T π N E π ø À I π À À N π ø À ø (π ƒàª ª ƒπ ºÀ π ) À ƒπ π À π ªπ À π A π T πµ À À IÓÛÙÈÙÔ ÙÔ NÂÔÂÏÏËÓÈÎÒÓ appleô ÒÓ Υπ την εποπτεία του Iνστιτο του Nεοελληνικών Σπουδών (Iδρ µατος Mαν λη Tριανταφυλλίδη) του Aριστοτελείου Πανεπιστηµίου Θεσσαλονίκης συντάσσεται 1 το Λεξικ της Nέας Eλληνικής Γλώσσας. Πρ κειται για ένα γλωσσικ λεξικ που φιλοδοξεί να δώσει τη σ γχρονη νεοελληνική γλώσσα πως µιλιέται απ τον µέσο Nεοέλληνα, πως γράφεται απ τη νεοελληνική πεζογραφία, τον ηµερήσιο και τον περιοδικ Τ πο, πως ακο γεται απ το ραδι φωνο και την τηλε ραση. Θα έχει χαρακτήρα περιγραφικ, αναγκαστικά µως θα είναι ως ένα σηµείο ρυθµιστικ και θα παρέχει τις προϋποθέσεις για µια ευρ τερη και συστηµατικ τερη λεξικογραφική αποτ πωση της ελληνικής γλώσσας. Tο Λεξικ απευθ νεται πρώτα-πρώτα στους Έλληνες µαθητές και καθηγητές του Γυµνασίου και του Λυκείου, στους Έλληνες φοιτητές, στους ξένους που µαθαίνουν ελληνικά και βρίσκονται σε κάπως προχωρηµένο στάδιο και στους δασκάλους της νέας ελληνικής ως ξένης γλώσσας πως, µως, επιδιώκει να διδάξει τη λειτουργία και τη χρήση της γλώσσας στα ποικίλα επίπεδα λ γου και σε λους τους τοµείς της κοινωνικής ζωής, απευθ νεται και στο ευρ τερο µορφωµένο κοιν. 1. ªª π Λέξεις που η χρήση τους είναι αυστηρά περιορισµένη και ειδική δεν περιλαµβάνονται στο Λεξικ, γιατί το Λεξικ δεν φιλοδοξεί να γίνει «θησαυρ ς» της νεοελληνικής. Στο ληµµατολ γιο, εκτ ς απ τις λέξεις που βρίσκονται στον πυρήνα της νέας ελληνικής, περιλαµβάνονται: λες οι γραµµατικές λέξεις, προθήµατα και επιθήµατα, α και β συνθετικά. Aπ τους επιστηµονικο ς ρους οι πιο κοινοί, 1. ηµοσιε τηκε το 1998. Το Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας, στερα απ συµφωνία µε το Ινστιτο το, δη- µιο ργησε την ηλεκτρονική έκδοση του Λεξικο και το 2000 τη διέθεσε στην ελληνική εκπαιδευτική κοιν τητα. Συντάκτες του Λεξικο : E. Mαυρακάκη-Πολυβίου, Γ. Mώρος, N. Παπαϊωάννου, Γ. Παπαναστασίου, A. Σιµώτα-Bασίλα, Σ. Tσολάκη, Π. Φλώρου-Παναγιωτοπο λου και N. Φωτίου.
92 A π T πµ À À που είναι γνωστοί απ τις εφηµερίδες, τα περιοδικά και τα εκλαϊκευτικά άρθρα, καθώς και οι ροι που είναι κοινοί σε δ ο ή σε περισσ τερες επιστήµες. Aπ τις λέξεις που χρησιµοποιο νται στη λογοτεχνία, αυτές που έχουν περάσει στον κοιν γραπτ ή προφορικ λ γο. Aπ τους νεολογισµο ς και τα δάνεια µ νον σα έχουν ευρ τερη χρήση. Στο ληµµατολ γιο περιλαµβάνονται, ακ µη, λέξεις ιστορικο λεξιλογίου, λέξεις παρωχηµένου λεξιλογίου, απ τις λέξεις της µάγκικης γλώσσας καθώς και τις χυδαίες οι πιο κοινές, επίθετα παράγωγα απ κ ρια ον - µατα, ονοµατοποιίες, λέξεις της µεταγλώσσας του Λεξικο. Αποκλείονται οι ιδιω- µατικές λέξεις και διαλεκτικοί τ ποι λέξεων της κοινής, καθώς και λέξεις αρχαίες ( χι µως και αρχαϊστικοί τ ποι ή εκφράσεις που χρησιµοποιο νται και σή- µερα στον λ γο). Aπ τις ιδιωµατικές γίνονται λήµµατα οι πολ γνωστές και καταχωρίζονται στο Λεξικ µε την ένδειξη «λαϊκ τροπες». Tο Λεξικ περιλαµβάνει περίπου 50.000 λήµµατα και θα είναι επίτοµο. Για να µπορεί ο χρήστης να το συµβουλε εται µέσα σε σ ντοµο χρ νο, υιοθετήθηκε η αλφαβητική κατάταξη των ληµµάτων. Ωστ σο, η αρχή αυτή παραβαίνεται, για λ γους οικονοµίας χώρου, µ νο για τα υποκοριστικά, τα µεγεθυντικά και τα επιρρήµατα απ επίθετα, που σηµασιολογικά ελάχιστα διαφοροποιο νται απ την πρωτ τυπη λέξη στην οποία υπάγονται. Φυσικά, αποτελο ν χωριστά λήµµατα σα απ τα παράγωγα αυτά διαφοροποιο νται σηµασιολογικά απ την πρωτ τυπη λέξη. Eίναι ευν ητο τι αυτά ισχ ουν µ νο για τα υποκοριστικά και τα µεγεθυντικά που δεν έχασαν την υποκοριστική ή µεγεθυντική τους σηµασία. Για τους ίδιους λ γους και στις ίδιες περιπτώσεις πολλά ουσιαστικοποιηµένα επίθετα δεν αποτελο ν χωριστά λήµµατα. Mια απ τις πρωτοτυπίες του Λεξικο είναι τι εφαρµ ζει τη µέθοδο της οµοηχίας, εκεί που τα παλαι τερα λεξικά χρησιµοποιο ν τη µέθοδο της πολυσηµίας, δηλαδή διασπά ένα λήµµα, πολ σηµο κατά τα άλλα λεξικά, σε δ ο ή σε περισσ τερα λήµµατα. H διάσπαση αυτή εφαρµ ζεται στις ακ λουθες περιπτώσεις: (α) ταν δ ο ή περισσ τερα λήµµατα οµ ηχα και οµ γραφα έχουν διαφορετική ετυµολογία, (β) ταν διαφέρουν µορφολογικά, και (γ) ταν έχουν εντελώς διαφορετική σηµασία. Στα διπλ µορφα λήµµατα ο κοιν τερος τ πος θα αποτελεί το βασικ λήµµα εκεί, µως, θα αναφέρονται και οι άλλοι τ ποι, οι οποίοι θα υπάρχουν στην αλφαβητική τους σειρά µε παραποµπή στο βασικ λήµµα. 2. ø ƒπ ª À ƒ ƒ À. ªª Kανονική µορφή του λήµµατος θεωρο µε: για τα ουσιαστικά την ονοµαστική ενικο, για τα επίθετα την ονοµαστική ενικο και στα τρία γένη στον θετικ βαθµ, για τις αντωνυµίες και τα αριθµητικά την ονοµαστική ενικο και στα τρία γένη, για τα ρήµατα το α ενικ πρ σωπο του ενεργητικο (ή παθητικο ) ενεστώτα. H αρχή αυτή παραβαίνεται µ νο σε ειδικές περιπτώσεις, πως είναι
T π N E π ø À π... 93 τα pluralia tantum, τα αποθετικά ρήµατα ή κάποια τριτοπρ σωπα ρήµατα. Tο ουσιαστικ προσδιορίζεται απ το άρθρο του το αντίστοιχο θηλυκ του, ταν υπάρχει, σηµειώνεται δίπλα. Στα επίθετα, στα αριθµητικά και στις αντωνυµίες γράφεται ολ κληρος ο τ πος του αρσενικο, ενώ απ τα άλλα γένη µ νον το τµήµα της λέξης που αλλάζει και συµπίπτει συνήθως µε την κατάληξη. Στα ρήµατα δίνεται, εφ σον υπάρχει, και ο ασυναίρετος τ πος σε -άω. Aµέσως µετά το λήµµα σηµειώνεται η φωνητική µεταγραφή µε βάση το διεθνές φωνητικ αλφάβητο (Principles of the International Phonetic Association 1949) προσαρµοσµένο στα νέα ελληνικά. Eπειδή δεν έχουν προηγηθεί ειδικές µελέτες που να µας δίνουν µε στατιστικά στοιχεία τη συνίζηση ή την προφορά των δάνειων λέξεων, για τη συνίζηση αποφασίστηκε να προτιµηθεί η ασυνίζητη προφορά στους λ γιους τ πους, που λέγονται συνιζηµένοι αλλά και ασυνίζητοι, π.χ. διάθεση [δiaθesi] και χι [δjaθesi]. Για τα δάνεια θα προτιµηθεί η προφορά που βρίσκεται κοντά στον ξένο τ πο, εφ σον βέβαια λέγεται πραγµατικά και µε κάποια συχν τητα, π.χ. σαµπάνια [sampaña]. Oι αριθµοί που ακολουθο ν τη φωνητική µεταγραφή των κλιτών λέξεων παραπέµπουν σε πίνακες κλιτικών παραδειγµάτων. T ποι που δεν καλ πτονται απ αυτο ς δίνονται µε πλάγια στοιχεία µέσα στο ίδιο το λήµµα. Aπ τα διάφορα είδη ορισµο που υπάρχουν γενικά, αποφε γουµε τον ορισµ µε λ γιο συνώνυµο, τον ετυµολογικ ορισµ, τον ορισµ µε λέξεις συγγενικές µε το λήµµα και τον εγκυκλοπαιδικ ορισµ. Προτιµο µε τον ορισµ µε βάση τα διακριτικά χαρακτηριστικά και το συντακτικ σχήµα, ταν αυτ οδηγεί σε διαφοροποίηση της σηµασίας περίπτωση µεταβατικών και αµετάβατων ρηµάτων. Aκ µη, είναι δυνατ ν ένα λήµµα να µην οριστεί µε συνώνυµη περίφραση, αλλά µε ερµήνευµα σε µεταγλώσσα. Tα ερµηνε µατα αυτά είναι συχνά σε προθήµατα, επιθήµατα, α και β συνθετικά, σε φράσεις και εκφράσεις, σε γραµµατικές λέξεις και αλλο, π.χ. ήλιος µε δ ντια, για χειµωνιάτικη ηλι λουστη αλλά παγερή µέρα. Oι λέξεις του ορισµο καταβάλλεται προσπάθεια να είναι σο το δυνατ ν κοινές και συχνές και, οπωσδήποτε, υπάρχουν ως λήµµατα στο Λεξικ. H ιστορική σειρά των σηµασιών δεν αποτελεί δεσµευτικ κριτήριο για την κατάταξή τους. ίνεται προτεραι τητα στο γενικ σε σχέση µε το ειδικ, στην κυριολεξία σε σχέση µε τη µεταφορά, στο συχν τερο στη χρήση σε σχέση µε το λιγ τερο συχν ή το σπάνιο. εν πρέπει εδώ να παραβλέπεται το ποσοστ της υποκειµενικ τητας. Tα συνώνυµα δίνονται, κατά καν να, µετά τον ορισµ. Συνώνυµα µιας ειδικής χρήσης µπαίνουν µετά το παράδειγµα και είναι στην ίδια πτώση µε τη λέξη του παραδείγµατος την οποία σχολιάζουµε. Ως συνώνυµο µπορεί να δοθεί και συνώνυµη φράση. Eπειδή το Λεξικ δεν είναι ένα ειδικ λεξικ συνων µων, για λ γους οικονοµίας δίνονται µ νον τα πλησιέστερα συνώνυµα. Tο συνώνυµο εν ς λήµµατος,
94 A π T πµ À À ταν είναι πολ σηµο, συνοδε εται απ τον αριθµ της σηµασιολογικής ανάλυσης που έχει στο δικ του λήµµα. H ένδειξη πρβ., παράβαλε, χρησιµοποιείται για τα αποµακρυσµένα συνώνυµα που έχουµε λ γο να τα αναφέρουµε, για να τα συγκρίνουµε και να τα διαφοροποιήσουµε. Mε µεγαλ τερη ακ µη οικονοµία δίνονται τα αντίθετα. Παραλείπονται τα αντίθετα, ταν αναφέρονται στον ορισµ. Aκ µη, πως και στα συνώνυµα, ένα αντίθετο µπορεί να δοθεί και µετά το παράδειγµα. Tα παραδείγµατα θα είναι τ σα σα χρειάζεται, για να επιβεβαιωθεί και να καταδειχτεί η σηµασία, η χρήση και η σ νταξη του λήµµατος. Kαταβάλλεται προσπάθεια να είναι σ ντοµα και σαφή, να αντιπροσωπε ουν κατά το δυνατ διαφορετικο ς γραµµατικο ς τ πους και συντακτικές δοµές, αλλά να µην επικαλ πτονται σηµασιολογικά µεταξ τους. Oι πηγές απ που αντλο νται τα παραδείγµατα είναι: η λογοτεχνία 2 (τα παραδείγµατα απ συγγραφείς παρατίθενται αυτο σια χωρίς το νοµα του συγγραφέα, εφ σον είναι σ ντοµα και περιεκτικά, διαφορετικά διασκευάζονται), ο Τ πος (εφηµερίδες, περιοδικά, εκλαϊκευτικές και επιστηµονικές εκδ σεις), η τηλε ραση, το ραδι φωνο και, τέλος, ο συντάκτης. Tο παράδειγµα του λεξικογράφου έχει πολλά πλεονεκτήµατα: αναφέρεται στη σ γχρονη γλωσσική πραγµατικ τητα, µπορεί να είναι κοιν τατο, χωρίς να καταντά γελοίο ένα τέτοιο παράδειγµα, βέβαια, αυξάνει το ποσοστ της υποκειµενικ τητας στο Λεξικ. Ύστερα απ κάθε σηµασία καταχωρίζονται οι αντίστοιχες ιδι σηµες φράσεις (φράσεις, εκφράσεις, γνωµικά, παροιµίες). Oι φράσεις ερµηνε ονται πάντοτε και σηµειώνεται αστερίσκος σε περιπτώσεις που παραπέµπεται ο αναγνώστης να βρει την ανάλυση µιας φράσης σε ένα άλλο λήµµα. Oι παροιµίες αναγράφονται, µ νον ταν είναι πολ κοινές ή ταν εξυπηρετο ν τη σηµασιολογική καταν ηση του λήµµατος. Πριν απ τον ορισµ και µέσα σε παρένθεση δίνονται οι σηµασιολογικοί χαρακτηρισµοί, µεταφορά, επέκταση, που αιτιολογο ν την κατάταξη και προσδιορίζουν τη σηµασιολογική παραγωγή. Eπίσης, δίνονται πληροφορίες σχετικές µε το χρηστικ επίπεδο της λέξης ή της σηµασίας δηλώνεται, δηλαδή, αν µια χρήση είναι σπάνια, αν ανήκει σε κάποια επιστήµη, τέχνη, επάγγελµα, αν λέγεται στην οικεία γλώσσα (της φιλικής συναναστροφής), αν λέγεται στη µάγκικη, αν είναι απ τις λογοτεχνικές, τις παρωχηµένες ή τις ευρ τερα γνωστές διαλεκτικές, αν λέγεται για πρ σωπο ή για πράγµα, για έµψυχο ή για άψυχο. Στο ετυµολογικ µέρος, το οποίο συνέταξε ο καθηγητής E. Πετρο νιας, δίνεται η ιστορία των λέξεων τ σο απ µορφολογική σο και απ σηµασιολογική άποψη, και, σε ειδικές περιπτώσεις, απ φωνολογική. ιασαφηνίζεται αν η λέξη πρωτοδηµιουργήθηκε στα αρχαία ελληνικά, στην ελληνιστική περίοδο, στα µε- 2. O αείµνηστος καθηγητής Λίνος Πολίτης χάρισε στο Iνστιτο το το ανεπεξέργαστο υλικ που συγκροτήθηκε απ την αποδελτίωση κειµένων της νεοελληνικής λογοτεχνίας (απ τον 18ο έως το πρώτο µισ του 20ο αι.).
T π N E π ø À π... 95 σαιωνικά ελληνικά, αν είναι δάνειο στα µεσαιωνικά ή στα νέα ελληνικά ή αν είναι νέα λαϊκή δηµιουργία στην τελευταία περίπτωση δεν δίνεται χαρακτηρισµ ς. Eπίσης, καθορίζεται αν η λέξη δηµιουργήθηκε µέσα στη νε τερη λ για παράδοση µε βάση παλαι τερα πρ τυπα ή πρ κειται για λ γιο δανεισµ απ παλαι τερες περι δους της γλώσσας (εσωτερικ ς δανεισµ ς). ίνεται η ετυµολογική ιστορία των λέξεων που προήλθαν απ ξένες γλώσσες είτε µέσω της λαϊκής είτε µέσω της λ γιας παράδοσης. Xαρακτηρίζονται οι επιστηµονικοί και οι τεχνικοί ροι που δεν υπήρχαν στην αρχαι τητα, αλλά δηµιουργήθηκαν απ ξένους επιστήµονες µε βάση αρχαία ελληνικά γλωσσικά στοιχεία ή συνδυασµ αρχαίων ελληνικών και λατινικών, και που απ τις νε τερες ξένες γλώσσες ή απ τη διεθνή επιστηµονική ορολογία έρχονται σήµερα στα νέα ελληνικά. Άµεσος στ χος µας είναι να ολοκληρώσουµε την πρώτη µορφή του Λεξικο. Aµέσως µετά την έκδοσή του θα συνεχιστεί η εργασία βελτίωσης και ανανέωσής του, πως ανάλογα συµβαίνει µε τους λεξικογραφικο ς οίκους λου του κ σµου. Aπ κει και πέρα, και το ίδιο το βασικ λεξικ θα χρειαστεί αµέσως αναθεώρηση, που θα οδηγήσει σε βελτιωµένη δε τερη έκδοση, και νέα λεξικά µπορο ν να ετοι- µαστο ν µε βάση το αρχικ, π.χ. ένα µικρ λεξικ για το δηµοτικ σχολείο, ειδικά λεξικά σε συνεργασία µε επιστήµονες και τεχνικο ς ειδικο ς σε ποικίλους τοµείς της ανθρώπινης γνώσης, λεξικ καταλήξεων, φωνητικής, εικον γραπτο κ.ά. Για τη σηµασία που έχει η συγγραφή και η έκδοση εν ς επιστηµονικο, συγκροτηµένου λεξικο της νέας ελληνικής δεν χρειάζεται, ίσως, να πει κανείς πολλά. Tο άπλωµα της δηµοτικής σε λους πλέον τους τοµείς της νεοελληνικής ζωής το καθιστά τελείως απαραίτητο χι µ νο για την εκπαίδευση, αλλά και για ολ κληρη την ελληνική κοινωνία. H τεράστια τεχνολογική πρ οδος σε λους τους τοµείς της ανθρώπινης δραστηρι τητας, σε ολ κληρο τον κ σµο, δηµιουργεί καθηµερινά και νέους επιστηµονικο ς ρους και νέες εκφράσεις, που λείπουν (παγκοσµίως, µάλιστα) απ τα υπάρχοντα λεξικά. Tελειώνοντας, θα θέλαµε να ευχαριστήσουµε λα τα µέλη του ιοικητικο Συµβουλίου του Iνστιτο του για την αµέριστη συµπαράστασή τους, τον πρ εδρο καθηγητή Γ. Παράσογλου για τον χρ νο που αφιερώνει σε κάθε πρ βληµα που ανακ πτει, ιδίως τώρα που βρισκ µαστε στην τελική φάση του τυπογραφείου, τον διευθυντή K. Προκ βα, και, βέβαια, να τονίσουµε την ουσιαστική συµβολή της τριµελο ς επιτροπής απ τους καθηγητές της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστηµίου Θεσσαλονίκης,. Λυπουρλή, M. Σετάτο και K. Tσαντσάνογλου, η οποία εποπτε ει το Λεξικ και συνεργάζεται τακτικά µε την οµάδα του Λεξικο για την επίλυση προβληµάτων και τη λήψη κατευθυντήριων αποφάσεων. Bιβλιογραφικές αναφορές Principles of the International Phonetic Association. 1949. London: Department of Phonetics, University College London.