνδνο γλσζηή κε ην φλνκα Ζγεκνλία. Σελ επνρή ηεο εγεκνλίαο ε ξσκατθή απηνθξαηνξία απνηεινχζε έλαλ θφζκν πνιχπινθν, απφ πνηθίιεο πνιηηηθέο ελφηεηεο, φπσο επαξρίεο, δήκνπο, ζπκκαρίεο θαη ελψζεηο θάζε είδνπο. Πην ζσζηφ ζα ήηαλ λα ζεσξήζνπκε ηελ εγεκνλία σο κηα νκνζπνλδία πφιεσλ ιίγν ή πνιχ αλεμάξηεησλ (municipia). Απφ ηελ άπνςε ηεο ξσκατθήο εμνπζίαο, θάζε δήκνο, αθφκε θαη ε κηθξφηεξε πφιε, ζεσξνχηαλ σο αλεμάξηεηε πνιηηηθή κνλάδα, θξάηνο ελ θξάηεη φπσο ζα ιέγακε ζήκεξα. Σν δηθαίσκα ηεο πξεζβείαο (jus legotionis) ήηαλ έλα απφ ηα πξνλφκηά ηνπο. Κάζε κία ηνπο κπνξνχζε λα ζηείιεη πξεζβεία ζηε Μεηξφπνιε, λα ζπλάςεη ζπλζήθεο θ.ι.π, κπνξνχζε δειαδή λα δξάζεη ειεχζεξα. Δπάλσ ζ απηφ ην έδαθνο αλαπηχρζεθε ην δίθαην ησλ εζλψλ (jus gentium), κνλαδηθφ ζην είδνο ηνπ. Έλα άιιν θεθάιαην ηεο ξσκατθήο δηπισκαηίαο αθνξά ηηο ζπλζήθεο κε ηνπο βάξβαξνπο ιανχο. Ζ εγθαηάζηαζή ηνπο ζην ξσκατθφ έδαθνο κε ηελ ηδηφηεηα ηνπ ζπκκάρνπ ή ηνπ νκνζπφλδνπ αξρίδεη ζην ηέινο ηεο δεκνθξαηίαο θαη ζηηο αξρέο ηεο Απηνθξαηνξίαο, ηελ επνρή ηνπ Καίζαξα θαη ηνπ Απγνχζηνπ. Ζ γεληθά θηιηθή πνιηηηθή πξνο ηνπο βαξβάξνπο αξρεγνχο ζπλερίζηεθε θαη απφ ηνπο δηαδφρνπο ηνπ Θενδνζίνπ, απηνθξάηνξεο ηνπ Γπηηθνχ θαη Αλαηνιηθνχ ξσκατθνχ θξάηνπο θαη κία απφ ηηο ζπλέπεηέο ηεο ήηαλ ε ππνηαγή ησλ βαξβαξηθψλ θνηλσληψλ ζηελ επηξξνή ησλ ζπλεζεηψλ ηεο ξσκατθήο απηνθξαηνξίαο, αλάκεζα ζηηο νπνίεο θαη νη ζρεηηθέο κε ηε δηπισκαηία. 16

Δπάλσ ζηα εξείπηα ηεο αξραίαο ξσκατθήο απηνθξαηνξίαο αλαπηχρζεθαλ, ηφζν ζηε Γπηηθή φζν θαη ζηελ Κεληξηθή θαη Αλαηνιηθή Δπξψπε, νη βαξβαξηθέο απηνθξαηνξίεο. Αξρηθά ν δηακειηζκφο ησλ κεγάισλ δπλάκεσλ ππνρξέσζε ηε δηπισκαηία λα αθηεξσζεί ζηελ ηαθηνπνίεζε ησλ ακνηβαίσλ ζρέζεσλ αλάκεζα ζηα δηάθνξα θξάηε πνπ γελλήζεθαλ απφ ηε γεληθή απηή αλαηαξαρή, ελψ ζηε ζπλέρεηα, ζε ζπλδπαζκφ κε ην ζρεκαηηζκφ ησλ κεγάισλ θενπδαξρηθψλ κνλαξρηψλ, γίλεηαη ην φξγαλν ηεο ελσηηθήο ηνπο πνιηηηθήο. Σν Βπδάληην, θιεξνλφκνο ησλ δηπισκαηηθψλ παξαδφζεσλ ηεο ξσκατθήο απηνθξαηνξίαο, ήηαλ πάληα ν δάζθαιφο ηνπο, ράξε ζηελ ηζρπξή νξγάλσζε ηνπ πνιηηηθνχ ηνπ ζπζηήκαηνο, ηελ επηζεκφηεηα ησλ ηειεηψλ ηνπ, ηελ ηθαλφηεηα, ηελ ηέρλε ησλ ζπλδπαζκψλ θαη ηε ρξεζηκνπνίεζε γηα ην ζπκθέξνλ ηνπ ησλ εκπνξηθψλ, πνιηηηζηηθψλ θαη ζξεζθεπηηθψλ ζρέζεψλ ηνπ. Έλαο δεχηεξνο ηζρπξφο παξάγνληαο ηεο επηδξάζεσο ησλ ξσκατθψλ παξαδφζεσλ ήηαλ ε Δθθιεζία, ε νπνία ζηνλ δπηηθφ θφζκν αληηπξνζσπεπφηαλ απφ ηνλ Παπηζκφ πνπ κε ηηο πνιχ πεξίπινθεο δηεζλείο ηνπ ζρέζεηο, επξφθεηην λα γίλεη δχλακε φρη κφλνλ ζξεζθεπηηθή αιιά θαη πνιηηηθή. Ζ βπδαληηλή απιή κπνξνχζε λα ζεσξεζεί σο ν ηφπνο ζπλαληήζεσο ησλ πξεζβεηψλ πνπ έθηαλαλ απφ φιεο ηηο γσλίεο ηεο Δπξψπεο, ηεο Αζίαο θαη ηεο Αθξηθήο. Έλα ηειεηνπξγηθφ ππνδνρήο, πνιχ πεξίπινθν, είρε αλαπηπρζεί κε ζθνπφ λα θάλεη εληχπσζε ζηε θαληαζία θαλεξψλνληαο φιε ηε δχλακε ηεο απηνθξαηνξίαο. Ζ ππνδνρή γηλφηαλ θαηά ηέηνηνλ ηξφπν, ψζηε απφ ην έλα κέξνο λα πεξηνξίδνληαη νη πεξηέξγεηεο θαη νη παξάθαηξεο πξσηνβνπιίεο θαη απφ ην άιιν λα θξχβνληαη θαη νη πην θαλεξέο αδπλακίεο ηεο Απηνθξαηνξίαο. Δηδηθά ε ππνδνρή απφ ηνλ απηνθξάηνξα ζα έπξεπε λα εμάςεη ηε θαληαζία ησλ μέλσλ πξέζβεσλ θαη λα ηνπο ζακπψζεη. Ζ βπδαληηλή απιή είρε επεμεξγαζηεί εηδηθφ ηππηθφ κε απζηεξά θαζνξηζκέλνπο θαλφλεο ζρεηηθά κε ηηο Πξεζβείεο θαη νη θαλφλεο απηνί πηνζεηήζεθαλ απφ φια ηα θξάηε πνπ είραλ ζρέζεηο καδί ηεο. Μέξνο απηνχ ηνπ ηππηθνχ ήηαλ θαη ε παξνπζίαζε ησλ δηαπηζηεπηεξίσλ εθ κέξνπο ησλ πξέζβεσλ. Δμ άιινπ ίζρπζε θαη ε αξρή ηνπ απαξαβίαζηνπ ηνπ πξέζβεσο, ε νπνία έγηλε δεθηή απφ φινπο ηνπο βαξβάξνπο απφ πνιχ λσξίο θαη έδηλε αθνξκή κεξηθέο θνξέο ζε έλα είδνο δηθαηψκαηνο αζχινπ φπνπ θαηέθεπγαλ ζε πεξίπησζε θηλδχλνπ. Σν Βπδάληην απηνπξνζδηνξίδεηαη σο ην θέληξν ηνπ πνιηηηζκέλνπ θφζκνπ (ε Οηθνπκέλε) θαη σο εθ ηνχηνπ ζεσξεί φηη νη ζρέζεηο ηνπ κε ηνπο άιινπο ιανχο είλαη ζρέζεηο θπξηάξρνπ πξνο ππνηειή. Ο Απηνθξάηνξαο ζεσξεί φηη έρεη ηελ 17

απνθιεηζηηθφηεηα ηνπ ηίηινπ Βαζηιεχο 19, ελψ ζε φινπο ηνπο άιινπο κνλάξρεο, αθφκε θαη γηα ηνλ Καξινκάγλν θαη ηνπο δηαδφρνπο ηνπ, αλαγλσξίδεη ηνλ ππνδεέζηεξν ηίηιν ηνπ Ρήγα (rex). Σνχην είλαη ζχκθσλν κε ην δφγκα ηεο κίαο απηνθξαηνξίαο θαη ηνπ ελφο Θενχ κε κνλαδηθφ εθπξφζσπφ ηνπ επί ηεο γεο ηνλ Απηνθξάηνξα. Αλάινγε επνκέλσο ήηαλ θαη ε εζηκνηππηθή κεηαρείξηζε πνπ επεθχιαζζε ν Βαζηιεχο ζηνπο επηζήκνπο επηζθέπηεο ηνπ, απηνθξάηνξεο ή βαζηιείο, βάζεη ελφο πξσηνθφιινπ, ην νπνίν ππνγξάκκηδε ηε ζρέζε θαησηεξφηεηάο ηνπο έλαληη ηνπ βπδαληηλνχ κνλάξρε 20. Οη κεγάιεο δαπάλεο πνπ ρξεηάδνληαλ γηα ηε ζπληήξεζε πξέζβεσλ θαη πξεζβεηψλ, ε έιιεηςε θαιψλ ζπγθνηλσληαθψλ κέζσλ θαη κνξθσκέλσλ δηπισκαηψλ, εκπφδηζαλ ηελ απνδνρή απφ φιεο ηηο ρψξεο ηνπ ζεζκνχ ησλ κνλίκσλ πξεζβεηψλ ζε επξεία έθηαζε. Απφ ην ηέινο φκσο ηνπ 16 νπ αη. νη κφληκεο πξεζβείεο νξγαλψλνληαλ φιν θαη πην πνιχ θαη παξνπζηάζηεθε κηα θαλνληθή δηπισκαηηθή ηεξαξρία, ηεο νπνίαο ε ζεκαζία εμαξηηφηαλ απφ ηε δχλακε ηνπ θξάηνπο ην νπνίν εθπξνζσπνχζε: νη βαζηιηάδεο ηεο Γαιιίαο, ηεο Ηζπαλίαο θαη ηεο Αγγιίαο δεηνχζαλ γηα ηνπο αληηπξνζψπνπο ηνπο πην κεγάιν ζεβαζκφ απφ φ,ηη έλαο δνχθαο ηνπ Μηιάλνπ ή έλαο θησρφο γεξκαλφο εγεκφλαο. ηγά - ζηγά ην δηπισκαηηθφ ηππηθφ ππνβιήζεθε ζε νξηζκέλνπο θαλφλεο. Δπί πιένλ ηνλ πξέζβπ, ηδίσο ζηα κεγάια θξάηε, πεξηβάιιεη έλα πνιπάξηζκν πξνζσπηθφ, ελψ θαη κέζα ζηελ ίδηα ηελ πξεζβεία δεκηνπξγνχληαη ζρέζεηο ηεξαξρίαο. Σνλ 16 ν αη. επίζεο γίλεηαη απζηεξή δηάθξηζε αλάκεζα ζηνλ πξέζβπ θαη ηνλ ζπλεζηζκέλν πξάθηνξα ή πξφμελν, ελψ δηθαίσκα λα δηνξίδνπλ πξέζβπ δελ έρνπλ πηα φια ηα θξάηε. Ο Κάξνινο Δ π.ρ. ζηελ απιή ηνπ δερφηαλ πξέζβεηο κφλνλ απφ ηνλ βαζηιέα ηεο Γαιιίαο, ηνλ αδειθφ ηνπ Φεξδηλάλδν, βαζηιέα ηεο Ρψκεο θαη αξγφηεξα απηνθξάηνξα ηεο Γεξκαλίαο, απφ ηε Βελεηία θαη ηνλ απνζηνιηθφ λνχληζην. Οη εγεκφλεο πνπ εμαξηηφληαλ απφ ηνλ απηνθξάηνξα ή άιιν κνλάξρε κπνξνχζαλ λα ηνπο ζηέιλνπλ κνλάρα πξάθηνξεο. Δπεηδή νη ζπλεζηζκέλεο ζρέζεηο δελ αξθνχζαλ πάληα, εμαθνινπζνχζαλ λα ρξεζηκνπνηνχληαη θαη νη έθηαηεο πξεζβείεο ζε ζνβαξέο πεξηπηψζεηο, π.ρ. φηαλ 19 ηίηινο ν νπνίνο θαηά ηνπο Βπδαληηλνχο, πεξηήιζε ζηνλ Απηνθξάηνξά ηνπο θαζψο απηφο ήηαλ ν κνλαδηθφο θιεξνλφκνο θαη δηάδνρνο ηεο ξσκατθήο απηνθξαηνξίαο. Αξγφηεξα, ηελ ίδηα αληίιεςε ηεο ζπλέρεηαο θαη δηαδνρήο ηεο ξσκατθήο αιιά θαη ηεο βπδαληηλήο απηνθξαηνξίαο ζπλαληνχκε θαη ζην πιαίζην ηεο ξσζηθήο απηνθξαηνξίαο εμ νπ θαη ν ηίηινο ηνπ Σζάξνπ (Čar: Καίζαξαο). 20 Υ. Κφξαθαο, Δζηκνηππία Γηεζλψλ ρέζεσλ, Δθδ. ΔΛΛΖΝ, 2005, ζ. 24. 18

ρξεηάδνληαλ απ επζείαο δηαπξαγκαηεχζεηο κεηαμχ ησλ θπβεξλήζεσλ ή αλέβαηλε ζην ζξφλν λένο κνλάξρεο. Απηφ σζηφζν πνιιέο θνξέο πξνθαινχζε νξηζκέλεο δπζθνιίεο, θαζψο νη έθηαηνη απεζηαικέλνη δηεθδηθνχζαλ ηα πξσηεία φρη κφλνλ απφ ηνπο δηθνχο ηνπο κνλίκνπο πξέζβεηο, αιιά θαη απφ ηνπο πξέζβεηο ησλ άιισλ θξαηψλ. Γηα ην ιφγν απηφ κεξηθά θξάηε, αξλνχκελα λα απνδερζνχλ κηα ηέηνηα κείσζε ηνπ γνήηξνπ ηνπο, πξνβηβάδαλε ηνπο κνλίκνπο πξέζβεηο ηνπο ζε εθηάθηνπο, κία ζπλήζεηα ε νπνία δηαδφζεθε θαηά πνιχ ηνλ 17 ν αη. Σελ ίδηα επνρή (16 νο 17 νο αη.) έλα θαηλνχξην δηπισκαηηθφ ηππηθφ δηακνξθψλεηαη. ηελ Ηζπαλία, απφ ηελ επνρή ηνπ Καξφινπ Δ νη ηηκέο πνπ απνδίδνληαλ ζηνπο πξέζβεηο ηφζν θαηά ηελ άθημή ηνπο φζν θαη θαηά ηηο αθξνάζεηο ήηαλ απζηεξά θαζνξηζκέλεο θαη ε ηειεηή ηεο ππνδνρήο ησλ πξέζβεσλ ήηαλ αλάινγε κε ηε ζεκαζία ηνπ θάζε θξάηνπο. Σνλ 17 ν αη. ζηαδηαθά νη ίδηνη θαλφλεο εθαξκφδνληαη θαη ζηε Γαιιία, ελψ γηα πνιχ θαηξφ κεηά νη Άγγινη έδεηρλαλ ζην ζεκείν απηφ πεξηζζφηεξε νηθεηφηεηα θαη απιφηεηα: αθφκε θαη ζηνλ 17 ν αη. βαζηιηθνί πξίγθεπεο ζηέιλνληαλ γηα ηελ ππνδνρή κνλίκσλ πξέζβεσλ, γεγνλφο πνπ πξνθαινχζε ριεπαζηηθά ζρφιηα απφ κέξνπο ησλ Γάιισλ, νη νπνίνη ζεσξνχληαλ πην θαιιηεξγεκέλνη σο πξνο ηα δεηήκαηα θηινθξνλήζεσο θαη ιεπηφηεηαο ηεο δηπισκαηηθήο ηέρλεο. Αιιά απφ ηελ επνρή ηνπ Καξφινπ ηηνχαξη Α, ζαπκαζηνχ ησλ γαιιηθψλ εζίκσλ, δεκηνπξγήζεθαλ θαη ζηελ Αγγιία απζηεξνί θαλφλεο δηπισκαηηθνχ ηππηθνχ. Σν ηππηθφ απηφ απνηειείηαη απφ έλα ζχλνιν εζίκσλ, ην νπνίν είρε κεγάιε ζεκαζία γηα ηηο ζρέζεηο αλάκεζα ζηηο δηάθνξεο ρψξεο. Ζ ζπκπεξηθνξά ηνπ πξέζβεσο θαηά ηελ άθημή ηνπ θαη θπξίσο θαηά ηελ πξψηε ηνπ αθξφαζε θαζψο θαη νη αληίζηνηρεο ελέξγεηεο ηνπ βαζηιέσο ή ηνπ ππνπξγνχ, ζπκβνιίδνπλ ηηο ακνηβαίεο ζρέζεηο ησλ ρσξψλ ηνπο θαη έρνπλ μερσξηζηή ζεκαζία ζηε δηεζλή δσή. Κάζε παξάβαζε ησλ ζρεηηθψλ θαλφλσλ ζεσξείηαη σο δείγκα κεηαβνιήο ησλ ζρέζεσλ, είηε δειαδή σο ζεκείν κεηψζεσο ηνπ γνήηξνπ είηε αληηζέησο σο ζεκείν ηδηαίηεξεο ηηκήο γηα ηε ρψξα ηνπ πξέζβεσο ή γηα ην ίδην ην πξφζσπφ ηνπ. Δμ νπ θαη νη ζπλερείο ζπδεηήζεηο ζρεηηθά κε ηηο παξακηθξέο ιεπηνκέξεηεο ηεο εζηκνηππίαο θαη νη επηδηψμεηο ησλ πξέζβεσλ γηα λα επηηχρνπλ ηδηαίηεξεο ηηκέο, μερσξηζηέο απφ εθείλεο πνπ παξαρσξνχληαη ζε άιια θξάηε. Οη πξέζβεηο θνβνχληαλ φηη ε έιιεηςε ηνπ απαηηνχκελνπ ζεβαζκνχ πξνο απηνχο κείσλε ην βαζηιέα ηνπο. Ζ εζηκνηππία ζηελ παπηθή απιή ηνλ 16 ν θαη ηνλ 17 ν αη. ζην ζεκείν απηφ ήηαλ ε εμήο: Ζ επίζεκε αθξφαζε δηλφηαλ απφ ηνλ Πάπα, πεξηηξηγπξηζκέλν απφ ην ζψκα 19

ησλ θαξδηλαιίσλ πνπ ζπγθξνηνχζαλ κ απηήλ ηελ επθαηξία ζχλνδν. Ο πξέζβπο άθνπγε ηνλ Πάπα φξζηνο θαη κε βγαικέλν ην θαπέιν. Σνπο πξέζβεηο ηνπ απηνθξάηνξα, ησλ βαζηιέσλ θαη ηεο βελεηζηάληθεο δεκνθξαηίαο ηνπο δερφηαλ ζηε κεγάιε ζάια, ηε βαζηιηθή, φπσο ιεγφηαλ. Όινπο ηνπο άιινπο ηνπο δερφηαλ ζηε κηθξή, ηε ζάια ησλ δνπθψλ. Οξηζκέλνπο ηνπο δερφηαλ ζηα ηδηαίηεξα δηακεξίζκαηά ηνπ θαη θαινχζε κεξηθνχο κφλνλ απφ ηνπο θαξδηλαιίνπο, ιίγνπο, γηα λα κε ζρεκαηίζεη ν πξέζβπο ηελ εληχπσζε φηη γηα ράξε ηνπ ζα ζπγθαινχζαλ ζχλνδν. Όηαλ ν δνχθαο ηεο αβνΐαο απέθηεζε ηνλ ηίηιν ηνπ βαζηιέσο ηεο Κχπξνπ, αμίσζε λα γίλνληαη δεθηνί νη πξέζβεηο ηνπ ζηε κεγάιε ζάια. Σνπ ην αξλήζεθαλ θαη απηφο, ζεσξψληαο ην πξνζβνιή, έπαςε γηα θάπνην θαηξφ λα ζηέιλεη αληηπξφζσπφ ηνπ ζηελ παπηθή απιή. Ζ δεκνθξαηία ηεο Γέλνπαο πξνζέθεξε ζηνλ πάπα πνιιά εθαηνκκχξηα γηα λα απνθηήζεη ην δηθαίσκα λα γίλνληαη δεθηνί νη αληηπξφζσπνί ηεο ζηε κεγάιε ζάια. Ο πάπαο αξλήζεθε θάησ απφ ηελ πίεζε ηεο Βελεηίαο πνπ δελ ήζειε λα δεη ηε Γέλνπα ζηελ ίδηα ζεηξά κ απηήλ. Καη ζηε Γαιιία ην ηππηθφ ήηαλ ζρεδφλ ην ίδην. Οη πξέζβεηο ησλ βαζηιέσλ θαη νη λνχληζηνη ηνπ πάπα ζπλνδεχνληαλ ζηελ αίζνπζα ησλ αθξνάζεσλ απφ πξίγθεπεο εμ αίκαηνο. Σέηνηαο ηηκήο δελ απήιαπνλ νη πξέζβεηο ηεο Βελεηίαο πνπ ήηαλ ζε θαηψηεξε ηεξαξρηθή ζεηξά. Όηαλ ην 1535 έθηαζε ζηε Γαιιία ν πξέζβπο ηεο Αγγιίαο, ζηε βαζηιηθή απιή δελ βξηζθφηαλ θαλείο πξίγθεπαο εμ αίκαηνο λα ηνλ ζπλνδεχζεη, αλαγθάζζεθαλ δε λα θαιέζνπλ έλαλ, δηφηη ν πξέζβπο δήισζε φηη δελ ζα έθαλε βήκα πην πέξα, εάλ δελ ηνπ έδηλαλ θάπνηνλ ηέηνην πξίγθεπα σο ζπλνδφ. Καη ζηελ ηζαξηθή Ρσζία νη ζρέζεηο κε ηηο μέλεο δπλάκεηο, αδηάθνξν ζε πνηα θαηεγνξία αλήθαλ, βαζίδνληαλ ζηελ αξρή ηεο δηαθπιάμεσο ηεο ηηκήο ηνπ ηζάξνπ. Ζ ηηκή εθθξαδφηαλ πξψηα πξψηα ζηνλ ηίηιν πνπ ζπλφδεπε ηνλ ηζάξν: κία παξάιεηςε ζηνλ ηίηιν ηνπ ζεσξνχηαλ σο κηα ηξνκεξή πξνζβνιή ζηε Μεγαιεηφηεηά ηνπ. Σν πξφβιεκα ηνπ ηίηινπ βξηζθφηαλ πάληνηε ζηελ πξψηε ζεηξά ησλ απαζρνιήζεσλ θαη νη Ρψζνη δηπισκάηεο ελέκελαλ ηδηαίηεξα ζ απηφ, δεδνκέλνπ φηη ν ηίηινο εμέθξαδε νξηζκέλα δηθαηψκαηα 21 θαη θάζε ζρεηηθή παξάιεηςε ζήκαηλε παξαίηεζε απφ απηά. Απηφ βέβαηα ην θαηαιάβαηλαλ θαη νη δπηηθνί δηπισκάηεο πνπ έδεηρλαλ ζην δήηεκα απηφ εκκνλή φκνηα κε εθείλε ησλ Ρψζσλ. Ζ ηηκή ηνπ ηζάξνπ εθθξαδφηαλ ζε κηα νιφθιεξε ζεηξά ιεπηνκεξεηψλ πνπ έδεηρλαλ ηελ αλψηεξε ή 21 Op.cit, ζεκείσζε 19. 20