3o Πανελλήνιο Συνέδριο Χωροταξίας, Πολεοδομίας & Περιφερειακής Ανάπτυξης ΤΜ ΠΘ, Βόλος 27-30 Σεπτ. 2012 ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ ΚΑΙ ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ: Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΟΔΟΥ ΠΕΙΡΑΙΩΣ, Μηχανικός ΠΘ, Καθηγητής ΤΜ ΠΘ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ ΠΟΛΥΤΕΧΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΧΩΡΟΤΑΞΙΑΣ, ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑΣ & ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ [ΤΜ] Εργαστήριο Υποδομών, Τεχνολογικής Πολιτικής & Ανάπτυξης v.2 makrinaki@gmail.com & leonska@uth.gr
ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ ΚΑΙ ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ: Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΟΔΟΥ ΠΕΙΡΑΙΩΣ, Μηχανικός ΠΘ, Καθηγητής ΤΜ ΠΘ ΣΥΝΤΟΜΗ ΠΕΡΙΛΗΨΗ Τις τελευταίες δεκαετίες, η παρακμή της βιομηχανίας έχει διαφοροποιήσει το αστικό τοπίο φέρνοντας τις πόλεις αντιμέτωπες με μια νέα πραγματικότητα, στην οποία καλούνται να προσαρμοστούν. Οι στρατηγικές που αναζητούνται για την αναζωογόνηση των πρώην βιομηχανικών κεντρικών περιοχών αφορούν κυρίως σε πολιτικές αναπλάσεων με πολιτιστικό και ψυχαγωγικό χαρακτήρα. Με τον τρόπο αυτό οι πρώην βιομηχανικές περιοχές αναπροσαρμόζονται στις νέες πραγματικότητες υπό τους νέους όρους που επιβάλλει η εξέλιξη. Το παράδειγμα της οδού Πειραιώς αποτελεί ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα αποβιομηχανοποιημένου κεντρικού αθηναϊκού άξονα που βρίσκεται σε διαδικασία ραγδαίου μετασχηματισμού των χρήσεών του μη έχοντας όμως ακόμα αποκτήσει τη νέα του ταυτότητα. Ο άξονας της Πειραιώς αποτέλεσε από τα μέσα της δεκαετίας του 90 περιβάλλον εφαρμογής αναπλάσεων και μελετών με στόχο την ανάδειξη της ιστορίας της και την αναβάθμισή της, με ενίσχυση των δραστηριοτήτων πολιτιστικού ενδιαφέροντος και αναψυχής καθώς και με ταυτόχρονη απομάκρυνση των οχλουσών δραστηριοτήτων. Τα αποτελέσματα των αποσπασματικών αστικών παρεμβάσεων των τελευταίων ετών είναι εμφανή στον αστικό ιστό ο οποίος έχει μετατραπεί σε ένα μωσαϊκό ετερογενών και αντιθετικών χρήσεων. Στόχος της εργασίας αυτής είναι η διατύπωση μιας σειράς προτάσεων πολεοδομικού χαρακτήρα για την ενσωμάτωση του βιομηχανικού αυτού τόπου στην ευρύτερη περιοχή αλλά και την επίτευξη μιας όσο το δυνατόν μεγαλύτερης χωρικής συνέχειας.. Λέξεις Κλειδιά: αστική αποβιομηχάνιση, ανάπλαση, πολιτισμός, επανάχρηση, βιομηχανικά τοπία, οδός Πειραιώς. 2
Εισαγωγή Η παρακμή της βιομηχανικής δραστηριότητας και η εκτεταμένη χωρική της έκφραση έφερε τις πόλεις αντιμέτωπες με νέες προκλήσεις οικονομικού, πολεοδομικού, κοινωνικού και περιβαλλοντικού χαρακτήρα. Η Αθήνα σήμερα αντιμετωπίζει σημαντικά προβλήματα κοινωνικής και οικονομικής φύσης που εκφράζονται ποικιλότροπα και χωρικά. Ιδιαίτερα η αλλαγή της φύσης του κέντρου έχει δώσει λαβή για μια σειρά προτάσεων διαφόρων κλιμάκων και επιπέδων που φιλοδοξούν να αντιμετωπίσουν το πρόβλημα. Μια από τις διαστάσεις του προβλήματος εκδηλώνεται με τις περιοχές που βρίσκονται σε βιομηχανική παρακμή και επιζητούν νέους ρόλους μέσα στα νέα δεδομένα. Μια τέτοια περιοχή είναι η ζώνη, ο διάδρομος, της Οδού Πειραιώς, ενός δρόμου με παρελθόν, παρόν και μέλλον. Η παρούσα εργασία μελετά την ιστορία και την εξέλιξη της οδού Πειραιώς, ενός σημαντικού βιομηχανικού άξονα του 19ου αιώνα, και επιχειρεί μέσα από την πολεοδομική διάγνωση, τη διατύπωση προτάσεων για μια σειρά παρεμβάσεων εντεταγμένων σε μια συνολικότερη λογική αντιμετώπισης των φαινομένων κρίσης του κέντρου της Αθήνας, για την αναζωογόνηση και ανάδειξη τόσο της Οδού όσο και της πόλης. Στην αρχή αναπτύσσεται η θεωρητική προσέγγιση η οποία βασίζεται στους όρους της αποβιομηχάνισης και στις επιπτώσεις αυτής στο χώρο. Ακολουθεί μια σύντομη ιστορική αναδρομή για τη συγκεκριμένη περίπτωση της Οδού Πειραιώς, και η έκθεση του θεσμικού πλαισίου και των υπαρχουσών μελετών. Στη συνέχεια παρατίθεται μια σύντομη ανάλυση της υπάρχουσας κατάστασης και διατυπώνονται οι προτεινόμενες παρεμβάσεις. Εικ. 1: Η όψη των μακρών τειχών από το λιμάνι του Πειραιά Εικ. 2: Η κατασκευή της οδού Πειραιώς, 1836 http://karenswhimsy.com/ancient- Πηγή: athens.shtm Πηγή: Κουμαριανού, 2005 3
1. Θεωρητική Προσέγγιση Η βιομηχανική επανάσταση που συντελέσθη στα τέλη της δεκαετίας του 18 ου και στις αρχές του 19 ου αιώνα επέφερε τεράστιες αλλαγές τόσο στην παραγωγή των αγαθών όσο και στην κοινωνία, την οικονομία και στη μορφή των πόλεων. Η μαζική παραγωγή που υπαγόρευσε το φορντικό μοντέλο άνθισε στις ΗΠΑ και στην Ευρώπη μέχρι περίπου τα μέσα του 20 ου αιώνα όποτε ξεκίνησε η χωρική αποκέντρωση των σταδίων της παραγωγής. Περίπου από το τελευταίο τρίτο του 20ου αιώνα ο κλάδος της βιομηχανίας άρχισε να παρακμάζει στις ανεπτυγμένες βιομηχανικά χώρες, προκαλώντας το φαινόμενο της αποβιομηχάνισης. Αποβιομηχάνιση με οικονομικούς όρους ορίζεται ως η συρρίκνωση της παραγωγικής δραστηριότητας και η αντικατάστασή της από τον κλάδο των υπηρεσιών. Η μετάβαση από την οικονομία της παραγωγής των αγαθών στην οικονομία της παραγωγής υπηρεσιών προκάλεσε εκτός από οικονομικές, έντονες κοινωνικές και περιβαλλοντικές επιπτώσεις (Haughton και Hunter, 1996: 54) χωρίς να υποτιμώνται οι χωρικές επιπτώσεις στον αστικό και περιαστικό χώρο. Λόγω της γεωγραφικής συγκέντρωσης του μοντέλου παραγωγής του 19 ου αιώνα, τα προβλήματα που δημιουργήθηκαν ήταν οξύτατα σε ολόκληρες περιοχές ή πόλεις, οι οποίες στήριζαν την οικονομία τους στον βιομηχανικό τομέα. Ο χωρικός αντίκτυπος των σημαντικών αυτών ανακατατάξεων εκφράστηκε με υπολειτουργία και εγκατάλειψη των βιομηχανιών σε κεντρικές κυρίως περιοχές με επακόλουθη γκετοποίηση, απαξίωση του χώρου, ρήξη της συνέχειας του αστικού ιστού αλλά και υποβάθμιση του κτηριακού αποθέματος. Η διαδικασία της αποβιομηχάνισης οδήγησε στη δημιουργία του όρου μεταβιομηχανικός (post-industrial) με τον οποίο ο Daniel Bell χαρακτήρισε την τότε αναδυόμενη κοινωνία. Ως μεταβιομηχανική πόλη ορίστηκε από τον Shaw η πόλη της οποίας η παραδοσιακή βιομηχανική δραστηριότητα κατέχει έναν διαρκώς μειούμενο κομμάτι της οικονομικής δραστηριότητας το οποίο αντικαθίσταται από τον ολοένα αυξανόμενο τομέα των υπηρεσιών και διαφέρει από την παραδοσιακή βιομηχανική πόλη των δυο προηγούμενων αιώνων (Shaw, 2001: 285). Η μετάβαση από την βιομηχανική στην μεταβιομηχανική πόλη αποτέλεσε εκτός των άλλων και μια πολεοδομική πρόκληση χωρίς όμως πάντα ικανοποιητική έκβαση. Η αποβιομηχάνιση στην Ελλάδα συντελέσθηκε χρονικά την ίδια περίοδο με την παγκόσμια αποβιομηχάνιση αλλά με μικρότερη ένταση όχι μόνο λόγω της μικρότερης κλίμακας της βιομηχανικής δραστηριότητας αλλά και λόγω της αυξημένης ανθεκτικότητας των μικρότερων σε μέγεθος μονάδων παραγωγικών δραστηριοτήτων. Ωστόσο, η εγκατάλειψη των βιομηχανιών σε καθαρά βιομηχανικές ζώνες έχει αφήσει τα σημάδια της και έχει αποτελέσει μείζον πολεοδομικό, περιβαλλοντικό και κοινωνικό ζήτημα για τη δημόσια διοίκηση των οικείων δήμων. 4
2. Ιστορική Αναδρομή του Άξονα Η χάραξη της οδού Πειραιώς χρονολογείται το 1836 μετά από αποδοχή της πρότασης του πολεοδομικού σχεδίου της πόλης των Αθηνών (1834) που εκπονήθηκε από τον αρχιτέκτονα Λέοντα Φον Κλέντζε (μετά από αντιδράσεις που συνάντησε στην εφαρμογή του το προγενέστερο σχέδιο των Κλεάνθη και Schaubert) (Μπίρης 1966/1999, Τραυλός, 1993, Σαρηγιάννης, 2000) και ακολουθεί την πορεία του αρχαίου βορείου μακρού τείχους της πόλης με εκτροπή στα βόρεια όρια του Μοσχάτου και του Ταύρου (Μπελαβίλας, 2002). Η απαρχή της βιομηχανικής δραστηριότητας, η οποία χαρακτήρισε τον άξονα για περίπου έναν αιώνα ξεκινάει, σύμφωνα με την βιβλιογραφία, στα μέσα του 19ου αιώνα (Λεοντίδου, 2001). Η διαδικασία μπορεί να χωριστεί σε δυο επιμέρους περιόδους, με πρώτη τα χρόνια μέχρι την έλευση των προσφύγων κατά το 1922 και δεύτερη τα χρόνια που ακολούθησαν μέχρι την αποβιομηχάνιση και την εγκατάλειψη των βιομηχανιών κατά μήκος του άξονα. Την πρώτη περίοδο χαρακτηρίζει η καθοριστικής σημασίας εγκατάσταση του εργοστασίου φωταερίου στα τότε όρια της πόλης, η παράλληλη εγκατάσταση κεραμοποιείων και εργοστασίων κλωστοϋφαντουργίας καθώς και η δημιουργία ενός πυρήνα αλευρόμυλων και κεραμοποιείων στο νότιο τμήμα (Μπελαβίλας κ.α., 2007). Η σύνδεση με το λιμάνι του Πειραιά συνέβαλε στη συγκέντρωση βιομηχανιών και βιοτεχνιών σε όλο το μήκος του άξονα με μεγαλύτερη πύκνωση στο πλησιέστερο τμήμα προς το λιμάνι. Η κατασκευή του σιδηροδρόμου Αθηνών Πειραιώς το 1869 δημιουργεί ακόμα ευνοϊκότερες συνθήκες για την εκβιομηχάνιση αλλά και τη συγκέντρωση ανεπιθύμητων χρήσεων όπως βυρσοδεψία, σφαγεία και πυρηνελουργεία. Εικ. 3: Το εργοστάσιο σοκολατοποιίας Παυλίδη Εικ. 4: Άποψη του εργοστασίου του Γκαζιού Πηγή: http://s.enet.gr/resources/2011-01/paylidhsthumb-large.jpg Πηγή:http://www.technopolisathens.com/web/guest/museum/fotaerio Η δεύτερη περίοδος εκβιομηχάνισης σημαδεύτηκε από την ανάπτυξη της λεγόμενης βαριάς βιομηχανίας που περιελάμβανε κυρίως βιομηχανίες μετάλλου, οικοδομικών υλικών και χημικών οι οποίες εκτείνονταν από το Ρούφ μέχρι το Φάληρο. Κατά την περίοδο του μεσοπολέμου καθοριστικό ρόλο έπαιξε η έλευση των προσφύγων από τη Μικρά Ασία και η εγκατάσταση της πλειονότητάς τους σε Αθήνα και Πειραιά λόγω της 5
γειτνίασης με τις αναπτυσσόμενες βιομηχανίες. Ο υπέρμετρος αριθμός των προσφύγων υπαγόρευσε την οργανωμένη από το κράτος δημιουργία προσφυγικών οικισμών (Τροβά, 2002) για τη στέγασή τους σε περιοχές γειτονικές των εργοστασίων όπως ο Ταύρος, ο Άγιος Ιωάννης Ρέντης, το Φάληρο, τα Καμίνια και άλλες. Χάρτης 1: Οι βιομηχανίες στα πέριξ της οδού Πειραιώς περί το 1920. Πηγή: Λεοντίδου, Λ. (2001): 136 Ακολουθώντας την γενική τάση αποβιομηχάνισης της χώρας, ο άξονας δεν έμεινε ανεπηρέαστος, βιώνοντας από τη δεκαετία του 70 και μέχρι αυτήν του 80 σε μεγάλο βαθμό και ένταση όχι μόνο την παρακμή αλλά και την απομάκρυνση της βιομηχανίας. Τα μεγαλύτερα εργοστάσια μέχρι τα τέλη του 80 είχαν είτε σφραγιστεί είτε μεταφερθεί σε όλη την έκταση του λεκανοπεδίου. Οι βιομηχανικές ζώνες που ξεκίνησαν να δημιουργούνται ήδη από τις δεκαετίες 40-50 όπως ο Ασπρόπυργος και η Ελευσίνα φιλοξένησαν μεγάλος μέρος της βαριάς βιομηχανίας, ενώ η συνδεσιμότητα που προσέφεραν οι οδικοί άξονες επίσης αποτέλεσε κριτήριο χωροθέτησης των παραγωγικών δραστηριοτήτων που μετεστεγάστηκαν από την οδό Πειραιώς (παραδείγματα όπως Καπανδρίτι, Οινόφυτα, Άγιος Στέφανος). Τα μεγάλης έκτασης εργοστάσια διαδέχτηκαν άδεια βιομηχανικά κελύφη, μπάζα, σκουπίδια και απομεινάρια ενός άλλοτε βρώμικου αλλά ζωντανού και παραγωγικού δρόμου. 6
Εικ. 5-8: Eγκαταλελειμμένες βιομηχανίες στους δήμους Μοσχάτου και Πειραιά Πηγή: προσωπικό αρχείο 3. Θεσμικό Πλαίσιο και Μελέτες Το θεσμικό καθεστώς στο οποίο υπόκειται η οδός Πειραιώς είναι αρκετά πολύπλοκο δεδομένου του γεγονότος ότι διοικητικά ανήκει στους δήμους Αθηναίων, Ταύρου, Μοσχάτου, Αγ. Ιωάννη Ρέντη και Πειραιά, τους οποίους διασχίζει. Κάθε Γενικό Πολεοδομικό Σχέδιο (ΓΠΣ) ορίζει συγκεκριμένες χρήσεις και όρους δόμησης, ανά τομείς, για κάθε τμήμα του άξονα. Το ισχύον θεσμικό πλαίσιο αποτελεί το λεγόμενο Διάταγμα της οδού Πειραιώς που τροποποιεί τα ΓΠΣ των δήμων Αθηναίων, Ταύρου, Μοσχάτου, Αγ. Ιωάννη Ρέντη και Πειραιά στο χαρακτηρισθέν παραδοσιακό τμήμα της Πειραιώς ορίζοντας νέες χρήσεις και συντελεστές δόμησης (ΦΕΚ 1063Δ/16.11.2004). Το συγκεκριμένο διάταγμα ως ένα βαθμό ενίσχυσε και εξυπηρέτησε τους στόχους της μελέτης του 1995 1. Το 2007 πραγματοποιήθηκε τροποποίηση της Υπουργικής Απόφασης του 2004 με την οποία προστέθηκαν μεταξύ άλλων, χρήσεις γης όπως κέντρα διασκέδασης και υπεραγορές τροφίμων εκεί όπου πριν δεν προβλέπονταν ή εκεί όπου ρητά εξαιρούνταν (ΦΕΚ 103ΑΑΠ/16.03.2007). 1 Περισσότερα γι αυτό στο Βαταβάλη, Μπελαβίλας, 2007. 7
Πίνακας 1: Βασικό θεσμικό πλαίσιο που αφορά στην οδό Πειραιώς Κατευθύνσεις Ρυθμιστικού Σχεδίου (ΡΣΑ 1985) ΓΠΣ δήμου Αθηναίων (1988) ΓΠΣ δήμου Ταύρου (1987) ΓΠΣ δήμου Μοσχάτου (1988) ΓΠΣ δήμου Αγ. Ιωάννη Ρέντη (1987 ΓΠΣ δήμου Πειραιά (1988) Αναβάθμιση υποβαθμισμένων περιοχών Δημιουργία βιομηχανικών-βιοτεχνικών πάρκων και ζωνών ειδικών χρήσεων Δημιουργία δικτύου αρχαιολογικών χώρων Ποιοτική αναβάθμιση παραδοσιακών περιοχών Ανάδειξη και προστασίας της ιστορικής φυσιογνωμίας του κέντρου Αναπλάσεις υποβαθμισμένων περιοχών (Γκάζι, Μεταξουργείο, Κεραμεικός) Δημιουργία δικτύου πεζοδρόμων στο 3ο Δ.Δ. στο ύψος του Γκαζιού Επανάχρηση του εργοστασίου του Γκαζιού Αναβάθμιση του τμήματος της οδού Πειραιώς με αντικατάσταση της οχλούσας βιομηχανίας με χρήσεις λιγότερο οχλούσες και αναβαθμισμένες αισθητικά Διασφάλιση περιβαλλοντικής προστασίας και δημιουργία βιομηχανικού πάρκου και εξυγίανση των εγκαταστάσεων Διασφάλιση περιβαλλοντικής προστασίας και δημιουργία βιομηχανικού πάρκου και εξυγίανση των εγκαταστάσεων Απομάκρυνση της οχλούσας βιομηχανίας και έλεγχος χρήσεων γης με χρήσεις μη οχλούσας βιομηχανίας, βιοτεχνία, χονδρεμπόριο και χώρους πρασίνου Πηγή: ΦΕΚ 18/Α/1985, ΦΕΚ 80/Δ/1988, ΦΕΚ 834/Δ/1987, ΦΕΚ 386/Δ/1988, ΦΕΚ 1038/Δ/1987, ΦΕΚ 79/Δ/1988, Ιδία επεξεργασία. 8
Χάρτης 2: Βασικό θεσμικό πλαίσιο που αφορά στην οδό Πειραιώς: οι προτεινόμενες γενικές χρήσεις γης σύμφωνα με τα ΓΠΣ των δήμων Πηγή: Μακρή, 2010. Χάρτης 3: Το ισχύον θεσμικό πλαίσιο: προτεινόμενες γενικές χρήσεις γης σύμφωνα το διάταγμα της οδού Πειραιώς. Πηγή: Μακρή, 2010 9
Εκτός από το ισχύον θεσμικό πλαίσιο, για τον άξονα της Πειραιώς έχουν συνταχθεί ειδικές μελέτες και έχουν διατυπωθεί προτάσεις ανάπλασης με αφετηρία τα μέσα της δεκαετίας του 90, που στόχο είχαν την ανάδειξή του σε άξονα πολιτισμού, αναψυχής και εκπαίδευσης με τη διατήρηση ωστόσο μέρους των παραγωγικών δραστηριοτήτων. Με έναυσμα την μελέτη ανάπλασης και ανάδειξης της ταυτότητας της οδού Πειραιώς το 1995 στο πλαίσιο του προγράμματος Αττική S.O.S., ακολούθησε μια σειρά μελετών, με περιοχή μελέτης όλον τον άξονα ή τμήματά του, χωρίς όμως όλες να καταλήξουν σε θεσμοθέτηση. Η πρώτη αυτή ολοκληρωμένη μελέτη είχε ως συνέπεια τον χαρακτηρισμό τμήματος περιοχής της οδού Πειραιώς ως παραδοσιακού και τον χαρακτηρισμό πολυάριθμων κτηρίων και όψεων (88 κτήρια και 10 όψεις), πολλά από τα οποία βιομηχανικά, ως διατηρητέων (ΦΕΚ 510/Δ/1996 και ΦΕΚ 267/Δ/1997). Με χρονολογική σειρά αξίζει να σημειωθεί ότι μέχρι το 2002 δημοσιεύτηκαν τέσσερις μελέτες οι βασικοί στόχοι των οποίων θα αναφερθούν συνοπτικά. Το 1995-1996 ανατέθηκε από τον δήμο Αθηναίων η πολεοδομική μελέτη αναβάθμισης τμήματος γειτονιάς Γκαζοχωρίου της συνοικίας Ρουφ, των γειτονιών Χαμοστέρνας, Αγίας Αικατερίνης και τμήματος της γειτονιάς Καμπά της συνοικίας των κάτω Πετραλώνων (Παντζάρης κ.α., 1995), η οποία αντιμετώπιζε το τμήμα της Πειραιώς ως μέρος των γύρω περιοχών κατοικίας και όχι ως αυτόνομο άξονα αλλά τελικά δεν θεσμοθετήθηκε. Δύο χρόνια αργότερα το ΕΜΠ εκπόνησε μια μελέτη με εναλλακτικές προτάσεις χωροθέτησης αθλητικών εγκαταστάσεων για τους Ολυμπιακούς Αγώνες, κύριος στόχος της οποίας ήταν η αύξηση της διασποράς στο λεκανοπέδιο μέσω της ενίσχυσης των ήδη υπαρχουσών αθλητικών εγκαταστάσεων στα δύο άκρα της οδού Πειραιώς, δηλαδή στο Ρούφ και στο Φάληρο. Με τον τρόπο αυτό προτάθηκε η ενίσχυση αλλά και επέκταση των υφιστάμενων αθλητικών συγκροτημάτων με παράλληλη εκμετάλλευση των πλεονεκτημάτων της στρατηγικής θέσης της Οδού Πειραιώς (Πολύζος κ.α., 1998). Δύο χρόνια πριν από τους Ολυμπιακούς Αγώνες προτάθηκε από το Ειδικό Στρατηγικό Σχέδιο Δράσης για την αναβάθμιση της εικόνας και της λειτουργίας της Αθήνας-Αττικής του 2004 η δεύτερη μελέτη ανάπλασης της οδού Πειραιώς (Οικονόμου κ.α., 1999). Η μελέτη αξιολογήθηκε ως έμμεσα σχετισμένη με την πραγματοποίηση των αγώνων ενώ το πολεοδομικό της μέρος τελικά δεν έφτασε στην θεσμοθέτηση. Κάποιες από τις μελέτες που επηρέασαν άμεσα τον άξονα της Πειραιώς ήταν αυτές της εταιρείας «Ενοποίηση Αρχαιολογικών Χώρων Αθήνας Α.Ε.» και ειδικότερα οι παρεμβάσεις για την πεζοδρόμηση της Ερμού από την πλατεία Αγ. Ασωμάτων μέχρι την Πειραιώς, η διαμόρφωση της νέας πλατείας Κεραμεικού στη θέση της Κορεάτικης αγοράς, η ανάδειξη του αρχαιολογικού χώρου του Κεραμεικού και η διαμόρφωση της πλατείας Κουμουνδούρου στο Αθηναϊκό τμήμα του άξονα. 4. Ανάλυση της Υπάρχουσας Κατάστασης Πέρα από το θεσμικό πλαίσιο και τις μελέτες, η εικόνα του άξονα σηματοδοτήθηκε σε μεγάλο βαθμό από την αλλαγή χρήσεων και την εγκατάσταση πολιτιστικών δραστηριοτήτων στα άδεια βιομηχανικά κελύφη κατά μήκος του, πράγμα που είχε προτείνει ήδη από το 1985 το Ρυθμιστικό Σχέδιο Αθηνών (ΡΣΑ) (ΦΕΚ 18/Α/1985). Κατά τη δεκαετία του 80 παρατηρείται με πολλή μικρή συστηματικότητα η εγκατάσταση των 10
πρώτων πολιτιστικών λειτουργιών κυρίως στο τμήμα κοντά στην πλατεία Ομονοίας. Από τα μέσα της δεκαετίας του 90 εντείνονται οι χωροθετήσεις πολιτιστικών χρήσεων ωθώντας προς μια προοπτική νέας μητροπολιτικής ανάπτυξης (Σουλιώτης, 2008). Καθοριστικής σημασίας μπορεί να χαρακτηριστεί η μετεγκατάσταση της Ανωτάτης Σχολής Καλών Τεχνών στο βιομηχανικό κέλυφος των ελληνικών υφαντηρίων το 1995, ενώ τρία χρόνια αργότερα, στο παλιό εργοστάσιο της ΒΙΩΣΟΛ, εγκαινιάστηκε το κέντρο πολιτισμού Ελληνικός Κόσμος του ιδρύματος Μείζονος Ελληνισμού. Η δεκαετία πριν το 2000 σηματοδοτήθηκε επίσης και από την επαναλειτουργία του εργοστασίου του Γκαζιού, ως εκθεσιακού χώρου και χώρου πολιτισμού και εκδηλώσεων μετά από την ανάπλαση των κελυφών του και τη διαμόρφωση του εξωτερικού χώρου. Το εργοστάσιο αποτελεί σήμερα ένα τοπόσημο για την περιοχή ενώ η πολυλειτουργικότητά του το καθιστά έναν πολυδύναμο χώρο (Γκόνη, 2010). Από το 2004 μέχρι και το 2010 η συγκέντρωση πολιτιστικών ιδρυμάτων υπερτοπικής σημασίας όπως το νέο μουσείο Μπενάκη και το Ίδρυμα Μιχάλης Κακογιάννης, καθώς η χρήση διαμορφωμένων χώρων στα εργοστάσια Τσαούσογλου και Σάνιτας από το Φεστιβάλ Αθηνών, αύξησαν την δυναμική και κατέστησαν την Πειραιώς έναν εναλλακτικό πολιτιστικό άξονα. Η ύπαρξη οικοπέδων μεγάλης κλίμακας αλλά και το ελαστικό νομικό πλαίσιο προσέλκυσε τα τελευταία χρόνια και άλλες χρήσεις όπως αυτές των εμπορικών καταστημάτων υπερτοπικής σημασίας αλλά και των νυχτερινών κέντρων διασκέδασης. Στις δύο πλευρές του άξονα και κυρίως στα τμήματά του στους δήμους Ταύρου και Μοσχάτου, συγκεντρώνονται μεγάλου όγκου και αμφίβολης αισθητικής κατασκευές οι οποίες ενίοτε είναι και αμφίβολης πολεοδομικής νομιμότητας και αλλοιώνουν τον παραδοσιακά βιομηχανικό χαρακτήρα του άξονα και προκαλούν πρόσθετο κυκλοφορικό φόρτο. Πηγή: προσωπικό αρχείο 11
Η σημερινή εικόνα του άξονα, η οποία μεταβάλλεται με ταχείς ρυθμούς, μπορεί να χαρακτηριστεί ως ένα μωσαϊκό ετερογενών και αντιθετικών χρήσεων που αποκαλύπτονται κατά μήκος της διαδρομής του. Οι λειτουργίες του εμπορίου, της βιομηχανίας και βιοτεχνίας, των αποθηκών και των κέντρων διασκέδασης, συνυπάρχουν με αυτές της κατοικίας, της εκπαίδευσης, της διοίκησης και του πολιτισμού μεταξύ αστικών κενών και εγκαταλελειμμένων μαντρών. Ο χαρακτήρας διαφοροποιείται αρκετά και κατά μήκος του δρόμου προκαλώντας έναν νοητό διαχωρισμό του άξονα με βάση τις χρήσεις γης αλλά και την τυπολογία των κτηρίων. Το τμήμα από την Ομόνοια μέχρι τον κόμβο της Χαμοστέρνας, χαρακτηρίζεται περισσότερο εμπορικό, διοικητικό, κατοικίας και πολιτισμού αλλά και με παρουσία κοινόχρηστων χώρων, ενώ ο βιομηχανικός χαρακτήρας είναι αρκετά περιορισμένος. Τα ύψη των κτηρίων φτάνουν μέχρι και τους 8 ορόφους και η δόμηση είναι αρκετά πυκνή, ειδικά στο τμήμα που γειτνιάζει άμεσα με την πλατεία Ομονοίας. Στο συγκεκριμένο τμήμα παρατηρείται τα τελευταία χρόνια έντονη συγκέντρωση μεταναστών οι οποίοι κατοικούν υπό άθλιες συνθήκες σε διαμερίσματα πολυκατοικιών. Το κομμάτι που ανήκει στο δήμο του Ταύρου χαρακτηρίζεται κι αυτό από εμπορική δραστηριότητα κυρίως ως ισόγεια χρήση ενώ έντονη είναι και η χρήση της κατοικίας και της διοίκησης. Στο σημείο αυτό κάνουν την εμφάνισή τους αρκετές μικρές βιοτεχνίες, αποθήκες και μάντρες ενώ έντονη είναι η απουσία κοινόχρηστων χώρων. Τα ύψη των κτηρίων δεν ξεπερνούν στο μέτωπο της οδού τους τέσσερις ορόφους. Προχωρώντας προς το λιμάνι του Πειραιά, ο χαρακτήρας ομογενοποιείται τόσο ως προς τις χρήσεις όσο και ως προς την τυπολογία. Στο τμήμα των δήμων Μοσχάτου, Αγ. Ιωάννη Ρέντη και Πειραιά κυριαρχεί η εμπορική δραστηριότητα, η βιομηχανία, η βιοτεχνία και οι αποθήκες ως χρήσεις ισογείου ενώ ως χρήσεις ορόφων επικρατούν οι αποθήκες, το εμπόριο αλλά και η κατοικία περισσότερο όμως στο τμήμα του δήμου Πειραιά. Τα ύψη των κτηρίων είναι σαφώς χαμηλότερα και δεν ξεπερνούν τους 4 με 5 ορόφους. Λείπουν και εδώ οι χώροι πρασίνου ενώ συναντώνται αρκετά αδόμητα οικόπεδα (Μακρή, 2010). 12
Χάρτης 4: Υπάρχουσες χρήσεις ισογείου Πηγή: Μακρή, 2010 Χάρτης 5: Πληθυσμός ανά οικοδομικό τετράγωνο Πηγή: Μακρή, 2010 13
Η αδυναμία εφαρμογής ολοκληρωμένου σχεδιασμού αποτελεί το βασικό πρόβλημα για τη διατήρηση της ιστορικότητας του βιομηχανικού αυτού τόπου. Επιπλέον, το γεγονός ότι είναι άξονας δυσκολεύει ακόμα περισσότερο την προσπάθεια για τη διατήρηση αυτή. Η προσφορά μεγάλων εκτάσεων γης σε αρκετά κεντρικό σημείο του λεκανοπεδίου και με καλή προσβασιμότητα έχουν ελκύσει πολλές και διαφορετικού είδους επενδύσεις. Η εξελικτική πορεία των τελευταίων χρόνων έχει καταστήσει τον άξονα την ίδια στιγμή άξονα πολιτιστικών λειτουργιών, νυχτερινή πιάτσα αλλά και έντονα εμπορικό δρόμο χωρίς βέβαια να λείπουν και οι οχλούσες χρήσεις. Η μίξη των χρήσεων γης είναι σίγουρα θεμιτή αρκεί να υπάρχει έλεγχος και να μην οδηγεί την περιοχή σε υποβάθμιση. Με την ανάλυση της υπάρχουσας κατάστασης και την εκτίμηση των τάσεων εξέλιξης, διαπιστώνεται η ύπαρξη αρκετών προβλημάτων κυρίως κοινωνικού, πολεοδομικού και συγκοινωνιακού χαρακτήρα. Ο άξονας είναι κατακερματισμένος και δεν αντιμετωπίζεται σαν ολότητα, ενώ η ανεξέλεγκτη ιδιωτική επένδυση σε επιχειρήσεις όπως κέντρα διασκέδασης και υπεραγορές προκαλεί κορεσμό και αλλοίωση της εικόνας. 5. Προτεινόμενες παρεμβάσεις Η μεθοδολογία η οποία χρησιμοποιήθηκε για τη διατύπωση μιας εναλλακτικής πρότασης παρέμβασης, που σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να θεωρηθεί ως ολοκληρωμένος σχεδιασμός, έχει ως βάση την ιστορία του συγκεκριμένου τόπου αλλά και έντονη την κοινωνική διάσταση. Μακροσκοπικά η ιδέα στοχεύει στην αντιμετώπιση του άξονα παράλληλα ως σύνολο αλλά και ως τμήμα της ευρύτερης περιοχής τόσο του προβληματικού, σε μεγάλο τμήμα του, Κέντρου της Αθήνας όσο και της δυτικής Αττικής στην οποία ανήκει. Οι προτεινόμενες παρεμβάσεις επιλέχθηκε να ενταχθούν σε ένα πρόγραμμα που θα μπορούσε να ονομαστεί αστική κοινωνική αλυσίδα τόσο για την κοινωνική διάσταση όσο και για την προσπάθεια που γίνεται για την ένωση των τμημάτων του άξονα που αποτελούν αναπόσπαστους κρίκους μιας αλυσίδας, στο πλαίσιο μιας γενικότερης προσέγγισης ολοκληρωμένου σχεδιασμού της οποίας η πρόταση αυτή θα μπορούσε να αποτελεί μέρος (Μακρή, 2010). Οι βασικοί στόχοι της ιδέας αυτής είναι ο επαναπροσδιορισμός του ρόλου της οδού Πειραιώς, η αναζωογόνηση, η διατήρηση της πολυλειτουργικότητας αλλά και η προβολή της. Επιδίωξη δεν είναι η ολοκληρωτική μεταμόρφωσή του αλλά η διατύπωση σημειακών παρεμβάσεων με σκοπό την διατήρηση του βιωμένου παρελθόντος μέσω της αξιοποίησης των εγγενών δυνατοτήτων (κτηριακό απόθεμα, κεντρική θέση, ιστορικότητα). Στο πλαίσιο της αξιοποίησης των πλεονεκτημάτων του δομημένου περιβάλλοντος, προάγεται η αποκατάσταση του αξιόλογου κτηριακού αποθέματος και η επανάχρησή του με αναγκαίες πολεοδομικές χρήσεις που κρίνεται ότι θα αναζωογονήσουν ολόκληρο τον άξονα. Ο λειτουργικός αυτός επαναπροσδιορισμός θεωρούμε ότι μπορεί να αναβαθμίσει και να συμβάλλει στην επανάκτηση της αστικής συνέχειας του άξονα. Η λύση αναζητήθηκε στην προσπάθεια για δημιουργία ενός δίκαιου αστικού τοπίου, ικανού να προσελκύσει νέους χρήστες και σεβόμενου παράλληλα την κοινωνική του ταυτότητα. 14
Οι προτεινόμενες παρεμβάσεις χωρίζονται σε 3 κατηγορίες που συνοψίζονται στον παρακάτω πίνακα (2). Πίνακας 2. Συνολική ανάλυση των προτεινόμενων παρεμβάσεων ανά είδος παρέμβασης Είδος παρέμβασης προτεινόμενη δημιουργία ή αναδιαμόρφωση Επανάχρηση νεοκλασικών κτηρίων Δίκτυο διαπολιτισμικών κέντρων υποδοχής και ένταξης μεταναστών Πηγή: Μακρή, 2010 Κέντρα πληροφό ρησης Επανάχρηση (1) Επανάχρηση βιομηχανικών κτηρίων Κατοικία (εργοστάσιο Χρωματουργίας Πειραιώς- ΧΡΩΠΕΙ, αποθήκες Χαράκογλου, εργοστάσιο Οινοποιίας ΗΒΗ, εργοστάσιο ΕΛΣΩ ) Καλλιτεχνικά εργαστήρια (εργοστάσιο Ελαιουργίας ΟΛΙΒΑ, ΜΑΝΟΣ και η χημική βιομηχανία ΕΛΒΥΝ) Διοίκηση (Δημοτικά Σφαγεία Ταύρου) Αλλαγή χρήσης (2) Μετεγκατάσταση του ΚΥΑΔΑ (Κέντρο υποδοχής αστέγων Δήμου Αθηναίων)στο κτήριο της δημοτικής Πινακοθήκης που μετεγκαθίσταται στο Μεταξουργείο Εκθεσιακός χώρος (Αμαξοστάσιο ΗΛΠΑΠ) Δημιουργία πάρκου υπερτοπικής σημασίας με ανάδειξη αρχαιολογικών ευρυμάτων στον κόμβο του Κηφισού Δημιουργία χώρων πρασίνου (3) Αναδιαμόρφωση εξωτερικών χώρων πρασίνου στα Σφαγεία Αναδιαμόρφω ση εξωτερικών χώρων πρασίνου στα υπό ανάπλαση βιομηχανικά σύνολα Στο πλαίσιο της αναβάθμισης του δομημένου περιβάλλοντος οι παρεμβάσεις εστιάζονται στην αποκατάσταση των βιομηχανικών συνόλων και των νεοκλασικών κτηρίων καθώς και στην πρόσδοση νέων χρήσεων, όπως η κατοικία, τα καλλιτεχνικά εργαστήρια, ο εκθεσιακός χώρος, οι χώροι πρασίνου και η διοίκηση, που θα εξασφαλίσουν την λειτουργικότητά τους αλλά και την εκ νέου συνεισφορά τους στις πολεοδομικές λειτουργίες της πόλης (Αδαμάκης, 2007). Για το τμήμα του δήμου Αθηναίων προτείνεται η αποκατάσταση και μετατροπή έξι γειτονικών νεοκλασικών κτηρίων αξιόλογης αρχιτεκτονικής σε δίκτυο διαπολιτισμικών κέντρων υποδοχής και πληροφόρησης, με στόχο την προσφορά χώρου και λειτουργιών για την ενσωμάτωση των μεταναστών και την ενεργή συμμετοχή τους στην κοινωνική ζωή. Για τις πειραϊκές πρώην βιομηχανίες ΧΡΩΠΕΙ, Χαράκογλου, ΗΒΗ καθώς και ΕΛΣΩ του Μοσχάτου προτείνεται η αποκατάσταση και μετατροπή σε κοινωνική κατοικία. Αναφορικά με τα βιομηχανικά του δήμου Μοσχάτου (ΟΛΙΒΑ, ΜΑΝΟΣ και ΕΛΒΥΝ) προτείνεται η αποκατάσταση και η χρήση ως καλλιτεχνικών εργαστηρίων λόγω των πολύ θετικών συνεργειών που μπορεί να προκαλέσει η γειτνίαση με την Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών. Για τον εγκαταλελειμμένο χώρο των σφαγείων του δήμου Ταύρου προτείνεται η μεταφορά των διοικητικών λειτουργιών των ενοποιημένων δήμων Ταύρου-Μοσχάτου καθώς και η διαμόρφωση χώρου πρασίνου στο εξωτερικό μέρος. Όσον αφορά στον κόμβο με τον Κηφισό, προτείνεται η κατασκευή πάρκου με ιστορικό χαρακτήρα, αναδεικνύοντας τμήμα των μακρών τειχών που έχει φέρει στο φως η αρχαιολογική σκαπάνη 2. Όπως φαίνεται και στο παρακάτω σχήμα, με γνώμονα την καλύτερη δυνατή εκμετάλλευση του υπάρχοντος κτηριακού αποθέματος, οι παρεμβάσεις ακολουθούν μια ισόρροπη κατανομή στο χώρο. 2 Για λεπτομερέστερη περιγραφή των παρεμβάσεων βλ. Μακρή, 2010 15
Χάρτης 6: Συνολική χωρική απεικόνιση των προτεινόμενων παρεμβάσεων Πηγή: Μακρή, 2010 Εκτός από τις προαναφερθείσες προτεινόμενες πολεοδομικές παρεμβάσεις κρίθηκε σκόπιμο να δοθούν κατευθύνσεις στον συγκοινωνιακό τομέα. Σημαντική κρίνεται η εκπόνηση μιας ολοκληρωμένης κυκλοφοριακής μελέτης προς την κατεύθυνση ειδικών ρυθμίσεων, βελτιώσεων της οδού αλλά και πεζοδρομήσεων με στόχο την αποσυμφόρηση του άξονα. Θεμιτή επίσης θα ήταν η δημιουργία ποδηλατοδρόμου κατά μήκος του άξονα στο πλαίσιο ενός γενικότερου σχεδιασμού δικτύου ποδηλατοδρόμων, που προβλέπεται και από το νέο ρυθμιστικό (ΟΡΣΑ, 2011), με παράλληλη ενίσχυση των μετακινήσεων πεζή στην κατεύθυνση μιας περισσότερο αειφόρου διαχείρισης του δημόσιου χώρου. Στο ίδιο πνεύμα, έχει νόημα η δημιουργία μιας ενοποιητικής διαδρομής επί του άξονα με ειδική σήμανση, με στόχο την ανάδειξη και προβολή τόσο του αρχιτεκτονικού βιομηχανικού και νεοκλασικού (και μετέπειτα) αποθέματος όσο και της ιστορικότητας του άξονα (τμήμα μακρών τειχών, αρχαίο νεκροταφείο). Αυτό θα μπορούσε να συνεισφέρει απόλυτα θετικά στη διατήρηση της μνήμης του βιομηχανικού αυτού τόπου και να αποτελέσει οργανικό τμήμα αντίστοιχων πρωτοβουλιών (π.χ. ενοποίηση αρχαιολογικών χώρων) σε ένα ενιαίο δίκτυο. 7. Συμπεράσματα Το κέντρο της Αθήνας διέρχεται μια πρωτόγνωρη οικονομική και κοινωνική κρίση που συνοδεύεται από μετακινήσεις πληθυσμού, από σημαντικές χωρικές επιπτώσεις που έχουν να κάνουν με την σε μεγάλο βαθμό απαξίωση του κτηριακού αποθέματος, με τις σημειακές παρεμβάσεις ελλείψει νέου (αναγκαίου) πολεοδομικού επανασχεδιασμού, με τις συνεπακόλουθες νόμιμες και μη αλλαγές χρήσεων. Συνολικά, το τοπίο της πόλης και ιδιαίτερα του κέντρου αλλάζει προς μια κατεύθυνση που αποτελεί έρμαιο είτε «ιδιωτικών» πολεοδομικών ρυθμίσεων είτε de facto διαμορφούμενων από την ιδιόρρυθμη καθημερινή αναγκαιότητα καταστάσεων. Η κατάσταση του κέντρου έχει προταθεί να αντιμετωπιστεί μέσα από διάφορες οπτικές γωνίες και στρατηγικές που εκτείνονται από τις αρχιτεκτονικού τύπου παρεμβάσεις του τύπου «Αθήνα 4x4», τις ευρύτερες προτάσεις αστικού σχεδιασμού και ρύθμισης όπως η 16
«πεζοδρόμηση της Πανεπιστημίου» τις πιο ολοκληρωμένες ρυθμιστικές προτάσεις όπως το ΡΣΑ-2021, μέχρι επιμέρους προτάσεις τομεακών ρυθμίσεων, όπως π.χ. των ξενοδόχων. Συνειδητοποιείται όμως σήμερα πως επί μέρους παρεμβάσεις δεν μπορούν να επιφέρουν σοβαρές βελτιώσεις μιας κατάστασης που τα αίτιά της είναι πολύ βαθύτερα των αισθητικο-λειτουργικού τύπου χωρικών ρυθμίσεων. Στο πλαίσιο αυτό, ο Δήμος Αθηναίων έχει επεξεργαστεί σύνθετες προτάσεις ολοκληρωμένου σχεδιασμού (Οικονόμου, κ.ά., 2012). Οι σύνθετες προτάσεις δεν αποκλείουν την ανάδειξη επί μέρους προβλημάτων και τις προτάσεις παρεμβάσεων που εντάσσονται σε μια γενικότερη σύλληψη για την πορεία και τον σχεδιασμό της πόλης. Έτσι, τυχόν παρεμβάσεις στην Οδό Πειραιώς που αποτελεί μια διακριτή πολεοδομική οντότητα χωρικά ιστορικά και λειτουργικά, θα μπορούσαν να αποτελέσουν ένα από τα εργαλεία για την αντιμετώπιση ζητημάτων της πόλης όπως την αξιοποίηση του κενού, απαξιούμενου ή απλώς κατάλληλου κτηριακού αποθέματος όπως από πολλές πλευρές τίθεται (ΟΡΣΑ, 2011, Οικονόμου, κ.ά., 2012), την ομαλή ένταξη νόμιμων μεταναστών, ή την ενεργοποίηση της κατασκευαστικής δραστηριότητας σε συνδυασμό με την οικονομική τόνωση. Στο πλαίσιο αυτό, το κείμενο έχει προτείνει μια σειρά σημειακών παρεμβάσεων που αποτελούν μια αλυσίδα στην παραπάνω λογική. Οι προτεινόμενες αυτές παρεμβάσεις αποτελούν ταυτόχρονα παρεμβάσεις τόσο για την ίδια την Οδό Πειραιώς, όσο και για την ευρύτερη περιοχή της Αθήνας. Αναφορές Αδαμάκης, Κ., 2007. «Κριτική αξιολόγηση της επανάχρησης βιομηχανικών κτηρίων στο Βόλο. Προτάσεις για την επόμενη μέρα». Εισήγηση στην 5η Πανελλήνια Επιστημονική συνάντηση TICCIH. Βόλος, 22-25 Νοεμβρίου. Βαταβάλη, Φ. και Μπελαβίλας, Ν., 2007. «Ο μετασχηματισμός της Οδού Πειραιώς». Εισήγηση στην 5η Πανελλήνια Επιστημονική Συνάντηση TICCIH. Βόλος, 22-25 Νοεμβρίου. Γκόνη, Κ., 2010. «Η μετατροπή πρώην βιομηχανικών περιοχών σε πολιτιστικές και ψυχαγωγικές περιοχές: η περίπτωση του Γκαζιού». Διπλωματική εργασία. Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, ΤΜ. Κουμαριανού, Α. (2005). ΑΘΗΝΑ η πόλη οι άνθρωποι. Αφηγήσεις και Μαρτυρίες 12ος- 19ος αιώνας. Αθήνα: Ποταμός. Λεοντίδου, Λ., 1989/2001. Πόλεις της σιωπής, εργατικός εποικισμός της Αθήνας και του Πειραιά, 1909-1940. Αθήνα: Πολιτιστικό Τεχνολογικό Ίδρυμα ΕΤΒΑ. Μακρή, Μ., 2010. «του χώρου: Η περίπτωση της οδού Πειραιώς». Διπλωματική εργασία. Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, ΤΜ. Μπελαβίλας, Ν., 2002. «Ο δρόμος με τις φάμπρικες». Επτά Ημέρες της Καθημερινής. Οδός Πειραιώς: Εκεί που στέκουν ακόμα οι καμινάδες.τχ. 13 Οκτωβρίου. Μπίρης, Κ., 1966/1999. Αι Αθήναι από τον 19ου ως τον 20ο Αιώνα. Αθήνα: Μέλισσα. Σαρηγιάννης, Γ., 2000. ΑΘΗΝΑ 1830-2000: Εξέλιξη Πολεοδομία Μεταφορές. Αθήνα: Συμμετρία. 17
Σουλιώτης, Ν., 2008. «Ερευνώντας την Πολιτιστική Υποδομή της Αθήνας: Οι χώροι των ιδιωτικών ιδρυμάτων μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα». Κείμενα εργασίας, αρ.16. ΕΚΚΕ διαθέσιμο στο: http://arxeio.gsdb.gr/wp/wp_souliotis.pdf. Τραυλός, Ι., 1993. Πολεοδομική εξέλιξις των Αθηνών. Αθήνα: ΚΑΠΟΝ. Τροβά, Β. 2002. «Των ταπεινών και καταφρονεμένων». Επτά Ημέρες της Καθημερινής. Οδός Πειραιώς: Εκεί που στέκουν ακόμα οι καμινάδες. Τχ. 13 Οκτωβρίου. Haughton, G. και Hunter, C., 1994/1996. Sustainable cities. London: Jessica Kingsley Publishers Lt. Shaw, D. V., 2001. The Post- Industrial City, στο Paddison, R. (ed). Handbook of Urban Studies. London: Sage Publications, σελ. 284-296. Μελέτες Οικονόμου, Δ., Σκάγιαννης, Π., Δέφνερ, Α., Γιαννακούρου, Γ., Δούνια, Ι., Σαντιμπατάκης, Κ., Ευμολπίδης, Ι., 2012. «Πρόγραμμα Δράσης για την Αναζωογόνηση του Ευρύτερου Ιστορικού Κέντρου της Αθήνας». Έκθεση Ερευνητικού Προγράμματος. Αθήνα: Δήμος Αθηναίων και Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας ΤΜ. Φεβρουάριος. Οικονόμου, Δ., Γεωργιάδης, Λ., Δέφνερ, Α., Κούρκουλας, Α., Σαπουνάκης, Α., Κουτρουμπά, Φ., Παπαγρηγορίου, Σπ., Ρωμανού-Μάρακα, Μ., Πετράκος, Γ., Μακρυγιάννη, Α., Κούλης, Σ., Καζάκη, Σ., 1999. «Ειδικό Στρατηγικό Σχέδιο Δράσης για την Αναβάθμιση της Εικόνας και της Λειτουργίας της Αθήνας-Αττικής του 2004». Οριστική Έκθεση Ερευνητικού Προγράμματος, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Βόλος: Εργαστήριο Πολεοδομικού και Χωροταξικού Σχεδιασμού. Οργανισμός Ρυθμιστικού Σχεδίου και Προστασίας Περιβάλλοντος Αθηνών/Αττικής (ΟΡΣΑ), 2011. «Σχέδιο Νόμου για το Νέο Ρυθμιστικό Σχέδιο Αθηνών/Αττικής». Αθήνα: ΥΠΕΚΑ/ΟΡΣΑ. Παντζάρης, Θ., Ίσαρη, Α., Δρόμος Ε.Ε., 1996. «Πολεοδομική Μελέτη Αναβάθμισης τμήματος γειτονιάς Γκαζοχωρίου της συνοικίας Ρουφ, των γειτονιών Χαμοστέρνας, Αγ. Αικατερίνης και τμήματος της γειτονιάς Καμπά της συνοικίας Κάτω Πετραλώνων 3ου δημοτικού διαμερίσματος του Δήμου Αθηναίων». Αθήνα: Δήμος Αθηναίων, Διεύθυνση Σχεδίου Πόλεως. Πολύζος, Γ., Βλαστός, Θ., Γεωργακόπουλος, Τ., Καλατζοπούλου, Μ., Κλουτσινιώτη, Ο., Μαντουβάλου, Μ., Μαυρίδου, Μ., Μπελαβίλας, Ν., Πολυχρονόπουλος, Δ., Τσακαλία, Λ., (1998). «Πολεοδομική και Περιβαλλοντική Διάσταση των Ολυμπιακών Αγώνων του 2004: Εναλλακτικές προτάσεις χωροθέτησης». Ομάδα έρευνας Ολυμπιακοί 2004. Ε.Μ.Π., Εργαστήριο Αστικού Περιβάλλοντος. Υ.ΠΕ.ΧΩ.ΔΕ., 1995. «Ανάπλαση και Ανάδειξη της Ταυτότητας της Οδού Πειραιώς». Αθήνα: Υπουργείο Περιβάλλοντος, Χωροταξίας και Δημοσίων Έργων, Διεύθυνση Πολεοδομικού Σχεδιασμού. 18
Υ.ΠΕ.ΧΩ.ΔΕ., 2002. «Μελέτη Ανάπλασης Οδού Πειραιώς». Αθήνα: Υπουργείο Περιβάλλοντος Χωροταξίας και Δημοσίων Έργων, Γενική Διεύθυνση Προγραμματισμού και Έργων Δ.Π. Νόμοι ΦΕΚ 18/Α/1985 «Ρυθμιστικό Σχέδιο και πρόγραμμα προστασίας περιβάλλοντος της ευρύτερης περιοχής της Αθήνας». ΦΕΚ 510/Δ/1996 «Χαρακτηρισμός ως παραδοσιακού τμήματος περιοχής οδού Πειραιώς». ΦΕΚ 267/Δ/1997 «Χαρακτηρισμός διατηρητέων κτηρίων στον άξονα της οδού Πειραιώς». ΦΕΚ 1063/Δ/2004 «Τροποποίηση του Γ.Π.Σ. των πέντε δήμων που γειτνιάζουν με την οδό Πειραιώς». ΦΕΚ 103ΑΑΠ/16.03.2007 «Τροποποίηση της Υ.Α. 45835/2004». Ιστοσελίδες http://karenswhimsy.com/ancient-athens.shtm (επισκέψιμη 26/10/2012). http://s.enet.gr/resources/2011-01/paylidhs-thumb-large.jpg (επισκέψιμη 26/10/2012). http://www.technopolis-athens.com/web/guest/museum/fotaerio (επισκέψιμη 26/10/2012). 19