ΟΜΑ Α 13 ΕΝΟ ΙΟΣ ΕΡΜΗΣ

ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΑΝΩΤΑΤΗ ΣΧΟΛΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ & ΕΜΠΟΡΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΟΡΓΑΝΩΣΗΣ ΚΑΙ ΙΟΙΚΗΣΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΜΑΘΗΜΑ: ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΚΑΙ ΙΟΙΚΗΣΗ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΙΙ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΙΟΡ ΑΝΗΣ ΛΑ ΟΠΟΥΛΟΣ RISK MANAGEMENT ΜΑΪΟΣ 2003

ΟΜΑ Α 13 ΕΝΟ ΙΟΣ ΕΡΜΗΣ Γαλανάκης Σωκράτης Α.Μ. 2996187 Γεωργίου Θοδωρής Α.Μ. 2996192 Καλδής Μανώλης Α.Μ. 2996239 Λεοντιάδης Θωµάς Α.Μ. 2000474 Πολίτης Ελευθέριος Α.Μ.2996383 2

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Εκπαιδευτικοί Στόχοι Εργασίας (Learning Objectives).................... 6 Πρόλογος...........................................................7 Εισαγωγή.......................................................... 8 ΚΥΡΙΩΣ ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ ΓΕΝΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΠΕΡΙ RISK MANAGEMENT Εισαγωγή...........................................................12 Η θεωρία κινδύνου................................................... 12 Αντιµετώπιση του κινδύνου σε θεωρητικό επίπεδο.......................... 14 Οι επιχειρησιακοί κίνδυνοι πιο συγκεκριµένα (γενικό µέρος)..................15 Κάποια µέτρα αντιµετώπισης (γενικό µέρος)...............................17 Επίλογος.......................................................... 18 ΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ Ενότητα Ι: RISK MANAGEMENT ΣΤΟ ΧΡΗΜΑΤΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΤΟΜΕΑ Εισαγωγή.......................................................... 21 1.1: Ορισµός και κατηγορίες του Χρηµατοοικονοµικού Κινδύνου...........21 1.1.1: Κρατικός κίνδυνος.............................................. 22 1.1.2: Κίνδυνος από την πορεία και διαµόρφωση των τιµών (Κίνδυνος Αγοράς)...23 1.1.3: Πιστωτικός κίνδυνος και κίνδυνος µη εκπλήρωσης των συµφωνηθέντων από τον αντισυµβαλλόµενο........................................... 24 1.1.4: Κίνδυνος ρευστότητας........................................... 24 1.2: Ορισµός και διαδικασία του Χρηµατοοικονοµικού Risk Management.. 25 1.2.1: Αναγνώριση-Πρόβλεψη-Μέτρηση του Κινδύνου...................... 25 1.2.2: Μέθοδοι πρόβλεψης των µεταβολών των παραγόντων κινδύνου.......... 26 1.2.3: Μέθοδοι µέτρησης του µεγέθους των κινδύνων....................... 27 1.2.4: Γενικά µέτρα για την αντιµετώπιση των χρηµατοοικονοµικών κινδύνων....28 1.2.5: Κερδοσκοπία στα πλαίσια του χρηµατοοικονοµικού Risk Management.....30 1.3: Τα Παράγωγα και η Θεωρία του χαρτοφυλακίου για την αντιµετώπιση των Χρηµατοοικονοµικών Κινδύνων................................31 1.3.1: Τα είδη και τα χαρακτηριστικά των παραγώγων....................... 31 3

1.3.2: Οι κύριες χρήσεις των παραγώγων..................................33 1.3.3: Η θεωρία του χαρτοφυλακίου...................................... 34 Eπίλογος...........................................................36 Ενότητα ΙΙ: RISK ΜANAGEMENT ΚΑΙ ΑΣΦΑΛΙΣΤΙΚΟΙ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΙ Εισαγωγή.......................................................... 39 2.1: Η Ασφαλιστική Βιοµηχανία σήµερα.................................39 2.1.1: Τύποι ασφαλιστών.............................................. 39 2.1.2: Είδη ασφαλειών............................................... 41 2.2: Οι λειτουργίες και οι υπηρεσίες της ασφάλισης.......................42 2.2.1: ηµιουργία ασφάλισης.........................................43 2.2.2: Πραγµατική αξιολόγηση..........................................44 2.2.3: Επιθεώρηση και αποτροπή ζηµιάς.................................. 45 2.2.4: Επένδυση......................................................45 2.2.5: Ρύθµιση των ζηµιών............................................. 46 2.3: Τα χαρακτηριστικά των ασφαλιστικών κινδύνων......................47 2.3.1: Οι ασφαλιστικοί κίνδυνοι τείνουν να είναι αφηρηµένοι κίνδυνοι (pure risks).47 2.3.2: Συνθήκες που επηρεάζουν τη δυνατότητα των κινδύνων για ασφάλιση..... 48 2.3.3: Νοµικά εµπόδια................................................. 50 2.3.4: Άλλα εµπόδια.................................................. 50 2.4: Πλεονεκτήµατα και µειονεκτήµατα της ασφάλισης....................51 2.4.1: Πλεονεκτήµατα της ασφάλισης.................................... 51 2.4.2: Κόστη που προκαλεί η ασφάλιση...................................55 Eπίλογος...........................................................56 Ενότητα ΙΙΙ: RISK MANAGEMENT ΣΤΟΝ ΤΟΜΕΑ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ Εισαγωγή..........................................................59 3.1: Η διοίκηση παραγωγής υπό το πρίσµα της διαχείρισης του κινδύνου.....60 3.2: Η διαχείριση του κινδύνου και εργατικό δυναµικό.....................65 3.3: Η διαχείριση του κινδύνου ως τµήµα του στρατηγικού προγραµµατισµού. 68 3.4: ιαχειριστή κινδύνου και συστήµατα υποστήριξης πληροφοριών........ 71 3.5: ιαχείριση κινδύνου και διαδικασίες ελέγχου και ανατροφοδότησης..... 74 Επίλογος...........................................................76 Ενότητα ΙV: ΟΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΠΡΟΕΚΤΑΣΕΙΣ ΤΟΥ RISK MANAGEMENT 4

Εισαγωγή..........................................................78 4.1: Κοινωνικές έννοιες στο Risk management........................... 78 4.1.1: Η κουλτούρα του risk management................................. 80 4.1.2: Η δύναµη ως παράγοντας επιρροής του risk management................82 4.1.3: Η ηθική του risk management......................................84 4.2: Risk Management και κοινωνικά οφέλη............................ 85 4.2.1: Ένα επίκαιρο παράδειγµα.........................................87 4.2.2: Το risk management και η επιχειρηµατικότητα........................ 88 4.3: Ειδικότεροι κοινωνικοί παράγοντες επιρροής του risk management......89 4.3.1: Η οικολογία ως παράµετρος του risk management..................... 89 4.3.2: Το νοµοθετικό πλαίσιο........................................... 91 4.3.4: Η αειφόρος ανάπτυξη............................................ 92 Επίλογος...........................................................93 Ενότητα V: ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΚΑΙ ΜΕΛΛΟΝΤΙΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΣΤΟ ΧΩΡΟ ΤΟΥ RISK MANAGEMENT Εισαγωγή..........................................................96 5.1: Ο νέος ρόλος των διοικητικών στελεχών και συµβούλων (Risk Managers).96 5.1.1: Νέες τάσεις στην αξιολόγηση του κινδύνου σε µακροοικονοµικό επίπεδο...99 5.1.2: Νέες τάσεις στην αξιολόγηση του κινδύνου σε µικροοικονοµικό επίπεδο.. 100 5.2: ιαχείριση Κινδύνου και Ευαίσθητα περιουσιακά στοιχεία της επιχείρησης (Soft Asset Risk Management).................................... 102 5.2.1: ιαχείριση του κινδύνου της Ανθρώπινης Συµπεριφοράς (Behavioral Risk Management)................................................. 103 5.2.2: ιαχείριση κινδύνου Φήµης και Πελατείας (Reputation Risk Management).105 5.3: Η ανάγκη για µια νέα προσέγγιση της έννοιας του Risk Management....106 5.3.1: Ένα πρότυπο µοντέλο ιαχείρισης Κινδύνου για την επίτευξη ανταγωνιστικού πλεονεκτήµατος................................................109 Επίλογος..........................................................115 ΤΡΙΤΟ ΜΕΡΟΣ Συµπεράσµατα.....................................................118 Επίλογος....................................................126 Παράρτηµα.(British Telecommunication)...............................128 Βιβλιογραφία-Επιστηµονική Αρθρογραφία-Ηλεκτρονική Αρθρογραφία..... 132 5

ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΟΙ ΣΤΟΧΟΙ ΕΡΓΑΣΙΑΣ (LEARNING OBJECTIVES) 1. Εισαγωγή και εµβάθυνση στο σύγχρονο Risk Management, τόσο σε θεωρητικό όσο και σε πρακτικό επίπεδο. 2. Τοποθέτηση και οριοθέτηση του Risk Management στην επιχειρησιακή κουλτούρα και δραστηριότητα. Αναγνώριση των τοµέων επιρροής. 3. Μεθοδολογίες και τρόπους διαχείρισης του Risk Management, και ενσάρκωση τους στη λήψη επιχειρησιακών αποφάσεων. 4. Κυριότερα προβλήµατα και προκλήσεις που σχετίζονται µε το Risk Management, καθώς και τους αντίστοιχους τρόπους επίλυσης. 5. Τρόπους αξιολόγησης του Risk Management και συσχετιζόµενη ανάδραση. 6. Εξοικείωση µε τις τάσεις και τις εξελίξεις στο χώρο του της σύγχρονης διοικητικής και ιδιαιτέρως στο χώρο του Risk Management. 7. Προσοµοίωση των επικρατούντων συνθηκών εργασίας στις σύγχρονες επιχειρήσεις, µέσω της µοναδικής συνεργασίας και προσπάθειας σε προκαθορισµένα χρονικά πλαίσια. 6

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η παρούσα εργασία εκπονήθηκε στα πλαίσια του µαθήµατος «Οργάνωση & ιοίκηση Επιχειρήσεων ΙΙ» του όγδοου εξαµήνου, του τµήµατος ιοίκησης Επιχειρήσεων του Οικονοµικού Πανεπιστηµίου Αθηνών µε θέµα το Risk Management. Έχοντας ως εφόδιο την εµπειρία από τις οµαδικές εργασίες των προηγούµενων ετών, αυτή τη φορά η συνεργασία της πενταµελούς οµάδας µας ήταν σαφώς πιο εποικοδοµητική και αποτελεσµατική. Τα προβλήµατα και οι δυσκολίες που παρουσιάστηκαν ήταν λιγότερα, τόσο κατά το στάδιο οργάνωσης και καταµερισµού των αρµοδιοτήτων, όσο και κατά τη συγγραφή της εργασίας. Η επικοινωνία ανάµεσα στα µέλη της οµάδας, το οµαδικό πνεύµα και η αλληλοβοήθεια για την επίτευξη ενός κοινού στόχου, µα πρωτίστως η δύναµη της συνέργιας, αποτέλεσαν τα στοιχεία που εξασφάλισαν την εύρυθµη λειτουργία της οµάδας και οδήγησαν σε ένα αποτέλεσµα που µας ικανοποιεί σε µεγάλο βαθµό. Θα θέλαµε να ευχαριστήσουµε τον καθηγητή µας κ. Ιορδάνη Λαδόπουλο, για την ευκαιρία που µας έδωσε να ασχοληθούµε µε ένα θέµα, του οποίου η εφαρµογή στον επιχειρησιακό χώρο επεκτείνεται διαρκώς. Η θεωρία του Risk Management αποτελεί µια νέα σηµαντική διάσταση στον τοµέα της Οργάνωσης & ιοίκησης των Επιχειρήσεων. Η νέα αυτή διάσταση νιώθουµε ότι έχει γίνει κτήµα όλων µας και είναι βέβαιο ότι πλέον θα αποτελεί έναν πολύτιµο οδηγό στην µετέπειτα επαγγελµατική µας σταδιοδροµία. ΟΜΑ Α 13 ΕΝΟ ΙΟΣ ΕΡΜΗΣ 7

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ο όρος κίνδυνος είναι µια πολυδιάστατη έννοια. Η επιστηµονική βιβλιογραφία περιλαµβάνει µια πληθώρα από ορισµούς και ερµηνείες που έχουν προσπαθήσει κατά καιρούς να προσδιορίσουν τις ακριβείς του διαστάσεις. Έτσι, σύµφωνα µε την οπτική γωνία του ενδιαφερόµενου, έχουν αντίστοιχα δοθεί διαφορετικές ερµηνείες. Ένας γενικός ορισµός που συµπεριλαµβάνει το ουσιαστικό περιεχόµενο της έννοιας του κινδύνου σε σχέση µε την επιχειρηµατικότητα, που στη συγκεκριµένη περίπτωση µας απασχολεί, είναι ο ακόλουθος: Ο κίνδυνος εκφράζει την αβεβαιότητα για µελλοντικές καταστάσεις, εξελίξεις, των οποίων τα αποτελέσµατα θα µπορούσαν να επηρεάσουν την επίτευξη των βραχυπρόθεσµων και µακροχρόνιων στόχων της επιχείρησης. Με στόχο την προσέγγιση του θέµατος σε όλες του τις διαστάσεις, κρίναµε σκόπιµη την παράθεση αρχικά µιας εισαγωγικής ενότητας σχετικά µε την έννοια του κινδύνου και τη σχέση του µε το επιχειρηµατικό περιβάλλον. Η θεωρία του Risk Management ουσιαστικά αναλύεται στις επόµενες πέντε επιµέρους ενότητεςδιαστάσεις. Η πρώτη ενότητα µας εισάγει στην έννοια του κινδύνου, σε σχέση µε τον χρηµατοοικονοµικό τοµέα. Αναµφισβήτητα, η αντίληψη του κινδύνου σε έναν οργανισµό ξεκινάει από την αντίληψη των χρηµατοοικονοµικών κινδύνων, για αυτό και η εφαρµογή της θεωρίας του Risk Management έχει σήµερα ευρεία εφαρµογή ιδίως στον χρηµατοοικονοµικό κλάδο. Η δεύτερη ενότητα µας εισάγει στο κυριότερο ίσως µέσο αντιµετώπισης του κινδύνου που δεν είναι άλλο από την έννοια της ασφάλισης. Οι ασφαλιστικοί οργανισµοί σήµερα παρέχουν µια µεγάλη ποικιλία από υπηρεσίες ασφάλειας, οι οποίες χρησιµοποιούνται ευρέως από τον επιχειρηµατικό κόσµο, προκειµένου οι οργανισµοί να µειώσουν, όσο αυτό είναι εφικτό, τους κινδύνους που διατρέχουν. Η τρίτη ενότητα επικεντρώνεται σε ένα από τα βασικότερα τµήµατα κάθε επιχείρησης, αυτό της παραγωγής προϊόντων ή παροχής υπηρεσιών. Εξετάζονται σηµαντικά θέµατα όπως η διαχείριση του κινδύνου σε σχέση µε το εργατικό δυναµικό 8

και τις διαδικασίες ελέγχου και ανατροφοδότησης, η σχέση του κινδύνου µε τον στρατηγικό προγραµµατισµό καθώς η αντιµετώπιση, γενικότερα, των επιχειρηµατικών διαδικασιών στο ζωτικής σηµασίας τοµέα της παραγωγής. Στην τέταρτη ενότητα παρουσιάζεται µια διαφορετική διάσταση της έννοιας του κινδύνου. Γίνεται λόγος για τις διάφορες κοινωνικές προεκτάσεις του Risk Management και ειδικότερα για τη συσχέτιση του κινδύνου µε την ηθική, την οικολογία και µε άλλους κοινωνικούς παράγοντες. Η πέµπτη και τελευταία ενότητα ολοκληρώνει το θέµα µας µε µια εµπεριστατωµένη ανάλυση της εφαρµογής της θεωρίας του Risk Management στη σύγχρονη πραγµατικότητα. Αναλύεται διεξοδικά ο νέος ρόλος που καλούνται να διαδραµατίσουν τα σύγχρονα διοικητικά στελέχη, καθώς και οι µελλοντικές εξελίξεις στο χώρο του Risk Management. Τέλος, παρουσιάζεται ένα γενικό πρότυπο µοντέλο διαχείρισης του κινδύνου για κάθε oοργανισµό. Η εργασία µας καταλήγει µε τη διαπραγµάτευση πολύτιµων και ενδιαφερόντων συµπερασµάτων που προέκυψαν από την εκπόνηση της εργασίας και την ενδελεχή µελέτη της έννοιας του Risk Management. 9

ΚΥΡΙΟ ΜΕΡΟΣ ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ ΓΕΝΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΠΕΡΙ RISK MANAGEMENT ΜΕΡΟΣ ΕΥΤΕΡΟ Ενότητα Ι: RISK MANAGEMENT ΣΤΟ ΧΡΗΜΑΤΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΤΟΜΕΑ Ενότητα ΙΙ: RISK ΜANAGEMENT ΚΑΙ ΑΣΦΑΛΙΣΤΙΚΟΙ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΙ Ενότητα ΙΙΙ: RISK MANAGEMENT ΣΤΟΝ ΤΟΜΕΑ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ Ενότητα ΙV: ΟΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΠΡΟΕΚΤΑΣΕΙΣ ΤΟΥ RISK MANAGEMENT Ενότητα V: ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΚΑΙ ΜΕΛΛΟΝΤΙΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΣΤΟ ΧΩΡΟ ΤΟΥ RISK MANAGEMENT ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 10

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ ΓΕΝΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΠΕΡΙ RISK MANAGEMENT 11

Εισαγωγή Πρώτη τεκµηριωµένη προσπάθεια προσδιορισµού και αξιοποίησης του κινδύνου ανάγεται πίσω στην αρχαία Ρώµη, και σε πρώιµες µορφές ασφαλιστικών οργανισµών, οι οποίες ασχολούνταν κυρίως µε το µοίρασµα των ζηµιών των εµπορικών δραστηριοτήτων. Στο µεσαίωνα, πολλοί έµποροι ασχολούνταν µε την εξασφάλιση απαιτήσεων τρίτων, σε περιπτώσεις επιδροµών ή φυσικών καταστροφών, ενώ αργότερα, πολλές εµπορικές εταιρείες της νεότερης Αγγλίας διεξήγαγαν ασφάλειες για τους ναυτικούς που ταξιδεύανε στην θάλασσα. Στην σύγχρονη εποχή, τα ασφαλιστικά ταµεία διεθνώς, διαχειρίζονται τεράστια ποσά που καταθέτουν οι ασφαλισµένοι σε διάφορες µορφές επενδύσεων, µε σκοπό, µετά από κάποια συγκεκριµένη στιγµή, να µπορούν να τους προσφέρουν κάποιο σταθερό εισόδηµα. Η όποια διαφοροποίηση των καταστάσεων που παρουσιάστηκαν προηγουµένως, οφείλεται στο γεγονός, ότι, µε το πέρας των χρόνων, ο µέσος άνθρωπος γίνεται σαφώς καλύτερος στην σύλληψη και την διαχείριση του κινδύνου. Κάτι τέτοιο είναι φυσικά εύλογο µιας και µε την πρόοδο των επιστηµών, έχουν αναπτυχθεί πολλά εργαλεία για αυτόν το σκοπό, µε κυριότερο εξ αυτών το risk management 1. Η θεωρία κινδύνου Η βάση της θεωρίας κινδύνου βρίσκεται στα µαθηµατικά, και µάλιστα σε ένα αρκετά ενδιαφέρον, αν και παρεξηγηµένο κοµµάτι τους, την θεωρία των πιθανοτήτων. Η τελευταία, προσπαθεί να ερµηνεύσει την εµφάνιση προκαθορισµένων γεγονότων στο παρόν ή το µέλλον, µε βάση συγκεκριµένα µαθηµατικά µοντέλα, χρησιµοποιείται λοιπόν ευρύτατα σε διάφορες περιπτώσεις όπου υπάρχει η ανάγκη πρόβλεψης µελλοντικών καταστάσεων. Η θεωρία κινδύνου είναι ένα υποσύνολο της. 1 Το σύνολο της διαδικασίας του risk management βασίζεται, σε θεωρητικό επίπεδο, στην θεωρία του κινδύνου, µια επιστηµονική προσέγγιση πάνω στην έννοια του κινδύνου. Η θεωρία αυτή, που αναπτύχθηκε σε µεγάλο βαθµό µε τον συγκερασµό µαθηµατικών, πρωτίστως, και κοινωνικών επιστηµών, προσεγγίζει έννοιες πολύ δύσκολες σε σύλληψη και προσδιορισµό, όπως η αβεβαιότητα και ο κίνδυνος. Όπως περιγράφει πολύ γλαφυρά, στο βιβλίο του Modern General Risk Theory ο Bertil Almer, θεωρίες σαν την θεωρία κινδύνου, προσπαθούν να ερµηνεύσουν και να βάλουν τάξη στο χάος. 12

Τοποθετώντας τον κίνδυνο σε σωστή βάση, πρέπει να σηµειωθεί ότι η έννοια του είναι παράγωγη. Η πρωτεύουσα έννοια, είναι αυτή της αβεβαιότητας, η οποία, σύµφωνα µε τον David Mc Namee, είναι η περίπτωση κατά την οποία η έκβαση ενός γεγονότος ή µιας καταστάσεως δεν είναι εύκολο να προσδιοριστεί 2. Η έννοια αυτή περιγράφει καταστάσεις, οι οποίες, είτε είναι πρωτόγνωρες για τον παρατηρητή, είτε έχουν πολλές διαφορετικές πιθανές εξελίξεις, καθιστώντας έτσι αδύνατο τον προσδιορισµό της τελικής έκβασης. Πρακτικά, το µεγαλύτερο µέρος των καταστάσεων που αντιµετωπίζει ο µέσος άνθρωπος κατά την διάρκεια της ζωής του, διέπονται από το καθεστώς της αβεβαιότητας. Για το σύνολο των ανθρώπων, λοιπόν, η αβεβαιότητα µπορεί να εκληφθεί ως κοινωνικό φαινόµενο. Στον επιχειρηµατικό κόσµο όµως, η αβεβαιότητα συσχετίζεται, όχι τόσο µε τις άγνωστες και µη προβλέψιµες καταστάσεις, αλλά µε την επίτευξη, και σε ποιο βαθµό, των επιχειρησιακών στόχων κάθε επιχείρησης. Ο κίνδυνος προσδιορίζεται, µε βάση τα παραπάνω, ως η µέτρηση αυτής της αβεβαιότητας. Προφανώς, αυτό είναι κάτι οξύµωρο, γιατί η αβεβαιότητα δεν είναι αυστηρά ορισµένη, άρα είναι και πρακτικά αδύνατο να µετρηθεί. Οµοίως, ο κίνδυνος ως έννοια έχει κοινωνική προέλευση, και είναι έτσι µια κατάσταση, η οποία είναι δυνατό να διαγνωσθεί αλλά όχι να προσδιοριστεί 3. Είναι επίσης αρκετά υποκειµενική έννοια ως προς την σύλληψη, γιατί δεν υπάρχει εδραιωµένος τρόπος προσδιορισµού του αλλά και γιατί η αντίληψη του υπόκειται πάντα στην κρίση του παρατηρητή. Μια πολύ σηµαντική παρένθεση: η έννοια του κινδύνου, από επιστηµονικής πλευράς δεν ενέχει τα αποκλειστικά αρνητικά στοιχεία που του αποδίδονται από την κοινωνική οπτική. Ως κίνδυνος (risk), θεωρούνται όλα τα πιθανά, θετικά ή αρνητικά αποτελέσµατα, αν και σε πολλές περιπτώσεις, τα πρώτα αναφέρονται και µε τον γενικό όρο ευκαιρίες (opportunities). Στην θεωρία κινδύνου, ο προτεινόµενος τρόπος αντιµετώπισης του κινδύνου γίνεται µε το τρίπτυχο: προσδιορισµός, (αναγνώριση, µέτρηση και διαχωρισµός προτεραιοτήτων), διαχείριση, 2 A condition where the outcome can only be estimated. 3 Η καλύτερη µέχρι στιγµής προσέγγιση του κινδύνου, γίνεται µε την βοήθεια της άλγεβρας Boolean, δηλαδή µε την αποδοχή δύο καταστάσεων, του ναι και του όχι. Ωστόσο, τα τελευταία χρόνια, µε την εισαγωγή έννοιας της ασαφούς λογικής, η προσέγγιση αυτή µπορεί να φτάσει σε µια πιστότερη αναπαράσταση της πραγµατικότητας. 13

και επικοινωνία (δηλαδή µε την υπόδειξη της εφαρµογής της διαχείρισης εκ µέρους όλων των ενδιαφεροµένων), το τρίπτυχο αυτό συχνά αναφέρεται µε τον όρο ανάλυση κινδύνου. Η ανάλυση του κινδύνου αποδίδει και τους τρόπους αντιµετώπισης του. Αντιµετώπιση του κινδύνου σε θεωρητικό επίπεδο Η θεωρία κινδύνου, έχει αποδείξει ότι η αντιµετώπιση του κινδύνου είναι εφικτή σε θεωρητικό επίπεδο µόνο µε την ανάπτυξη σχετικών µοντέλων. Τα µοντέλα αυτά χρησιµοποιούνται για να αποδώσουν, όσο το δυνατόν καλύτερα, µια πραγµατικότητα, όταν η µέτρηση της δεν είναι πρακτική ή εφικτή. Η µοντελοποίηση γίνεται, µε την αποµόνωση των συσχετίσεων µεταξύ όλων των στοιχείων της πραγµατικότητας που τίθενται υπό έλεγχο, τα δε στοιχεία αυτά προσδιορίζονται ως µεταβλητές. Η επίλυση ενός µοντέλου, µπορεί να δώσει στον ενδιαφερόµενο πολύτιµες πληροφορίες για την πιθανή έκβαση της αναπαραστούµενης κατάστασης, βοηθώντας έτσι στην άρση της αβεβαιότητας και συνακόλουθα του κινδύνου. Όµως, δεν είναι πανάκεια µίας τα αποτελέσµατα της επίλυσης µπορεί να µην ταυτιστούν µε το τελικό αποτέλεσµα. Αυτό εξαρτάται από το πόσο πιστό στην πραγµατικότητα είναι το µοντέλο που χρησιµοποιήθηκε. Τα κυριότερα µοντέλα που χρησιµοποιούνται για τον σκοπό αυτό είναι τρία, τα στατιστικά, τα στοχαστικά και τα σενάρια. Τα στατιστικά µοντέλα αποδίδουν την πραγµατικότητα µε την βοήθεια στατιστικών µεθόδων, όπως οι στατιστικές κατανοµές και η παλινδρόµηση. Θεωρούνται ίσως τα πιο πιστά σε αυτή, αλλά χρειάζονται πολύ χρόνο και προσπάθεια στην κατάρτιση τους. Τα αποτελέσµατα τους µπορούν να προσεγγίσουν σε µεγάλο βαθµό την τελική έκβαση µιας κατάστασης, ωστόσο η επίλυση τους συχνά απαιτεί ιδιαίτερες γνώσεις της στατιστικής και των µαθηµατικών, οι οποίες δεν είναι διαθέσιµες σε όλους. Τα στοχαστικά µοντέλα, δηµιουργούνται µε βάση την γνώση και την εµπειρία ανθρώπων που γνωρίζουν την κατάσταση προς επίλυση, είναι δηλαδή προϊόντα του στοχασµού τους. Η τοποθέτηση των µεταβλητών και των συσχετίσεων δεν γίνεται µε συγκεκριµένο επιστηµονικό τρόπο, αντικειµενικά, αλλά µε βάση την γνώση συγκεκριµένων ατόµων και ενέχει πολύ το υποκειµενικό στοιχείο, κάτι που καθιστά πολύ αβέβαιη την πιστότητα τους. Παρόλα αυτά, µπορούν να δηµιουργηθούν πολύ 14

εύκολα, ακόµα και σε περιπτώσεις που δεν υπάρχουν στατιστικά στοιχεία και η επίλυση τους είναι συνήθως µια αρκετά εύκολη διαδικασία. Τα σενάρια, εν τέλει, αποτελούν ένα συγκερασµό των στοιχείων των δύο προηγούµενων µοντέλων. Πρόκειται για στοχαστικά µοντέλα, µέρη των οποίων όµως (συνήθως τα πλέον κρίσιµα), διερευνούνται και µε την βοήθεια της επιστήµης. Συνήθως έχουν έναν αρκετά υψηλό βαθµό ευελιξίας ως προς την µεταβλητές τους, ενώ έχουν το πρόσθετο πλεονέκτηµα ότι µπορούν να περιέχουν και την αναπαράσταση των δράσεων αναλόγως της έκβασης της καταστάσεως. Η διαχείριση και επίλυση τους µπορεί να γίνει και µε την βοήθεια υπολογιστών. Για την επιχειρηµατική πραγµατικότητα χρησιµοποιούνται κυρίως σενάρια, των οποίων η χρήση είναι και εξαιρετικά διαδεδοµένη στις σύγχρονες επιχειρήσεις. Φυσικά, τα µοντέλα αυτά, προσανατολίζονται στην διαχείριση των κινδύνων που αφορούν την επιχειρηµατική δραστηριότητα, και οι οποίοι συχνά είναι πολύ συγκεκριµένοι. Μια απαρίθµηση τους ακολουθεί στα επόµενα. Οι επιχειρησιακοί κίνδυνοι πιο συγκεκριµένα (γενικό µέρος) Από την στιγµή της έναρξης της λειτουργίας της, κάθε επιχείρηση αντιµετωπίζει πολλούς και ποικίλους κινδύνους. Οι κίνδυνοι αυτοί, µπορεί να χαρακτηρίζονται από διαφορετικό βαθµό σηµαντικότητας, ωστόσο, οφείλουν στο σύνολο τους να αντιµετωπιστούν αποτελεσµατικά. Η ένταση τους, δε, µπορεί να διαφοροποιείται έτσι ώστε κάποιοι από αυτούς να αφορούν την ίδια την επιβίωση της επιχείρησης, και να γίνονται επιτακτικοί περνώντας σε πρώτο πλάνο. Φυσικά κάποιοι άλλοι, µπορεί να χρειάζονται την κατάλληλη αντιµετώπιση σε βάθος χρόνου, παρουσιάζοντας ήσσονος χαρακτήρα προβλήµατα, αναφορικά κυρίως µε τις µελλοντικές προοπτικές και την ανάπτυξη. Οι κυριότερη διάκριση των επιχειρησιακών κινδύνων, στη σχετική βιβλιογραφία, είναι σε ενδογενείς και εξωγενείς. Οι ενδογενείς κίνδυνοι, πηγάζουν από το εσωτερικό της επιχείρησης, από την ίδια δηλαδή την λειτουργία της, και συνήθως µπορούν να αντιµετωπιστούν σε µεγάλο βαθµό ή να εξαλειφθούν µε την σωστή διαχείριση τους. Ως κύρια αιτία τους προβάλλεται η ύπαρξη εγγενών διαρθρωτικών προβληµάτων στην επιχείρηση, και κυρίως σε συγκεκριµένους τοµείς όπως: στον οικονοµικό τοµέα, και σε διαδικασίες όπως η χρηµατοδότηση, τα λογιστικά θέµατα, οι επενδύσεις, 15

στον τεχνικό τοµέα, στον µηχανικό εξοπλισµό, την παραγωγή, στη διαχείριση του προσωπικού, στις συνθήκες εργασίας, στην παροχή κινήτρων, σε θέµατα καταλληλότητας, στο marketing, σε διαφήµιση, προώθηση προϊόντων, δηµόσιες σχέσεις, και στις σχέσεις µε τους συναλλασσοµένους, τους πελάτες, δηλαδή, τους προµηθευτές και τις αρχές εποπτείας των επιχειρηµατικών δραστηριοτήτων. 4 Οι εξωγενείς κίνδυνοι, σε αντιδιαστολή, προέρχονται από το εξωτερικό καθαρά περιβάλλον, και είναι αποτελέσµατα συχνά αθέµιτων µορφών αλληλεπίδρασης. Είναι δε περισσότερο προβληµατικοί από τους ενδογενείς γιατί η επιχείρηση συχνά έχει πολύ µικρές δυνατότητες επιρροής πάνω τους, εδώ η αποτελεσµατική αντιµετώπιση τους είναι συχνά σχεδόν αδύνατη. Ταυτόχρονα, είναι τόσο περισσότεροι σε αριθµό, που η περιοριστική απαρίθµηση τους να µην είναι εφικτή. Κυριότερα παραδείγµατα τέτοιων κινδύνων είναι: κίνδυνοι οικονοµικοί, που αφορούν δηλαδή το γενικότερο µακροοικονοµικό περιβάλλον, µε παραµέτρους όπως ο πληθωρισµός, η ανεργία, οι αλλαγές στις καταναλωτικές τάσεις, η εµπορική πίστης κ.α. κίνδυνοι τεχνολογικοί, δηλαδή αναφορικά µε το παρόν τεχνολογικό επίπεδο και τις προοπτικές εξέλιξης του, κίνδυνοι φυσικοί, και πιο συγκεκριµένα του οικολογικού περιβάλλοντος, µε προβληµατισµούς πάνω στο κλίµα, τους φυσικούς πόρους, την µόλυνση, κίνδυνοι κοινωνικοί, που αφορούν παραµέτρους και στοιχεία της κοινωνίας, όπως η κουλτούρα, οι παραδόσεις, η ηθική και οι σχέσεις δύναµης, κίνδυνοι θεσµικοί, δηλαδή που κίνδυνοι σε σχέση µε τα θεσµοθετηµένα πλαίσια, τους νόµους και τις επιχειρηµατικές επιδοτήσεις ή κυρώσεις, και τέλος, κίνδυνοι πολιτικοί, αρκετά σηµαντικοί για την επιχείρηση, που προβάλλουν την σηµασία της σταθερής πολιτικής κατάστασης στην ανάληψη και διεξαγωγή επιχειρηµατικής δραστηριότητας 5. 4 Φυσικά, οι κίνδυνοι αυτής της προέλευσης, είναι διττής φύσης, και θα µπορούσαν πολύ εύκολα να θεωρηθούν και εξωγενείς. 5 Αξίζει να σηµειωθεί ότι πολλές φορές, η επιστηµονική πρακτική τείνει να συγχωνεύει τις τρεις τελευταίες κατηγορίες µαζί. 16

Φυσικά, ισχύουν και πολλές άλλες διακρίσεις και κατηγοριοποιήσεις που αποδίδονται στους κινδύνους. Μπορεί δηλαδή, τηρουµένων των κριτηρίων διάρκειας, να έχουµε διαρκείς και παροδικούς κινδύνους, ανάλογα µε την ανάγκη επίλυσης τους, επιτακτικούς και µη επιτακτικούς, και ανάλογα µε την συχνότητα εµφάνισης τους, µοναδικούς και επαναλαµβανόµενους. Ένας άλλος διαχωρισµός που απαντάται στην βιβλιογραφία, έχει να κάνει µε το αν η επιχείρηση έχει ξανασυναντήσει τον κίνδυνο ή αν αυτός είναι τελείως πρωτότυπος. Και κάποια µέτρα αντιµετώπισης (γενικό µέρος) Λαµβάνοντας πάντα υπόψη το ειδικότερο χαρακτήρα του κάθε κινδύνου, καθώς και χαρακτηριστικά του, κάθε επιχείρηση καταστρώνει και το αντίστοιχο σχέδιο αντιµετώπισης του. Η όλη αυτή διαδικασία, δεν είναι άλλη από το δοσµένο αρκετά εύσχηµα risk management, δηλαδή, την διαχείριση του κινδύνου. Μια πολύ απλοϊκή προσέγγιση πάνω στο risk management, τείνει να ταξινοµεί τα µέτρα που λαµβάνει η κάθε επιχείρηση απέναντι στον κίνδυνο, σε τρεις βασικές κατηγορίες. Έτσι, σε πρώτη φάση, µπορούµε να µιλήσουµε για τεχνικά µέτρα, µέτρα δηλαδή που εφαρµόζονται στις τεχνικές δραστηριότητες της επιχείρησης. Τα µέτρα αυτά σχετίζονται κυρίως µε το µηχανολογικό εξοπλισµό της επιχείρησης, το εργατικό δυναµικό και τις συνθήκες ασφαλείας που επικρατούν στην επιχείρηση. Παραδείγµατα τέτοιων µέτρων είναι συχνές επιθεωρήσεις του µηχανολογικού εξοπλισµού, η εγκατάσταση συστήµατος πυρασφάλειας και ο περιοδικός βιολογικός καθαρισµός των εγκαταστάσεων της παραγωγής. Άλλα µέτρα που χρησιµοποιούνται για την αντιµετώπιση των κινδύνων, είναι οικονοµικής υφής µέτρα. Τα µέτρα αυτά χρησιµοποιούνται για την αντιµετώπιση καταστάσεων που µπορούν να βλάψουν την συνολική οικονοµική θέση της επιχείρησης, ιδίως σε τοµείς που αφορούν τα πάγια ή την ρευστότητα, και παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον από λογιστικής πλευράς. Τα κυριότερα, ίσως, από αυτά, είναι η ασφάλιση και η απόσβεση των περιουσιακών στοιχείων της επιχείρησης, καθώς και η δηµιουργία και διατήρηση αποθεµατικών για την αντιµετώπιση των οικονοµικών µεταβολών και την διασφάλιση της ρευστότητας. Σε τελικό επίπεδο, η επιχείρηση µπορεί να καταφύγει σε διοικητικά µέτρα. Βέβαια, ως πιο σηµαντικό από αυτά προβάλλεται το ίδιο το risk management, ωστόσο η διοίκηση µπορεί να προβεί σε συγκεκριµένες ενέργειες στο εσωτερικό της επιχείρησης για την αποφυγή και τον περιορισµό κινδύνων. Ένα τρανταχτό 17

παράδειγµα τέτοιων µέτρων είναι η διαρκείς έρευνες αγοράς, η συνεχής παρατήρηση του περιβάλλοντος καθώς και ο προγραµµατισµός των µελλοντικών ενεργειών της επιχείρησης συχνά µε την βοήθεια κατάλληλων σεναρίων, για την δηµιουργία προκαθορισµένων τρόπων αντίδρασης σε κάθε µελλοντικό συµβάν. Επίλογος Η συστοιχία αυτή των µέτρων είναι φυσικά πολύ γενική, και βρίσκει έδαφος εφαρµογής στο σύνολο των επιχειρήσεων. Στην ουσία, βέβαια, αποτελεί την βάση των επιχειρησιακών τακτικών απέναντι στον κίνδυνο, µιας και κάθε επιχείρηση αναµένεται να αντιδρά διαφορετικά ανά περίσταση. Το βασικό κριτήριο διαφοροποίησης είναι το είδος της επιχειρηµατικής δραστηριότητας κάθε επιχείρησης, που συχνά την κάνει ιδιαίτερη ή µοναδική σε σχέση µε τις υπόλοιπες. Μπορούµε λοιπόν να παρατηρήσουµε, ότι υπάρχουν επιχειρήσεις περισσότερο επιρρεπείς στον κίνδυνο, λόγω δραστηριότητας, και επιχειρήσεις πιο καλά εκπαιδευµένες στην διαχείριση, λόγω της µεγαλύτερης τριβής τους µε αυτόν. Οι δύο αυτές κατηγορίες επιχειρήσεων συχνά ταυτίζονται 6. 6 Προφανώς, µια επιχείρηση που αντιµετωπίζει σε καθηµερινή βάση, περισσότερους σε αριθµό ή µεγαλύτερους σε σηµαντικότητα κινδύνους, στο σύνολο της δραστηριότητας της, µε τον καιρό αποκτά ιδιαίτερη εξειδίκευση πάνω στην αντιµετώπιση τους. Παραδείγµατα τέτοιων επιχειρήσεων είναι τα χρηµατοπιστωτικά ιδρύµατα και οι ασφαλιστικοί οργανισµοί. 18

ΜΕΡΟΣ ΕΥΤΕΡΟ Ενότητα Ι: RISK MANAGEMENT ΣΤΟ ΧΡΗΜΑΤΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΤΟΜΕΑ Ενότητα ΙΙ: RISK ΜANAGEMENT ΚΑΙ ΑΣΦΑΛΙΣΤΙΚΟΙ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΙ Ενότητα ΙΙΙ: RISK MANAGEMENT ΣΤΟΝ ΤΟΜΕΑ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ Ενότητα ΙV: ΟΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΠΡΟΕΚΤΑΣΕΙΣ ΤΟΥ RISK MANAGEMENT Ενότητα V: ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΚΑΙ ΜΕΛΛΟΝΤΙΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΣΤΟ ΧΩΡΟ ΤΟΥ RISK MANAGEMENT 19

ΕΝΟΤΗΤΑ Ι RISK MANAGEMENT ΣΤΟ ΧΡΗΜΑΤΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΤΟΜΕΑ ΓΑΛΑΝΑΚΗΣ ΣΩΚΡΑΤΗΣ 2996187 20

Εισαγωγή Ένας από τους πιο ανεπτυγµένους τοµείς στο χώρο του Risk Management είναι αυτός που ασχολείται µε την αντιµετώπιση των χρηµατοοικονοµικών κινδύνων. Πρωτοπόροι στη συγκεκριµένη εφαρµογή της επιστήµης του Risk Management είναι κυρίως οι τράπεζες, µέσα από τις οποίες αναπτύχθηκαν τα κυριότερα µοντέλα αντιµετώπισης του χρηµατοοικονοµικού κινδύνου, τα οποία αργότερα χρησιµοποιήθηκαν και από άλλες επιχειρήσεις. Σκοπός αυτού του κεφαλαίου είναι η εισαγωγή στην έννοια των χρηµατοοικονοµικών κίνδύνων, που αντιµετωπίζουν σήµερα οι οικονοµικές µονάδες, καθώς και στη διαδικασία περιορισµού τους µέσα στα πλαίσια του Risk Management. Αρχικά γίνεται µια παρουσίαση των κατηγοριών των χρηµατοοικονοµικών κινδύνων και πως αυτοί µπορούν να επηρεάσουν τις χρηµατικές ροές και την αξία των στοιχείων µιας επιχείρησης. Στη συνέχεια του κεφαλαίου παρατίθεται η διαδικασία του χρηµατοοικονοµικού Risk Management και τα γενικά µέτρα αντιµετώπισης των κινδύνων. Επίσης, αναφέρεται και η προοπτική χρησιµοποίησης του κινδύνου για κερδοσκοπία. Τέλος, παρουσιάζονται τα παράγωγα, που είναι ευρέως διαδεδοµένα εργαλεία του Risk Management, καθώς και πρακτική της θεωρίας του χαρτοφυλακίου για την αντιµετώπιση των χρηµατοοικονοµικών κινδύνων. 1.1 Ορισµός και κατηγορίες του Χρηµατοοικονοµικού Κινδύνου Ορισµός: Χρηµατοοικονοµικός κίνδυνος είναι η πιθανότητα µελλοντικών αλλαγών, οι οποίες θα επηρεάσουν τα έσοδα, τα έξοδα και την αξία στοιχείων της επιχείρησης 7. Υπάρχουν διάφορες κατηγορίες χρηµατοοικονοµικού κινδύνου από τις οποίες οι κυριότερες περιλαµβάνουν: τον κρατικό κίνδυνο, που υποκατηγοριοποιείται στον οικονοµικό, πολιτικό και νοµικό/ρυθµιστικό κίνδυνο, τον κίνδυνο από την πορεία και διαµόρφωση των τιµών (κίνδυνος που προέρχεται από την αγορά και περιλαµβάνει τις 7 Smith W. Clifford, Wakeman Macdonald, A Review of Theory, Performance and Application, Midland Corporate Finance Journal, Vol.23, No3,2000, p.52. 21

τιµές των πρώτων υλών, εµπορευµάτων κλπ., και τις τιµές των µετοχών, των επιτοκίων, τις συναλλαγµατικές ισοτιµίες), τον πιστωτικό κίνδυνο και τον κίνδυνο µη εκπλήρωσης των συµφωνηθέντων από τον αντισυµβαλλόµενο και τον κίνδυνο ρευστότητας. 1.1.1 Κρατικός κίνδυνος Ο κρατικός κίνδυνος προέρχεται από το ίδιο το κράτος µέσα στο οποίο δραστηριοποιείται µια επιχείρηση ή και από συναλλαγές µε εταιρίες που εδρεύουν σε άλλα έθνη. Ο κίνδυνος µπορεί να είναι µεγαλύτερος σε ορισµένες χώρες σε σύγκριση µε άλλες. Οι επιχειρηµατικότητα στα διάφορα κράτη µπορεί να πλεονεκτεί ή να µειονεκτεί, ανάλογα µε τις υφιστάµενες εσωτερικές συνθήκες και από τις µελλοντικές αλλαγές στο οικονοµικό, πολιτικό ή ρυθµιστικό περιβάλλον τους. Οικονοµικός κίνδυνος: ιακυµάνσεις στο οικονοµικό περιβάλλον µιας χώρας, όπως τα επίπεδα των µισθών, ο πληθωρισµός και ο ρυθµός ανάπτυξης ή ύφεσης επηρεάζουν τα κόστη και τα έσοδα των επιχειρήσεων που δραστηριοποιούνται µέσα σε αυτήν ή συναλλάσσονται µε εταιρίες της. Πολιτικός Κίνδυνος: Πολιτικά γεγονότα µπορεί να διαταράξουν τις δραστηριότητες µιας επιχείρησης και συνεπώς να έχουν επίδραση στην κερδοφορία της. Παραδείγµατα αποτελούν οι πόλεµοι, πραξικοπήµατα, κυβερνητική διακήρυξη λιγότερο αναπτυσσόµενων χωρών για γενική παύση των πληρωµών των πιστώσεων από τις εταιρίες τους σε ξένους προµηθευτές, οι εκλογές και η προοπτική αλλαγής της κυβέρνησης που µπορεί να έχει επίπτωση στα επιτόκια και στις συναλλαγµατικές ισοτιµίες., κυβερνητικοί περιορισµοί στις εισαγωγές ή εξαγωγές από και προς συγκεκριµένες χώρες του εξωτερικού κτλ. Νοµικοί/Ρυθµιστικοί κίνδυνοι: Όργανα της πολιτείας µπορεί να πάρουν αποφάσεις που µπορεί να έχουν επίδραση στην επιχειρηµατική δραστηριότητα και την κερδοφορία των εταιριών. Τέτοιες αποφάσεις ενέχουν κινδύνους που σχετίζονται µε τις εταιρίες που είναι εισηγµένες στο χρηµατιστήριο, την έκδοση νέων µετοχών και οµολογιακών δανείων, τις εξαγορές και συγχωνεύσεις, τα λογιστικά πρότυπα και τις φορολογικές ρυθµίσεις, τους εµπορικούς κανόνες, καθώς και κανονισµοί για τις εµπορικές τράπεζες που µπορεί να έχουν επίδραση σε όλες τις επιχειρήσεις που συναλλάσσονται µε αυτές κτλ. 22