ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΧΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΣΠΟΥΔΕΣ ΣΤΟΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ Θ.Ε.: ΕΠΟ 11 Κοινωνική και οικονομική ιστορία της Ευρώπης 2 η εργασία 2012 13 ΘΕΜΑ: «Στις παραμονές της λεγόμενης βιομηχανικής επανάστασης, η καρδιά της ευρωπαϊκής οικονομίας χτυπούσε στη βορειοδυτική Ευρώπη. Αναφέρετε τα χαρακτηριστικά αυτής της οικονομικής υπεροχής και επισημάνετε τις διαδικασίες που οδήγησαν σε αυτήν κατά τη διάρκεια της πρώιμης νεότερης περιόδου.» ΣΧΕΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Α. ΕΠΕΞΗΓΗΣΕΙΣ ΔΙΕΥΚΡΙΝΗΣΕΙΣ 1. Αναδιατύπωση θέματος στόχοι Η εργασία μας ζητά να περιγράψουμε στην ουσία τις ανεπτυγμένες οικονομίες της Ευρώπης κατά το 17 ο αιώνα και αρχές του 18 ου. Ποιές είναι οι χώρες της Ευρώπης που υπερέχουν οικονομικά Ποιά είναι τα χαρακτηριστικά των οικονομιών αυτών Πώς έφτασαν σε αυτήν την υπεροχή με ποιές διεργασίες οικονομικές
2. Λέξεις κλειδιά: Εμπορική επέκταση: Από τα τέλη ακόμα του 16 ου αιώνα οι βορειοδυτικές χώρες εκτείνουν τις εμπορικές τους δραστηριότητες στη Μεσόγειο εξοβελίζοντας τους Ιταλούς εμπόρους που μέχρι τότε επικρατούσαν στην περιοχή. Επίσης, με την ανακάλυψη του Νέου Κόσμου επιδίδονται σε συστηματική εκμετάλλευση και εμπορεία των πηγών και αγαθών του. Μερκαντιλισμός: η οικονομική θεωρία σύμφωνα με την οποία το κράτος οφείλει να ρυθμίζει και να προστατεύει τις οικονομικές δραστηριότητες που λαμβάνουν χώρα στην επικράτειά του προκειμένου να επιτευχθεί το καλύτερο δυνατό αποτέλεσμα. Ο μερκαντιλισμός εφαρμόστηκε στην Αγγλία ειδικά στο δεύτερο μισό του 17 ου αιώνα και πέτυχε να καταστήσει την αγγλική αυτοκρατορία μία τεράστια ζώνη ελεύθερου εμπορίου και την κυριότερη πηγή πρώτων υλών για τη βιομηχανία της. Άνοιγμα της αγροτικής παραγωγής στην αγορά: Στις βορειοδυτικές χώρες τα προϊόντα της αγροτικής παραγωγής μετά τη διάλυση του φεουδαρχικού συστήματος ανοίχτηκαν στην αγορά. Προσφέρονταν μαζί με τα βιομηχανικά προϊόντα σε ένα ευρύ αγοραστικό κοινό. Υπήρξε, λοιπόν, η «συνύπαρξη» αγροτικής και βιομηχανικής παραγωγής. Αστική τάξη: Το κοινωνικό στρώμα που αναδείχθηκε κατά τους 16 ο και 17 ο αιώνες μέσα από τις εμπορικές του κυρίως δραστηριότητες. Υπήρξε το μόνο κοινωνικό στρώμα που είχε τη δυνατότητα και τη βούληση να αποτελέσει την κινητήρια δύναμη της ανάπτυξης στην ευρωπαϊκή ήπειρο. Θρησκευτική μεταρρύθμιση: Η θρησκευτική μεταρρύθμιση του 16 ου αιώνα και οι διωγμοί που ακολούθησαν από τη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία έφεραν ανακατατάξεις στον εμπορικό χάρτη της Ευρώπης. Εμπορικοί δρόμοι και κέντρα στη βορειοδυτική Ευρώπη που μέχρι τότε ελέγχονταν από τους καθολικούς τώρα περνούν στα χέρια των
προτεσταντών. Επίσης, πολλοί τεχνίτες προτεστάντες μετακινούνται προς αυτές τις χώρες για να γλιτώσουν από τους διωγμούς και γίνονται ένα ισχυρό εργατικό δυναμικό για τις χώρες αυτές. Κρίση 17 ου αιώνα: Κατά τον Eric Hobsbawm η κρίση που βίωσε η Ευρώπη το 17 ο αιώνα συγκέντρωσε σε χέρια Άγγλων και Ολλανδών επιχειρηματιών ισχυρά κεφάλαια που τους έδωσαν τη δυνατότητα να αναπτυχθούν οικονομικά. 3. Δομή εργασίας Η εργασία θα αποτελείται από: i. Εισαγωγή ii. Κύριο μέρος iii. Συμπέρασμα ή Επίλογος Το κύριο μέρος θα χωριστεί σε 2 ενότητες, όσα είναι και τα ερωτήματα του θέματος: 1. Κοινωνίες σε άνθηση: μία αποτίμηση των χαρακτηριστικών τους 2. Οι λόγοι που οδήγησαν στην υπεροχή Β. ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Εισαγωγή Η εισαγωγή θα παρουσιάζει μία σύντομη γενική εικόνα της Ευρώπης της εποχής (πολιτικό, κοινωνικό επίπεδο) και ειδικότερα θα καταδεικνύει την εποχή αυτή ως μεταβατικό στάδιο μεταξύ Μεσαίωνα και νεότερου κόσμου. Συγκεκριμένα: Η Ευρώπη γνωρίζει αλλαγές σε όλα τα επίπεδα (κοινωνικό, πολιτικό, οικονομικό, θρησκευτικό, τέχνες, επιστήμες) Η αστική τάξη ανεβαίνει οικονομικά και κοινωνικά
Μέσα σε αυτό το πλαίσιο οι κοινωνίες της βορειοδυτικής Ευρώπης αναπτύσσονται περισσότερο από τις υπόλοιπες ευρωπαϊκές κοινωνίες Κύριο μέρος Α ενότητα: Κοινωνίες σε άνθηση: μία αποτίμηση των χαρακτηριστικών τους Γαλλία, Αγγλία, Ολλανδία: κυρίαρχες εμπορικές δυνάμεις. Από τα τέλη ακόμη του 16 ου αιώνα οι Ιταλοί έμποροι χάνουν την παλιά τους αίγλη. Οι Ολλανδοί και οι Άγγλοι κατακτούν σταδιακά τα λιμάνια της ανατολικής Μεσογείου. Η Γαλλία έχει εμπορικά προνόμια στα εδάφη της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. 1 Το εμπόριο ενισχύεται από την ανακάλυψη και εκμετάλλευση του Νέου Κόσμου. Εμπορικές δραστηριότητες με την ήπειρο της Αμερικής δίνουν στο Άμστερνταμ και γενικά στις Κάτω Χώρες σημαντική θέση μέσα στις διεθνείς αγορές. 2 Οι Άγγλοι εκτοπίζουν τα ιταλικά προϊόντα από την αγορά και καθιερώνουν τα δικά τους: αγγλικά υφάσματα, γυαλί, σίδηρος. Χρηματοπιστωτικός τομέας: οι Ολλανδοί αντικαθιστούν τους Ιταλούς στον τομέα αυτόν και το Άμστερνταμ καθίσταται σημαντικό κέντρο χρηματοπιστωτικών συναλλαγών. 3 Στην Ολλανδία αναπτύσσεται ο τομέας της ναυπηγικής χάρη στο μειωμένο κόστος παραγωγής που έχουν επιδιώξει οι Ολλανδοί κατασκευαστές σε αντίθεση με τους κατασκευαστές της Γένοβας και της Βενετίας. 4 Η Ολλανδία έδωσε μεγάλη σημασία στη χρήση της νέας τεχνολογίας στους περισσότερους τομείς παραγωγικότητας. Η χρήση της τεχνολογίας προσέφερε οφέλη όπως μείωση του κόστους παραγωγής, μεγαλύτερη απόδοση της 1 Διαλέτη Ανδρονίκη, «Η παρακμή της Μεσογείου και η οικονομική πρωτοκαθεδρία της Βορειοδυτικής Ευρώπης κατά το 17 ο αιώνα», στο Θέματα οικονομικής και κοινωνικής ιστορίας της Ευρώπης, επιμ. Δρίτσα Μαργαρίτα, εκδ. ΕΑΠ, Πάτρα 2008, σ. 64. 2 Ό.π. 3 Ό.π. 4 Ό.π.
παραγωγικότητας. Η Ολλανδία, λοιπόν, αποτελούσε την εξαίρεση στην Ευρώπη της εποχής. 5 Στην Αγγλία εφαρμόστηκε η πολιτική του μερκαντιλισμού, της παρέμβασης, δηλαδή, του κράτους στην οικονομία. Απαγορεύοντας την εισαγωγή κατασκευασμένων αγαθών και ενισχύοντας τη ροή πρώτων υλών κατάφερε να στο δεύτερο μισό του 17 ου αιώνα να καταστήσει την αυτοκρατορία της μία τεράστια ζώνη ελεύθερου εμπορίου και πηγή άντλησης των απαιτούμενων πρώτων υλών για τις ανάγκες της βιομηχανίας της. 6 «Συνύπαρξη» αγροτικής και βιομηχανικής παραγωγής. 7 Τα προϊόντα της αγροτικής παραγωγής προσφέρονται πλέον σε ένα ευρύ κοινό στην αγορά, εξέλιξη που προσδίδει στην αγροτική παραγωγή ανάπτυξη ισόβαθμη με αυτήν της βιομηχανικής παραγωγής. Εισαγωγή νέων τεχνικών καλλιέργειας. Οι νέες τεχνικές βελτίωσαν τη διαδικασία της παραγωγής, αλλά και μείωσαν το κόστος εργασίας. Αποτέλεσμα ήταν να υπάρξει μία εντυπωσιακή αύξηση της αποδοτικότητας έως και 50%. στις αρχές του 18 ου αιώνα. 8 Β ενότητα: Οι λόγοι που οδήγησαν στην υπεροχή Ρόλος και δραστηριότητα της αστικής τάξης. 9 Οι αστοί υπήρξαν ο βασικός μοχλός κίνησης της οικονομίας προς την καπιταλιστική οργάνωσή της. Ανάμεσα στα κοινωνικά στρώματα οι αστοί ήταν οι μόνοι που είχαν τη δυνατότητα, οικονομική και τεχνική, αλλά και τη βούληση να προχωρήσουν σε αλλαγές που θα έφερναν την Ευρώπη ένα βήμα μπροστά στην εξέλιξή της. Στην Αγγλία και την Ολλανδία κεφάλαια της αστικής τάξης ήταν οι βασικοί παράγοντες που οδήγησαν στην ανάδειξή τους στην κορυφή της ευρωπαϊκής οικονομίας. 5 Γαγανάκης Κώστας, Κοινωνική και Οικονομική ιστορία της Ευρώπης, σ. 197. 6 Ό.π., σ. 211. 7 Διαλέτη Ανδρονίκη, ό.π., σ. 62. 8 Γαγανάκης Κώστας, ό.π., σ. 205. 9. Ό.π., σ. 124.
Μεγάλες εμπορικές εταιρείες: εταιρεία της Αφρικής, εταιρεία της Βιρτζίνια. Δημιουργήθηκαν από κεφάλαια της κτηματικής αριστοκρατίας και υψηλών αριστοκρατικών οίκων. 10 προδοσία της αστικής τάξης : ο Fernand Braudel -καθώς και πολλοί μαρξιστές ιστορικοί- χρησιμοποίησε τον όρο αναφερόμενος στις αστικές τάξεις των χωρών της υπόλοιπης Ευρώπης. 11 Εννοεί τη στροφή των αστών από το εμπόριο προς ένα φεουδαρχικό σχεδόν τρόπο ζωής. Ωστόσο, η σύγχρονη έρευνα έχει μετριάσει την ισχύ μιας τέτοιας άποψης αποδεικνύοντας ότι η αλλαγή προσανατολισμού των αστών από το εμπόριο σε άλλες δραστηριότητες υπήρξε αποτέλεσμα παραγκωνισμού των από αυτό ή συνειδητής επιλογής να επενδύσουν σε άλλους τομείς, όχι προδοσία της τάξης τους. Στην Αγγλία και την Ολλανδία από την άλλη πλευρά το εμπόριο άνθιζε. Ένας πρώτος λόγος ήταν οι διευκολύνσεις που προσφέρονταν στους απασχολούμενους με το εμπόριο. Καταρχάς οι συντεχνίες δεν περιόριζαν τη δράση τους όπως στην υπόλοιπη Ευρώπη. Επίσης, η φορολογία εκ μέρους των τοπικών αρχόντων και της κεντρικής εξουσίας ήταν χαμηλή. 12 Θρησκευτική μεταρρύθμιση:. Πολλά γνωστά εμπορικά κέντρα και δρόμοι που συνέδεαν αυτά τα κέντρα σε περιοχές στις οποίες επικράτησε η μεταρρύθμιση αποσπώνται από τα χέρια των καθολικών και περνούν στη χρήση των μεταρρυθμιστών. Έτσι αναδείχθηκε σε ισχυρή εμπορική δύναμη το Άμστερνταμ, σημαντική πόλη των καλβινιστικών πλέον Κάτω Χωρών. 13 Συγκέντρωση στις Κάτω Χώρες ενός ικανού εργατικού δυναμικού. 14 Άνθρωποι που ασπάστηκαν τον προτεσταντισμό μετακινήθηκαν από τις παλιές τους εστίες προς τις προτεσταντικές χώρες λόγω διωγμού της πίστης τους από τη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία. Πολλοί από αυτούς ήταν τεχνίτες, ειδικευμένοι και ανειδίκευτοι, που εργάστηκαν στις νέες τους έδρες σε διάφορους τομείς. 10 Ό.π. 11 Ό.π., σ. 124-25. 12 Ό.π., σ. 198. 13 Ό.π., σ. 119. 14 Ό.π., σ. 194.
Eric Hobsbawm: η κρίση που αντιμετώπισε η Ευρώπη κατά τη διάρκεια του 17 ου αιώνα υπήρξε η αιτία για την άνθηση που γνώρισαν οι βορειοδυτικές χώρες. Ο Hobsbawm υποστήριξε ότι η κρίση συγκέντρωσε το κεφάλαιο στα χέρια λίγων επιχειρηματιών από την Αγγλία και την Ολλανδία. Αυτό το κεφάλαιο έδωσε τη δυνατότητα στην αστική τάξη των χωρών αυτών να αναπτυχθούν και να εξελιχθούν. 15 Επίλογος Μετά το τέλος του Μεσαίωνα δημιουργήθηκαν κενά που άφησαν τα εκλειπόντα οικονομικά συστήματα που έπρεπε να καλυφθούν. Στο μεγαλύτερο μέρος της Ευρώπης επικρατεί αμηχανία. Παλιές μεγάλες δυνάμεις παρακμάζουν. Άλλες ευρωπαϊκές δυνάμεις, η Αγγλία και η Ολλανδία, δε στέκονται αμήχανες, αλλά χρησιμοποιούν τα νέα μέσα που τους προσφέρονται. Με τη χρήση των νέων τεχνολογιών και την εφαρμογή των κατάλληλων οικονομικών μέτρων εξελίχθηκαν στις κυρίαρχες οικονομικές δυνάμεις της Ευρώπης. Αποτέλεσαν την κινητήρια δύναμη για την εκδήλωση της βιομηχανικής επανάστασης. 15 Διαλέτη Ανδρονίκη, ό.π., σ. 29.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Γαγανάκης Κώστας, Κοινωνική και Οικονομική Ιστορία της Ευρώπης, Πάτρα, ΕΑΠ 1999 Δρίτσα Μαργαρίτα (επιμ.), Θέματα οικονομικής και κοινωνικής ιστορίας της Ευρώπης, Πάτρα, ΕΑΠ, 2008