ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΥΓΕΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΙΑΤΡΙΚΗΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ «ΙΑΤΡΟΔΙΚΑΣΤΙΚΗ - ΨΥΧΙΑΤΡΟΔΙΚΑΣΤΙΚΗ»

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΥΓΕΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΙΑΤΡΙΚΗΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ «ΙΑΤΡΟΔΙΚΑΣΤΙΚΗ - ΨΥΧΙΑΤΡΟΔΙΚΑΣΤΙΚΗ» FORENSIC PATHOLOGY - FORENSIC PSYCHIATRY ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ «ΥΠΕΡΦΟΝΙΚΟΤΗΤΑ: ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΤΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΑΝΤΙΛΗΨΕΙΣ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΟΥΣ ΥΠΕΡΦΟΝΙΚΟΥΣ ΔΡΑΣΤΕΣ» ΠΑΓΩΝΗ ΑΦΡΟΔΙΤΗ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΧΑΤΧΗΝΙΚΟΛΑΟΥ ΦΩΤΙΟΣ ΑΝΑΠΛΗΡΩΤΗΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΙΑΤΡΟΔΙΚΑΣΤΙΚΗΣ Α.Π.Θ. ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2022 1

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΥΓΕΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΙΑΤΡΙΚΗΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ «ΙΑΤΡΟΔΙΚΑΣΤΙΚΗ - ΨΥΧΙΑΤΡΟΔΙΚΑΣΤΙΚΗ» FORENSIC PATHOLOGY - FORENSIC PSYCHIATRY ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ «ΥΠΕΡΦΟΝΙΚΟΤΗΤΑ: ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΤΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΑΝΤΙΛΗΨΕΙΣ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΟΥΣ ΥΠΕΡΦΟΝΙΚΟΥΣ ΔΡΑΣΤΕΣ» ΠΑΓΩΝΗ ΑΦΡΟΔΙΤΗ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΧΑΤΖΗΝΙΚΟΛΑΟΥ ΦΩΤΙΟΣ Μέλη Τριμελούς Επιτροπής ΧΑΤΖΗΝΙΚΟΛΑΟΥ ΦΩΤΙΟΣ: ΑΝΑΠΛΗΡΩΤΗΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΜΑΡΤΙΝΑΚΗ ΣΟΦΙΑ: PHD, MSc, Post Doc, ΔΙΔΑΣΚΟΥΣΑ Π.Μ.Σ. ΒΟΥΛΤΣΙΟΣ ΠΟΛΥΧΡΟΝΗΣ: ΑΝΑΠΛΗΡΩΤΗΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2022 2

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Με την ολοκλήρωση της μεταπτυχιακής διπλωματικής μου εργασίας, θα ήθελα να εκφράσω τις θερμές μου ευχαριστίες σε όλους όσους συνέβαλλαν στην εκπόνησή της. Ευχαριστώ θερμά τον επιβλέπων καθηγητή μου, κύριο Φώτη Χατζηνικολάου, για την εμπιστοσύνη που μου έδειξε εξ αρχής, αναθέτοντάς μου το συγκεκριμένο θέμα, την επιστημονική του καθοδήγηση, τις υποδείξεις του, την επιμονή του, το αμείωτο ενδιαφέρον του και τη συμπαράστασή του. Επίσης, ευχαριστώ την κυρία Σοφία Μαρτινάκη και την αναπληρώτρια καθηγήτρια, κύρια Θεοδώρα Παπαμήτσου, για τις εποικοδομητικές τους υποδείξεις και την πολύτιμη συμβολή τους στην ολοκλήρωση αυτής της εργασίας, ως μέλη της τριμελούς επιτροπής. Τέλος, θα ήθελα εκφράσω την ευγνωμοσύνη μου στην οικογένειά μου και το σύζυγό μου για όλη τη στήριξη, τη συμπαράσταση και την κατανόησή τους, καθ όλη τη διάρκεια των σπουδών μου. 3

ΠΕΡΙΛΗΨΗ Στην παρούσα μεταπτυχιακή διπλωματική εργασία επιχειρείται μία ανασκόπηση της έννοιας της υπερφονικότητας σε σχέση με τις κοινωνικές αντιλήψεις απέναντι στους υπερφονικούς δράστες. Καθώς δεν διεξήχθη ποιοτική έρευνα με ερωτηματολόγια ή συνεντεύξεις δεν υπάρχει ερευνητικό μέρος, παρά μόνο θεωρητική προσέγγιση του θέματος της υπερφονικότητας. Πιο συγκεκριμένα, γίνεται αναφορά στον στιγματισμό των υπερφονικών δραστών και ειδικότερα στον τρόπο με τον οποίο η κοινωνία αντιμετωπίζει τους ίδιους και τις οικογένειές τους. Λέξεις Κλειδιά: Υπερφονικότητα, στιγματισμός, έγκλημα 4

ABSTRACT In this dissertation, a review of the concept of overkill in relation to social perceptions of overkilling perpetrators is attempted. As no qualitative research was conducted through questionnaires or interviews, there is no research part, only a theoretical approach to the issue of overkill. More specifically, reference is made to the stigmatization of suicidal perpetrators and in particular to the way in which society treats themselves and their families. Key-words: overkill, stigma, crime 5

Περιεχόμενα 1. Εισαγωγή...σελ. 7 1.1 Δομή..σελ. 7 1.2 Γενικά σελ. 8 2. Ορισμός Υπερφονικότητας.σελ.10 2.1 Μοτίβα Υπερφονικότητας.σελ.14 3. Κοινωνικές Αντιλήψεις...σελ.17 4. Ο στιγματισμός δραστών...σελ. 19 5. Συμπεράσματα Συζήτηση....σελ. 23 6. Βιβλιογραφία.σελ. 25 6

1. Εισαγωγή 1.1 Δομή Η παρούσα διπλωματική εργασία εκπονήθηκε στο πλαίσιο του Προγράμματος Μεταπτυχιακών Σπουδών «Ιατροδικαστική Ψυχιατροδικαστική» της Ιατρικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Αρχικά γίνεται μία ιστορική αναδρομή για την εγκληματικότητα στην Ελλάδα. Ακολουθεί ο ορισμός της υπερφονικότητας ως βασική έννοια, καθώς και μία σύντομη αναφορά στα μοτίβα της. Έπειτα γίνεται μία εισαγωγή στην κοινωνιολογική θεώρηση και στο γενικότερο πλαίσιο των κοινωνικών αντιλήψεων. Τονίζονται ιδιαίτερα οι κοινωνικές αντιλήψεις απέναντι στους υπερφονικούς δράστες, οι οποίες έχουν ως αποτέλεσμα τον στιγματισμό τους και την περιθωριοποίησή τους από την κοινωνία. Αντικείμενο της εργασίας αποτελούν οι κοινωνικές αντιλήψεις απέναντι στους υπερφονικούς δράστες. Σκοπός της εργασίας είναι να εξετάσει τον στιγματισμό των υπερφονικών δραστών. Μεθοδολογία: Μελετήθηκαν πηγές από τη σχετική διεθνή βιβλιογραφία. Συζήτηση-Συμπεράσματα: Οι κοινωνικές αντιλήψεις απέναντι στους υπερφονικούς δράστες, έχουν ως αποτέλεσμα τον στιγματισμό τόσο των ιδίων όσο και των οικογενειών τους και την περιθωριοποίησή τους από την κοινωνία. Καταδεικνύεται η ανάγκη περαιτέρω έρευνας στο πεδίο αυτό, τόσο ποσοτική όσο και ποιοτική, ώστε να αξιολογηθούν κατάλληλα τα δεδομένα στα πλαίσια κατανόησης του φαινομένου της υπερφονικότητας. 7

1.2 Γενικά Σύμφωνα με το Ποινικό Δίκαιο, ως εγκληματικότητα ορίζεται ένα σύνολο παραβάσεων και παραβατών εγκλημάτων και εγκληματιών. Η εγκληματικότητα αποτελεί για τη χώρα μας ένα εξαιρετικά επίκαιρο και περιζήτητο θέμα, γενική δε είναι η παραδοχή ότι βαίνει διαρκώς αυξανόμενη, εμφανιζόμενη μάλιστα και με νέες μορφές, από αυτές που χαρακτηρίζουν το οργανωμένο έγκλημα. Όντας φαινόμενο πολυπαραμετρικό, η εξήγησή του κάθε άλλο παρά απλή και εύκολη είναι. Οποιαδήποτε κριτική ανάλυση και αξιολόγηση κάθε ξεχωριστού παράγοντα και η συνεκτίμηση όλων στη συνέχεια, θα χρειαζόταν εκτεταμένη αναφορά και, μάλιστα, με ιδιαίτερη επισήμανση των ιδιαιτεροτήτων που ο καθένας από αυτούς τούς παράγοντες παρουσιάζει στο δικό μας χώρο. Για έναν νομικό το έγκλημα είναι η παράβαση ενός κανόνα του ποινικού δικαίου. Για τους κοινωνιολόγους, ο ορισμός αυτός δεν είναι αρκετός, καθώς το έγκλημα αποτελεί μία κοινωνική κατασκευή, αντιπροσωπεύει μία αποκλίνουσα συμπεριφορά, που χαρακτηρίζεται από ένα κοινωνικό σύνολο ως αντικοινωνική, αντίθετη προς την επικρατούσα ηθική και συνεπάγεται την επιβολή κυρώσεων. Οι όροι αποκλίνουσα συμπεριφορά, εγκληματικότητα και παραβατικότητα χρησιμοποιούνται συχνά ως συνώνυμοι. Η αποκλίνουσα συμπεριφορά αποτελεί τον όρο «ομπρέλα» που περιλαμβάνει την εγκληματικότητα και την παραβατικότητα. Για να μιλήσουμε για έγκλημα πρέπει μία πράξη να προκαλεί στην κοινωνική ομάδα ισχυρές συγκινησιακές αναταραχές, ικανές να καθορίσουν την κοινωνική αντίδραση, τέτοιες συγκινησιακές αντιδράσεις που θα διεγείρουν στα μέλη της κοινωνικής ομάδας την επιθυμία να τιμωρηθούν οι δράστες. 8

Στο πλαίσιο των εγκλημάτων κατά της ζωής εντάσσεται η υπερφονικότητα, μία νεοεισερχόμενη έννοια στο πεδίο της εγκληματικότητας. Ο όρος στη διεθνή βιβλιογραφία αναφέρεται ως overkill, και όπως θα αναφερθεί και παρακάτω αφορά την πρόκληση αρκετών τραυματισμών, οι οποίοι υπερβαίνουν κατά πολύ τον απαραίτητο που οδηγεί στο θάνατο. Παρακάτω αναφέρονται οι κοινωνικές αντιλήψεις που δημιουργούνται απέναντι στους υπερφονικούς δράστες και πιο συγκεκριμένα ο στιγματισμός αυτών. 9

2. Ορισμός Υπερφονικότητας Η ανθρωποκτονία είναι ένα μείζον κοινωνικό ζήτημα που έχει μελετηθεί από πολλούς ερευνητές παγκοσμίως. Η τεράστια διαθέσιμη βιβλιογραφία, ωστόσο, έχει αποφύγει τη διάκριση της ανθρωποκτονίας που χαρακτηρίζεται από υπερβολικά τραύματα ως συγκεκριμένη κατηγορία ή είδος φόνου. Αυτό είναι που συχνά αναφέρεται ως υπερφονικότητα. Η ανθρωποκτονία, τόσο στο σχιζοφρενικό όσο και στο φυσιολογικό άτομο, είναι ένα πολυδιάστατο φαινόμενο, άρρηκτα συνυφασμένο με την προσωπικότητα του δράστη και τις σχέσεις που αυτή αναπτύσσει με το περιβάλλον του (Τσαλίκογλου 1989). Η υπερφονικότητα είναι ένα φαινόμενο, το οποίο έχει κεντρίσει το ενδιαφέρον τόσο σε διεθνές όσο και σε παγκόσμιο επίπεδο ειδικά τα τελευταία χρόνια. Ως έννοια αναφέρεται σε λίγα άρθρα στο πεδίο της εγκληματολογικής βιβλιογραφίας και ορίζεται ως η πρόκληση μαζικών τραυματισμών, που υπερβαίνουν κατά πολύ την σωματική βλάβη που απαιτείται για τη θανάτωση του θύματος (Solarino et al. 2019). Πιθανότατα η περιορισμένη αναφορά σε επιστημονικά άρθρα και βιβλία να οφείλεται σε απόψεις, όπως αυτή των Bell και Vila (1996) που υποστηρίζουν ότι είναι δύσκολο να εντοπιστεί ένα σημείο αιχμής μεταξύ του τι είναι ή δεν είναι απαραίτητο για να προκληθεί ο θάνατος του θύματος. Παράλληλα είναι δύσκολο και επίπονο να αναγνωρίσουμε την υποκειμενική επίγνωση του δράστη για τις πληγές που προκαλεί. Σύμφωνα με έναν ευρύτερο ορισμό των Nikolic and Zivkovic (2015), η υπερφονικότητα είναι «η πρόκληση μαζικών τραυματισμών, όπου ο δράστης υπερβαίνει κατά πολύ τον απαραίτητο αριθμό, για να σκοτώσει το θύμα» (σελ. 498). 10

Χρησιμοποιώντας αυτό τον ορισμό, ο αριθμός των τραυμάτων που οι ερευνητές θα έπρεπε να θεωρήσουν υπερβολικό είναι άγνωστος. Άλλοι ερευνητές, όπως ο Douglas et al. (1992) επικεντρώνονται στις προγενέστερες ή περιθανάτιες κακώσεις που υπερβαίνουν ό,τι είναι απαραίτητο για να προκληθεί θάνατος. Αυτό δημιουργεί τη συζήτηση για το αν περιπτώσεις μεταθανάτιων τραυματισμών θα πρέπει να θεωρούνται υπερβολικές. Είναι ενδιαφέρον ότι στην ιατροδικαστική βιβλιογραφία, Henderson et al. (2005) έχουν χρησιμοποιήσει τον όρο «σύνδρομο υπερφονικότητας», δηλώνοντας με άλλες λέξεις, «ξέφρενες επιθέσεις με απώλεια αυτοελέγχου» (σελ.131). Αυτός ο ορισμός αφήνει στον αναγνώστη, την ιδέα ότι ο δράστης πρέπει να χάσει τον αυτοέλεγχο, μια απαίτηση που υπερβαίνει αυτό που χρειάζεται για να οριστεί η υπερφονικότητα. Σε μία πρόσφατη μελέτη για το φαινόμενο της υπερφονικότητας στην Ελλάδα, η οποία δημοσιεύθηκε το 2021 και το χρονικό διάστημα της έρευνας αφορούσε τα έτη 2005-2020, παρατηρούμε πως η υπερφονικότητα ως φαινόμενο είναι κατά κύριο λόγο συνδεδεμένη με τις ψυχικές διαταραχές (Karakasi et al. 2021). Σύμφωνα με τον Bell M.D. η υπερφονικότητα ορίζεται ως «η πρόκληση μαζικών τραυματισμών, που υπερβαίνουν κατά πολύ το βαθμό που είναι απαραίτητος για τη θανάτωση ενός θύματος» ( Bell MD 1982-1992). Ως φαινόμενο στην επικράτεια του ελληνικού πληθυσμού συσχετίστηκε περισσότερο με ανθρωποκτονίες υπό το πλαίσιο ενδοοικογενειακής βίας και διαρρήξεων, παρά με σεξουαλική βία(karakasi et al. 2021). Υπάρχει μεγάλη δυσκολία στην κατηγοριοποίηση μιας ανθρωποκτονίας στα πλαίσια της υπερφονικότητας. Οι περισσότερες μελέτες στηρίζονται στον ορισμό του FBI για την υπερφονικότητα, ως «η πρόκληση περισσότερων τραυματισμών για να σκοτωθεί ένα άτομο» (Chopin & Beauregard 2021). Βέβαια υπάρχουν αρκετά 11

ζητήματα με τον ορισμό αυτό. Ο Trojan et al. (2019) έθεσε το ερώτημα αν και κατά πόσο ο δράστης γνωρίζει ότι διαπράττει ένα υπερφονικό έγκλημα και επιπλέον ότι δεν υπάρχουν σαφή κριτήρια για να ποσοτικοποιηθεί η σοβαρότητα των τραυματισμών που δέχεται το θύμα. Ωστόσο για να ξεπεραστούν όλα αυτά τα προβλήματα του ορισμού προτάθηκε ένας νέος, περισσότερο αντικειμενικός, ο οποίος δεν σχετίζεται με σεξουαλική ανθρωποκτονία. Ο Jordan et al. (2010, p. 187) παρουσίασε τον παρακάτω ορισμό για την υπερφονικότητα, όταν το θύμα παρουσιάζει: «πολλαπλούς τραυματισμούς με μία ή περισσότερες αιτίες θανάτου ( για παράδειγμα πολλαπλά τραύματα από πυροβολισμό) ή σε άλλη περίπτωση αν πολλαπλά τραύματα του ίδιου τύπου υφίστανται σε δύο ή περισσότερες περιοχές του σώματος και θεωρούνται αιτίες θανάτου σε καθεμιά». Σε άλλες πηγές (Trojan et al. 2019) αναφέρεται ακόμα ότι η υπερφονικότητα είναι ένα χαρακτηριστικό της σκηνής του εγκλήματος που μπορεί να «οδηγήσει τον ανακριτή σε μια συγκεκριμένη κατηγορία ανθρωποκτονίας και επομένως σε ένα πιθανό κίνητρο για το ίδιο το αδίκημα». Το έγκλημα ενός υπερφονικού δράστη τελείται τόσο εντός της οικίας των θυμάτων όσο και σε εξωτερικούς χώρους ( για παράδειγμα στο δρόμο, σε κατοικημένες περιοχές, σε δασικές περιοχές κ ά.), χωρίς ωστόσο να υπάρχουν στατιστικά σημαντικές διαφορές υπέρ μιας τοποθεσίας. Αυτό που αξίζει να σημειωθεί είναι το γεγονός ότι στα εγκλήματα που συνέβησαν μέσα στην οικία του θύματος, επικρατούν οι γυναίκες έναντι των αντρών θυμάτων (Karakasi et al. 2021). Η υπερφονικότητα αποτελεί παράδειγμα ιατροδικαστικής εύρεσης, το οποίο κατά κύριο λόγο και μάλιστα αρκετά συχνά οδηγεί τον ανακριτή σε μία πολύ 12

συγκεκριμένη κατηγορία ανθρωποκτονιών, και κατ επέκταση ένα κίνητρο για το αδίκημα (J.E. Douglas, et. al. 2016). Ορισμένοι υποστηρίζουν πως η ανθρωποκτονική συμπεριφορά συνδέεται με προοδευτική μεταβολή στον τρόπο που οι ασθενείς βιώνουν τον παραληρητικό τους ιδεασμό, κατά τον προηγούμενο του αδικήματος μήνα (Διαούρτα Τσιτουρίδη 2008). Εντυπωσιάζει βεβαίως η βιαιότητα των εγκλημάτων (η Τσαλίκογλου το ονομάζει υπερφονικότητα, στη διεθνή βιβλιογραφία αναφέρεται ως overkill που οφείλεται στην έντονη συγκινησιακή φόρτιση, την εναγώνια προσπάθεια του δράστη να γλιτώσει από τον «διώκτη», τον «εξολοθρευτή», τον «βρικόλακα», τον «δαίμονα» που αντιμετωπίζει). Ειδικά οι μητροκτόνοι χρησιμοποιούν ποικίλα φονικά όργανα και μεθόδους και διαπράττουν εξαιρετικά βίαια αδικήματα, γεγονός που υπογραμμίζει τη μεγάλη παλινδρόμηση και αποδιοργάνωση αυτής της κατηγορίας των ασθενών (Τσαλίκογλου 2007). 13

2.1 Μοτίβα Υπερφονικότητας Μέσω της αναζήτησης στη βιβλιογραφία, γίνεται αντιληπτό πως έχουν δημιουργηθεί κάποια μοτίβα για την υπερφονικότητα, έχει γίνει ουσιαστικά μία κατηγοριοποίηση των μεταβλητών που οδηγούν σε αυτήν (Karakasi et al. 2021). Η κατηγοριοποίηση αυτή παρατίθεται παρακάτω: 1. Συσχέτιση επιλογής όπλου και ψυχικής διαταραχής Σύμφωνα με έρευνες υπάρχει συσχέτιση μεταξύ του όπλου και ορισμένων ψυχικών διαταραχών. Έχει αποδειχθεί πως η χρήση ισχυρής δύναμης σχετίζεται με ψυχικές διαταραχές σε περιπτώσεις απιστίας, ενώ όταν πρόκειται για συναισθηματική διαταραχή υπάρχει σύνδεση με γυναίκες παραβάτες και ασφυξία σε περιπτώσεις μητροκτονίας. Στη βιβλιογραφία οι άνδρες δράστες μητροκτονίας είναι συνήθως άγαμοι και συνδέονται στενά με τη μητέρα, ενώ ο πατέρας είναι απών ή παθητικός (Bourget et al 2007, O Connell 1963). Οι θύτες συνήθως αναφέρουν πως η μητέρα ήταν αμφιθυμική απέναντί τους ή ιδιαίτερα κυριαρχική και εξουσιαστική (Singhal & Dutta 1992). Σε κάθε περίπτωση αναφέρεται παθολογική σχέση μητέρας-υιού (Catanesi et al 2015). Η μητροκτονία διαπράττεται συνήθως στην πατρική οικία χρησιμοποιώντας κάποιο όργανο, χωρίς να αποκλείονται ο στραγγαλισμός ή η ασφυξία (Wick, Mitchell, Gilbert & Byard 2008). Σε μερικές περιπτώσεις καταγράφεται υπερβολική βία και υπερφονικότητα overkill (Dogan et al 2010, Catanesi et al 2011). Οι δράστες πάσχουν συνήθως από ψυχωτικές διαταραχές, με επικρατέστερη τη 14

σχιζοφρένεια (Campion et al 1985, Hillbrand et al 1999, Torrey 2006), σε τέτοιο βαθμό που η μητροκτονία αναφερεται ως το έγκλημα των σχιζοφρενών the schizophrenic crime (Gillies 1965). Συχνό σύμπτωμα στην κλινική εικόνα του θύτη είναι οι παραληρητικές ιδέες δίωξης (Liettu et al 2009), ενώ μετά το αδίκημα οι δράστες τείνουν να εμφανίζονται αποδιοργανωμένοι, δεν επιχειρούν να αποκρύψουν την ενοχή τους και ομολογούν (Schug 2011). 2. Υπερφονικότητα σε περιπτώσεις σεξουαλικής ανθρωποκτονίας Οι ανθρωποκτονίες που περιλαμβάνουν ομοφυλοφιλική δραστηριότητα συχνά θεωρούνται πιο βίαιες από τις ανθρωποκτονίες ετεροφυλόφιλων. Διακρίνονται τρεις υποκατηγορίες: α) Το παρορμητικό μοτίβο, το οποίο υποκινείται από θυμό και στοχεύει σε κάποιον άγνωστο, β) Το σαδιστικό οργανωμένο έγκλημα, το οποίο είναι υποκινούμενο από κάποια σεξουαλική ικανοποίηση στοχεύοντας σε κάποιον άγνωστο, γ) Το προσωπικό, οργανωμένο έγκλημα υποκινούμενο από εκδίκηση, το οποίο απευθύνεται σε γνωστά άτομα. Όπως αναφέρεται και στη βιβλιογραφία, η σεξουαλική ανθρωποκτονία αποτελεί έναν υβριδικό τύπο εγκλήματος, ο οποίος συνδυάζει τη πράξη της δολοφονίας με σεξουαλικές πράξεις (Beech et al., 2005; Meloy, 2000; Myers, 2002; Porter et al. 2003). Η υπερφονικότητα είναι μία συμπεριφορά που έχει διερευνηθεί σε σχέση με τη σεξουαλική ανθρωποκτονία. Οι μελέτες που έχουν πραγματοποιηθεί σε διάφορες χώρες, αναφέρουν ότι τα ποσοστά υπερφονικότητας κυμαίνονται μεταξύ 29,89 και 43,10% (Chopin & Beauregard 2021). Τέλος, σύμφωνα με μελέτες που έχει διεξάγει το FBI σε μία μικρή ομάδα σεξουαλικών δολοφόνων, η 15

υπερφονικότητα έχει συσχετιστεί με μία αποδιοργανωμένη διαδικασία, η οποία υποκινείται από παρορμητικότητα και θυμό (Ressler et al. 1988). 3. Υπερφονικότητα σε ανήλικους παραβάτες Όπου οι δράστες των εγκλημάτων είναι ανήλικοι και σε έρευνα που διεξήχθη σε 25 έφηβους, εντοπίστηκε συμπεριφορά υπερφονικότητας μεταξύ του 80% των δραστών που διέπραξαν σεξουαλική ανθρωποκτονία. Όσον αφορά την επιλογή όπλου, 4 στους 5 χρησιμοποίησαν αιχμηρή βία ( 20 μαχαιριές). 4.Υπερφονικότητα σε περιπτώσεις ενδοοικογενειακής βίας και ανθρωποκτονιών Μοτίβα που οδηγούν σε πατροκτονία αποτελούν η κακοποίηση σε νεαρή ηλικία, ίσως κάποια ψυχική διαταραχή, ακόμη και κάποιος συνδυασμός παθολογικής προσωπικότητας και οικονομικού προβλήματος. 5. Δολοφονία «τιμής» ( αποτελεί υποκατηγορία της ενδοοικογενειακής βίας) Ανθρωποκτονίες ανδρών ή γυναικών που θεωρείται ότι ντρόπιασαν ή ατίμασαν την οικογένειά τους παραβιάζοντας τις αρχές της κοινότητας στο πλαίσιο της θρησκείας, των ιδανικών, έχοντας εξωσυζυγικές σχέσεις, διαζύγιο, μία ετεροφυλοφιλική σχέση κ.ά. Αυτές οι ανθρωποκτονίες στοχεύουν να αποκαταστήσουν την τιμή-φήμη της οικογένειας. Τα θύματα συνήθως σκοτώνονται από το αρσενικό μέλος της οικογένειας (Karakasi et al. 2021). 16

4. Κοινωνικές αντιλήψεις Οι στάσεις αντιπροσωπεύουν τον κεντρικό άξονα της αντίληψης των κοινωνικών φαινομένων από την πλευρά του ανθρώπου καθώς, όπως η προσωπικότητα, κατευθύνουν τη συμπεριφορά του ατόμου στις συναλλαγές του με τον συνάνθρωπο, την οικογένειά του, το χώρο εργασίας και γενικά όλους τους φορείς της κοινωνίας. Η μελέτη των στάσεων βασίζεται στην ανάλυση της αντίληψης των κοινωνικών φαινομένων από την πλευρά του ατόμου. Αφορά δηλαδή τον τρόπο με τον οποίο το άτομο βλέπει τα διάφορα κοινωνικά στοιχεία στον περίγυρό του. Η αντίληψη των κοινωνικών φαινομένων, εξηγεί, πως το άτομο βλέπει και προσαρμόζει τη συμπεριφορά του προς τα διάφορα φαινόμενα του ψυχολογικού και κοινωνικού του περιβάλλοντος. Η σύγχρονη κοινωνική ψυχολογία καταλήγει στον εξής ορισμό της στάσης, ο οποίος θα προσδιορίσει τη δική μας ανάλυση, «με τη χρήση της έννοιας στάση προς κάποιο αντικείμενο, κάποια ιδέαν κάποιο πρόσωπο, εννοείται ένα διαρκές σύστημα με γνωστικό στοιχείο, συναισθηματικό στοιχείο, και τέλος, με κάποια τάση προς την έκφραση της συμπεριφοράς». Είναι ευρέως γνωστό πως οι κοινωνικές αντιλήψεις απέναντι σε εγκλήματα μερικές φορές διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση πολιτικής του νόμου και της τάξης (Roberts, Stalans, Indermaur & Hough 2003). Βέβαια, όσον αφορά τις αντιλήψεις της κοινής γνώμης, αυτές διαμορφώνονται ακόμα και από την παρουσίαση τους στη τηλεόραση. Συχνά τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης επιλεκτικά προσπαθούν να αποσιωπήσουν ορισμένα περιστατικά, ενώ αντίθετα σε άλλες περιπτώσεις μπορεί να είναι τελείως παραπλανητικά (Weatherburn & 17

Indermaur 2004). Στην κοινωνική ψυχολογία, ως στάση ορίζεται ο θετικός, αρνητικός ή αμφιλεγόμενος τρόπος με τον οποίο βλέπει κάποιος άτομα, αντικείμενα, ιδέες ή γεγονότα (Eagly & Chaiken 1998) και οδηγεί σε ένα συναίσθημα ή τρόπο σκέψης που αντανακλάται στη συμπεριφορά ενός ατόμου (Church, Wakeman, Miller, Clements & Sun 2008). Οι κοινωνικές στάσεις αποτελούνται από τρεις διαφορετικές συνιστώσες (Breckler 1984): (1)γνώσεις, οι οποίες σχετίζονται με τους τύπους πεποιθήσεων (πχ. στερεότυπα) που έχει κάποιο άτομο για μια συγκεκριμένη έννοια ή οντότητα, (2) συναισθήματα που έχουν οι άνθρωποι για ένα συγκεκριμένο θέμα ή μία οντότητα και (3) συμπεριφορές, οι οποίες αναφέρονται στους τρόπους με τους οποίους οι άνθρωποι δρουν σε σχέση με την υπό μελέτη έννοια ή οντότητα. Και οι τρεις συνιστώσες των στάσεων είναι σημαντικές. 18

4. Ο στιγματισμός των υπερφονικών δραστών Ο τυπικός ορισμός του στίγματος αναφέρεται στην απώλεια τη κοινωνικής υπόστασης και στις εξ αυτής διακρίσεις, ως αποτέλεσμα σειράς αρνητικών στερεοτύπων για τα άτομα που στιγματίζονται. Κατά τη διαδικασία του στιγματισμού, κάποια ανθρώπινη διαφορά συσχετίζεται με ανεπιθύμητες ιδιότητες, αναλόγως των κυρίαρχων κοινωνικών πεποιθήσεων. Το στίγμα δεν έγκειται στην αναγνώριση των όποιων λειτουργικών εκτυπώσεων των ανθρώπων που το φέρουν, αλλά αφορά κυρίως στην υποτίμηση ή και αγνόηση κάθε οφέλους που μπορεί να προκύψει από τη θεραπευτική αγωγή, όπως και στον αποκλεισμό τους από τη δυνατότητα να δοκιμαστούν, βάσει λανθασμένων υποθέσεων ( Ανδρέου & Καράβατος 2004). Οι κοινωνικές αντιλήψεις που αφορούν τους υπερφονικούς δράστες συχνά είναι αρνητικές και εμπεριέχουν αρκετό φόβο και πολλές φορές απέχθεια προς τον εκάστοτε θύτη. Απόρροια των αντιλήψεων και των στάσεων που διαμορφώνει μία κοινωνία για τους εγκληματίες είναι αρκετές φορές η παραγκώνιση αυτών των ανθρώπων αλλά και ο στιγματισμός τους ως δράστες ειδεχθών εγκλημάτων. Ο στιγματισμός ενός ατόμου έχει ουσιαστικές επιπτώσεις στον τρόπο με τον οποίο σκέφτεται και αισθάνεται για τον εαυτό του, καθώς και στον τρόπο με τον οποίο αναμένει να του συμπεριφερθεί ο περίγυρος (Link et al. 1989;Crocker, Major και Steele 1998). Η ψυχολογική έρευνα δείχνει ότι τέτοιες το στίγμα μπορεί να παρεμβαίνει στη λειτουργικότητα και οδηγεί σε δυσπροσαρμοστικές συμπεριφορές, κακή ψυχική υγεία και δυσκολία συμμετοχής στην κοινότητα (Inzlicht, Tullett και Gutsell 2011). Οι εγκληματίες είναι μια άκρως στιγματισμένη ομάδα, περιθωριοποιημένη μέσω προσωρινών και ενίοτε μόνιμων περιορισμών στα δικαιώματα ψήφου, τη 19

στέγαση, την οικονομική βοήθεια, απασχόληση και άλλες πτυχές της κοινοτικής συμμετοχής (Pogorzelski et al. 2005). Τα εμπόδια που επηρεάζουν την ένταξη των εγκληματιών στην κοινότητα έχουν περιγραφεί σε βάθος στην βιβλιογραφία (βλ. Winnick and Bodkin 2008 Morani et al. 2011). Οι ψυχολογικές αντιδράσεις των παραβατών στο στίγμα μπορεί να είναι σημαντικές για την κατανόηση της επανένταξής τους στην κοινότητα μετά την απελευθέρωση από κράτηση σε μονάδες ψυχικής υγείας ή φυλακή. Το στίγμα του εγκληματία έχει κυρίως μελετηθεί μέσα από το πρίσμα της θεωρίας επισήμανσης (Scheff 1966; Lemert 1974). Η θεωρία της επισήμανσης παρέχει μια ευδιάκριτη κοινωνιολογική προσέγγιση, η οποία επικεντρώνεται στο ρόλο της κοινωνικής επισήμανσης στην ανάπτυξη του εγκλήματος και της παρέκκλισης (Bernburg 2015). Τα άτομα, τα οποία χαρακτηρίζονται ως εγκληματίες ή παραβάτες κανόνων παραμερίζονται από τους υπόλοιπους ως ριζικά διαφορετικοί και τείνουν να συνδέονται με στερεότυπα ανεπιθύμητων συμπεριφορών και χαρακτηριστικών (Goffman, 1963; Link & Phelan, 2001;Simmons, 1965-6). Ο Becker (1963) υποστηρίζει ότι η αποκλίνουσα αυτή κατάσταση μπορεί να γίνει κύρια κατάσταση για το άτομο, δηλαδή οι αρνητικές εικόνες που συνδέονται με την αποκλίνουσα ετικέτα μπορεί να παραμερίσουν άλλα χαρακτηριστικά που μπορεί να έχει ένα άτομο. Το στίγμα που συνδέεται με την εγκληματική επισήμανση προάγει την ευρεία δυσπιστία και την απέχθεια για τα άτομα με μία εγκληματική ετικέτα (Travis 2002). Η θεωρία της επισήμανσης έχει κατά καιρούς συζητηθεί έντονα μεταξύ της παρέκκλισης και των ερευνητών του εγκλήματος. Η θεωρία έγινε ευρέως αποδεκτή κατά τη δεκαετία του 1960 ως βιώσιμη προσέγγιση του εγκλήματος και της παρέκκλισης, αλλά μια σειρά από κριτικές που βγήκαν κατά τη διάρκεια του 1970 20

υπονόμευσαν την δημοτικότητά της (Bernburg 2015). Η θεωρία της επισήμανσης ασχολείται με προβλήματα που αναδύονται μετά το κοινωνικό περιβάλλον έχει ορίσει ή χαρακτηρίσει το άτομο ως αποκλίνον, εγείροντας το ερώτημα του πόσο αποκλίνουσα επισήμανση επιβάλλεται στα άτομα. Άλλωστε, η αποκλίνουσα συμπεριφορά είναι κοινή και συχνά δεν οδηγεί σε επισήμανση (Becker 1963). Η θεωρία της επισήμανσης χωρίζεται σε δύο κατηγορίες: α) την επίσημη και β) την ανεπίσημη. Οι μειονότητες και τα φτωχά άτομα μπορεί να είναι πιο ευάλωτα σε ανεπίσημη επισήμανση. Λόγω στερεοτύπων που συνδέουν την εγκληματικότητα με τις φυλετικές μειονότητες και τη φτώχεια, τα μέλη τέτοιων ομάδων είναι πιθανότερο να συνδέονται με εγκληματικό στίγμα. Οι Bernburg και Krohn (2003) έχουν προτείνει ότι η επίσημη επισήμανση είναι πιο πιθανό να προκαλέσει στίγμα για τα μέλη των φυλετικών μειονοτήτων και των εξαθλιωμένων ατόμων, γιατί τέτοιες ομάδες έχουν ήδη συνδεθεί με το στίγμα εξαρχής. Ενώ η έρευνα σε αυτό το σημείο είναι περιορισμένη, ωστόσο υπάρχει μελέτη που το αποδεικνύει. Οι Αφροαμερικανοί νέοι είναι πιο πιθανό να εκληφθούν ως παραβάτες από τους γονείς τους σε σχέση με τους λευκούς νέους, χωρίς την παραβατικότητα που αναφέρουν οι ίδιοι (Matsueda 1992). Η τροποποιημένη θεωρία επισήμανσης προτείνει, ότι όταν οι άνθρωποι γίνονται μέρος μιας στιγματισμένης ομάδας (και ως εκ τούτου χαρακτηρίζονται επίσημα), εδραιώνονται τα κοινωνικά στερεότυπα και μπορεί να προκαλέσουν εσωτερίκευση του στίγματος (αλλαγές ταυτότητας, αρνητικές απόψεις για τον εαυτό, κ.λπ.). Αυτό οδηγεί τους ανθρώπους να προβλέπουν το στίγμα και με τη σειρά τους να αναπτύσσουν διαφορετικούς τρόπους αντιμετώπισης της στιγματισμένης ταυτότητάς τους, μερικοί εκ των οποίων μπορεί να είναι προβληματικοί, με επιδείνωση της δυσπροσαρμοστικής τους συμπεριφοράς (Link et al. 1989). 21

Έρευνες στην κοινωνιολογία και την ψυχολογία δείχνουν ότι το στίγμα επηρεάζει την ατομική συμπεριφορά μέσω του συμπλέγματος αλληλεπιδράσεων μεταξύ θεσμικών φραγμών που περιθωριοποιούν ομάδες (δομικοί παράγοντες), στερεότυπων και διακρίσεων από μέλη της κοινότητας (κοινωνικοί παράγοντες) και ατομικών απαντήσεων στους παράγοντες αυτούς (selffactor) (LinkandPhelan 2001). Το αντιληπτό στίγμα αναφέρεται στις αντιλήψεις των ατόμων για τις στιγματιστικές στάσεις/αρνητικά στερεότυπα του κοινού απέναντι σε μια ομάδα (Corrigan, Watson and Barr 2006). Ο όρος αντιληπτό στίγμα προήλθε από την έννοια του Link (1987) για τη διάκριση/υποτίμηση σε άτομα με ψυχικές ασθένειες και μεγάλο μέρος της έρευνας για το αντιληπτό στίγμα έχει χρησιμοποιήσει το Link's κλίμακα διάκρισης/υποτίμησης (Winnick and Bodkin 2008; Livingston and Boyd 2010). Η πίστη ότι η ομάδα κάποιου υποτιμάται από το κοινό θεωρείται ότι επηρεάζει αρνητικά την αυτοεκτίμηση και την αυτό-αποτελεσματικότητα, που τελικά επηρεάζουν τις προσδοκίες σχετικά με τις μελλοντικές αλληλεπιδράσεις, την αντιμετώπιση, την ψυχική υγεία και τη συμπεριφορά (Corrigan et al. 2006). 22

5. Συμπεράσματα Συζήτηση Η υπερφονικότητα ( αγγλ.: overkill), όπως ήδη αναφέρθηκε παραπάνω, αποτελεί έννοια που δεν έχει απασχολήσει αρκετά την ελληνική βιβλιογραφία. Ωστόσο, πέρα από την μελέτη διάρκειας 15 ετών, η οποία διεξήχθη στην Ελλάδα, που διερεύνησε τους πιθανούς συσχετισμούς του φαινομένου με κοινωνικο πολιτιστικούς, ψυχιατρικούς παράγοντες, δεν υφίσταται κάποια άλλη έρευνα που να εξετάζει τις κοινωνικές αντιλήψεις από την πλευρά των ίδιων των δραστών αλλά και των οικογενειών τους, καθώς και αυτές στιγματίζονται. Δράστες, ακόμα και μη υπερφονικών εγκλημάτων στιγματίζονται οι ίδιοι αλλά και οι οικογένειές τους. Πόσο μάλλον ένας υπερφονικός δράστης, ο οποίος έχει προκαλέσει μαζικούς τραυματισμούς για να σκοτώσει το θύμα. Είναι αξιοσημείωτη η ψυχολογία των συγκεκριμένων δραστών αλλά και η αντιμετώπισή τους από το κοινωνικό περιβάλλον. Ενδιαφέρον θα παρουσίαζε μία ποσοτική ή και ποιοτική έρευνα, η οποία θα εξέταζε αυτά τα δεδομένα, δηλαδή των πως αντιμετωπίζονται οι ίδιοι οι δράστες από την κοινωνία αλλά και πως οι οικογένειές τους στιγματίζονται μετέπειτα. Ακόμη σημαντικό θα ήταν να αποτυπωθεί και η κοινωνική αντίληψη της ίδιας της κοινωνίας μας για τους υπερφονικούς δράστες. 23

6. Βιβλιογραφία Ξενόγλωσση Bell MD, Vila RI. Homicide in homosexual victims: a study of 67 cases from the Broward County, Florida, Medical Examiner s office (1982-1992), with special emphasis on "overkill. Am J Forensic Med Pathol. 1996 Mar;17(1):65 69. Bernburg, J. G. (2015). Labeling Theory REFERENCE : Jón Gunnar Bernburg ( 2009 ). Labeling theory. In : Marvin D. Krohn, Alan Lizotte & Gina Penly Hall ( eds ), Handbook on Crime and Deviance ( 187-207 ). Springer Science + Business Media. (Issue November). https://doi.org/10.1007/978-1-4419-0245-0 Bourget, D., Gagné, P., & Labelle, M. E. (2007). Parricide: A comparative study of matricide versus patricide. Journal of the American Academy of Psychiatry and the Law, 35, 306-312 Catanesi, R., Carabellese, F., Troccoli, G., Candelli, C., Grattagliano, I., Solarino, B., &Fortunato, F. (2011). Psychopathology and weapon choice: A study of 103 perpetrators of homicide or attempted homicide. Forensic Science International, 209, 149-153 24

Catanesi R, Rocca G, Candelli C and Carabellese F, Matricide by Mentally Disordered Sons: Gaining a Criminological Understanding Beyond Mental Illness A Descriptive Study, International Journal of Offender Therapy and Comparative Criminology 2015, Vol. 59(14) 1550 1563 Campion, J., Cravens, J. M., Rotholc, A., Weinstein, H. C., Covan, F., & Alpert, M. (1985). A study of 15 matricidal men. American Journal of Psychiatry, 142, 312-317 Chopin, J., & Beauregard, E. (2021). Patterns of overkill in sexual homicides. Journal of Criminal Psychology, 11(1), 44 58. https://doi.org/10.1108/jcp-10-2020-0045 Daems, T., Maes, E., & Robert, L. (2013). Crime, criminal justice and criminology in Greece. In European Journal of Criminology (Vol. 10, Issue 2). https://doi.org/10.1177/1477370812464467 Dogan, K. H., Demirci, S., Deniz, I., &Erkol, Z. (2010). Decapitation and dismemberment of the corpse: A matricide case. Journal of Forensic Sciences, 55, 542-545 Douglas, J.E., Ann W. Burgess, Allen G. Burgess, and Robert K. Ressler. 1992. Crime Classification Manual: A Standard system for Investigating and Classifying Violent Crimes. 1st ed. New York, New York: Lexington Books Henderson, J.P., S.E Morgan, F. Patel, and M.E. Tiplady. 2005. Patterns of Non-firearm Homicide. Journal of Clinical Forensic Medicine 12(3):128-132. 25

Hillbrand, M., Alexandre, J. W., Young, J. L., & Spitz, R. T. (1999). Parricide: Characteristics of offenders and victims, legal factors, and treatment issues. Aggression and Violent Behavior, 4, 179-190 Gillies, H. (1965). Murder in the west of Scotland. British Journal of Psychiatry, 111, 1087-1094 Karakasi, M. V., Nastoulis, E., Zisopoulos, K., Markopoulou, M., Alexandri, M., Bakirtzis, C., Douzenis, A., Zaggelidou, E., &Pavlidis, P. (2021). Investigating the phenomenon of overkill in Greece: A forensic psychiatric autopsy study between 2005 and 2020. Journal of Forensic and Legal Medicine, 81(April), 102184. https://doi.org/10.1016/j.jflm.2021.102184 Lambropoulou, E. (2005). Crime, Criminal Justice and Criminology in Greece. www.sagepublications.com Liettu, A., Saavala, H., Hakko, H., Räsänen, P., &Joukamaa, M. (2009). Mental disorders of male parricidal offenders: A study of offenders in forensic psychiatric examination in Finland during 1973-2004. Social Psychiatry & Psychiatric Epidemiology, 44, 96-103 Link, B. G. (1982). Mental patient status, work, and income: An examination of the effects of a psychiatric label. American Sociological Review, 47, 202-215. 26

Nikolić, Slobodan, and Vladimir Živković. 2015. Multiple Sharp Force Injuries to The Head -The Crime of Passion. SrpskiArhiv Za CelokupnoLekarstvo143(7-8):494-499 O Connell, B. (1963). Matricide. The Lancet, 1, 1083-1084 Roberts, J.V., Stalans, L.J., Indermaur, D. & Hough, M. 2003, Penal Populism and Public Opinion: Lessons from FiveCountries, Oxford University Press, Oxford Schug, R. A. (2011). Schizophrenia and matricide: An integrative review. Journal of Contemporary Criminal Justice, 27, 204-229 Singhal, S., & Dutta, A. (1992). Who commits matricide? Medicine, Science and the Law, 32, 213-217 Solarino, B., Punzi, G., Di Vella, G., Carabellese, F., &Catanesi, R. (2019). A multidisciplinary approach in overkill: Analysis of 13 cases and review of the literature. Forensic Science International, 298, 402 407. https://doi.org/10.1016/j.forsciint.2019.03.029 Trojan, C., Salfati, C. G., &Schanz, K. (2019). Overkill, we know it when we see it: examining definitions of excessive injury in homicide research. Journal of Criminal Psychology, 9(2), 61 74. https://doi.org/10.1108/jcp-09-2018-0040 27

Weatherburn, D., & Indermaur, D. (2004). Public Perceptions of Crime Trends in New South Wales and Western Australia. Crime and Justice Bulletin. Contemporary Issues in Crime and Justice, 80. Wick, R., Mitchell, E., Gilbert, J. D., & Byard, R. W. (2008). Matricides in South Australia. Journal of Forensic and Legal Medicine, 15, 168-171 Ελληνική Ανδρέου, Χ., Καράβατος,Α. (2004). Το στίγμα της ψυχικής νόσου. Αρχεία Ελληνικής Ιατρικής. 21 (3): 213-216. Διαούρτα-Τσιτουρίδου Μ, Εγκλήματα κατά της ζωής, στο Ψυχιατροδικαστική, Δουζένης Α.- Λύκουρας Λ., Εκδόσεις Πασχαλίδης, 2008 Τσαλίκογλου, Φ., (2007), «Σχιζοφρένεια και φόνος. Αναζητώντας τον χαμένο παράδεισο», Εκδόσεις Α.Α. Λιβάνη, Αθήνα Φωτεινή Τσαλίκογλου (1989), Σχιζοφρένεια και Φόνος: Μία ψυχολογική εγκληματολογική έρευνα, Παπαζήση Β έκδοση 28