ΤΟΥ ΙΔΙΟΥ To Χρυσό Παραπέτασμα Η Εποχή τον Φόβου ΚΥΚΛΟΦΟΡΟΥΝ ΕΠΙΣΗΣ NOAM ΤΣΟΜΣΚΙ Παρεμβάσεις ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΡΟΥΜΕΛΙΩΤΗΣ Προς Έναν ΠολυποΧικό Κόσμο ΚΩΣΤΑΣ ΒΕΡΓΟΠΟΥΑΟΣ Το Μεγάλο Ρήγμα ΓΙΩΡΓΟΣ ΔΕΛΑΣΤΙΚ Το Τέλος των Βαλκανίων
Ε Π ΙΣ Τ Ρ Ο Φ Η Σ Τ Ο Μ Ε Λ Λ Ο Ν Η κρίση τον νηαρχιού καπιταλισμού και η Αριστερά
Π Ε Τ Ρ Ο Σ Π Α Π Α Κ Ω Ν Σ Τ Α Ν Τ Ι Ν Ο Υ ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΣΤΟ ΜΕΛΛΟΝ Η κρίση του υπαρκτού καπιταλισμού και η Αριστερά ΕΚΔΟΤΙΚΟΣ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ ΛΙ BAN Η ΑΘΗΝΑ
Σεψά ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤίιΧος ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΣΤΟ ΜΕΛΛΟΝ Συγγραφέας ΠΕΤΡΟΣ ΠΑΠΑΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΓΧωκπχήιηιμΔαα ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΑΣΗΜΟΥ Copyright Ο Πέτρος Παπακωνσταντίνου Copyright 2010: ΕΚΔΟΤΙΚΟΣ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ ΛΙΒΑΝΗ ΑΒΕ Σόλωνος 98-106 80 Αθήνα Τηλ 210 3661200, Fax: 210 3617791 http //www livanis gr Απαγορεύεται η αναδημοσίευση, η αναπαραγωγή, ολική, μερική ή περιληπτική, ή η απόδοση κατά παράφραση ή διασκευή του περιεχομένου του βιβλίου με οποιονδήποτε τρόπο, μηχανικό, ηλεκτρονικό, φωτοτυπικό, ηχογράφηοης ή άλλο, χωρίς προηγούμενη γραπτή άδεια του εκδότη Νόμος 2121/1993 και κανόνες του Διεθνούς Δικαίου που ισχύουν οτην Ελλάδα Παραγωγή: Εκδοτικός Οργανισμός Λιβάνη ISBN 978-960-14-2150-6
Π Ε Ρ ΙΕ Χ Ο Μ Ε Ν Α Εισαγωγή... 11 Ο Μαρξ και τα όρια του κεφαλαίου... 27 Το Μεγάλο Αλμα προς τα πίσω...43 Από τη φούσκα στο κραχ. 70 Το ρομπότ και το ζόμπι.... 84 Οι δυο τελευταίες Μεγάλες Ιδέες... 104 Το τέλος του κόσμου όπως τον ξέραμε...128 Το σφυρί και το ποντίκι... 149 Μπορεί να υπάρξει αριστερή πολιτική;...180 Οι τρεις εποχές του κομμουνισμού... 214
Ό,τι φαν στερεό εξαερώνεται, 6,τι φαν ιερόβεβηλύνειαι... Καρλ Μαρξ & Φ ρίνιριχ Έ νγκελς Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος
Ε ΙΣ Α Γ Ω Γ Η Αρχές του 2009. Στον απόηχο του καυτού ελληνικού Δεκέμβρη, το φάντασμα της κοινωνικής εξέγερσης μοιάζει να έχει εγκατασταθεί πάνω από τις δυτικές μητροπόλεις. Grfcce gdndrale -θα γίνει παντού της... Ελλάδας!- γράφουν τα πανό των Γάλλων διαδηλωτών, παραφράζοντας το σύνθημα grfcve gdndrale, γενική απεργία. Ο πρώην πρωθυπουργός Ντομινίκ ντε Βιλπέν προειδοποιεί ότι η Γαλλία μπορεί να αντιμετωπίσει «μια νέα επανάσταση» λόγω της σφοδρής οικονομικής κρίσης που πλήττει τον παγκόσμιο καπιταλισμό, της χειρότερης από τη Μεγάλη Ύφεση του 1929-1933: Μόνο στις Η ΠΑ, μέχρι τα τέλη του 2009, χάθηκαν 7,3 εκατομμύρια θέσεις εργασίας και το συνολικό χρέος εκτινάχθηκε στο 365% του ΑΕΠ, ενώ στη Μεγάλη Ύφεση δεν είχε ξε- περάσει το 250%.' Ο πολύς Ζμπίγκνιου Μπρζεζίνσκι, σύμβουλος Εθνικής Ασφα- λείας του Τζίμι Κάρτερ, κάνει λόγο για «κίνδυνο ταξικής σύγκρουσης» λόγω της «απίστευτης συσσώρευσης πλούτου στα χέρια ελάχιστων». Ακόμη και στην πιο ψύχραιμη Βρετανία, το υπουργείο Εξωτερικών έδωσε εντολή σε όλες τις πρεσβείες να αξιολογούν τον κίνδυνο κοινωνικών εξεγέρσεων στις χώρες ευθύνης τους και να ενημερώνουν σχετικά το Λονδίνο. Το εμπιστευ- 1. Τζορτζ Σόρος, «Η δεύτερη ύφεση παραμονεύει», Το Βήμα, 3/1/2010.
12 ΠΕΤΡΟΣ ΠΑΠΑΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ιικό δελτίο της Intelligence Unit του Economist εκτίμησε ότι υπάρχει «σοβαρός κίνδυνος κοινωνικών αναταραχών» σε τουλάχιστον ενενήντα πέντε χώρες. «Η λαϊκή οργή μεγαλώνει στον κόσμο ως αποτέλεσμα της διογκούμενης ανεργίας, των μειωμένων ή παγωμένων μισθών, της διοχέτευσης κονδυλίων στις τράπεζες, της μείωσης της αξίας των ακινήτων και των περικοπών στις συντάξεις και τις κοινωνικές ασφαλίσεις [...] Καθώς η οικονομική κάμψη συνεχίζεται, μπορούμε να αναμένουμε πολύ εντονότερα και μεγαλύτερης διάρκειας γεγονότα, όπως ένοπλες εξεγέρσεις, πραξικοπήματα, εμφύλιες συγκρούσεις ή και πολέμους μεταξύ κρατών».2 Ένα χρόνο αργότερα, ο πανικός έχει δώσει τη θέση του στην ανακούφιση. Από το τελευταίο τρίμηνο του 2009, η κρίση κηρύχθηκε λήξασα, η οικονομία ξαναμπήκε σε αυξητική τροχιά και ο δείκτης Dow Jones του χρηματιστηρίου της Νέας Υόρκης σκαρφάλωσε και πάλι πάνω από τις 10.000 μονάδες. Η Γουόλ Στριτ θύμιζε εμφραγματία που μόλις έχει βγει από τη μονάδα εντατικής θεραπείας και το πρώτο πράγμα που κάνει είναι να ανάψει τσιγάρο: ξεπέρασαν τα 140 δισεκατομμύρια δολάρια τα μπόνους στα στελέχη των χρηματιστηριακών εταιρειών μέσα στο 2009. Αέρας κοπανιστός αποδείχτηκαν οι βροντές του Ομπάμα και οι αστραπές του Σαρκοζί εναντίον των golden boys. Αφού το αναμενόμενο κοινωνικό τσουνάμι δεν ήρθε, οι κυρίαρχοι του παιχνιδιού συμπέραναν ότι τα υποζύγια αντέχουν κι άλλα βάρη. Πέρυσι τέτοιο καιρό έδιναν πακτωλούς δημοσίου χρήματος στις τράπεζες, φέτος καλούν τους μισθωτούς να πληρώσουν το λογαριασμό για την εκτίναξη των ελλειμμάτων και των χρεών, που οι ίδιοι προκάλεσαν. Άλλη μια φορά, ο καπιτα 2 The Times. 5/5/2009.
ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΣΤΟ ΜΕΛΛΟΝ 13 λισμός επιβιώνει με διαδοχικούς κύκλους ιδιωτικοποίησης του κέρδους και κοινωνικοποίησης του χρέους, όπως οι ζωντανοί οργανισμοί επιβιώνουν με διαδοχικούς κύκλους εισπνοής και εκπνοής. Είκοσι χρόνια μετά την πτώση του Τείχους του Βερολίνου, η κατάρρευση γιγάντων όπως η Lehman Brothers στην... Οδό Τείχους, όπως θα μεταφράζαμε στα ελληνικά τη Wall Street, προκάλεσε πραγματικό ιδεολογικό κραχ. Ο νεοφιλελευθερισμός, από οικουμενική, πολιτική θρησκεία κατέληξε κακόφημη έννοια. Παραφράζοντας τον αφορισμό του συντηρητικού Νίξον, κατά τον οποίο, σε εποχές κρίσης «είμαστε όλοι κεϊνσιανοί», το περιοδικό Newsweek, με αφορμή τον έντονο κρατικό παρεμβατισμό του Μπαρόκ Ομπάμα, διακήρυξε σαρκαστικά: «Τώρα, είμαστε όλοι σοσιαλιστές»!3 Ο υποψήφιος για το χρίσμα των Ρεπουμπλικανών στις τελευταίες προεδρικές εκλογές, Μάικλ Χάκαμπι, σχολίαζε ως εξής τα πρώτα μέτρα Ομπάμα για την αντιμετώπιση της κρίσης: «Ο Λένιν και ο Στάλιν θα ήταν ευτυχείς με αυτά που συμβαίνουν»!4 Ό σο για το TIME, αφιέρωσε το εξώφυλλο και το βασικό θέμα του αφιερώματος για το Φόρουμ του Νταβός στον... Καρλ Μαρξ! «Παγκόσμια Οικονομία - τι θα σκεφτόταν ο Μαρξ», ήταν ο σχετικός τίτλος, πάνω από εκτενές τσιτάτο από το Κομμουνιστικό Μα- νιφέσιοί Ωστόσο, η αλλαγή της ιδεολογικής ατμόσφαιρας δεν μεταφράστηκε σε κάποια πολιτική στροφή προςτα αριστερά. Είναι αλήθεια ότι η οικονομική κρίση έπαιξε καταλυτικό ρόλο στη 3. Newsweek, 16/2/2009 4 El Pats, 3/3/2009
14 ΠΕΤΡΟΣ ΠΑΠΑΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ χρεοκοπία του τυχοδιωκτικού, μιλιταριστικού σχεδίου των Αμερικανών νεοσυντηρητικών και στην εκλογή του πρώτου Αφροα- μερικανου προέδρου - χωρίς την οποία δεν αποκλείεται η Αμερική να είχε ήδη γνωρίσει όχι μία, αλλά πολλές εξεγέρσεις τύπου Λος Άντζελες. Όπως είναι αλήθεια ότι στη δεύτερη βιομηχανική δύναμη του κόσμου, την Ιαπωνία, η κρίση γκρέμισε από την εξουσία το δεξιό και επί μισό αιώνα κυρίαρχο Φιλελεύθερο Δημοκρατικό Κόμμα, αναδεικνύοντας μια κυβέρνηση με σοσιαλδημοκρατικό προφίλ, περισσότερο αυτόνομη έναντι των Αμερικανών. Στην Ευρώπη, όμως, η κρίση όχι μόνο δεν εξασθένισε, αλλά, αντίθετα, ενίσχυσε την ηγεμονία της Δεξιάς (η Ελλάδα αποτελεί την εξαίρεση που επιβεβαιώνει τον κανόνα) και επιβεβαίωσε την αφασία της σοσιαλδημοκρατίας, που εμφανίστηκε βασιλικότερη του βασιλέως στην υπεράσπιση του νεοφιλελευθερισμού. Σε σημείο μάλιστα ο Πέερ Στάινμπρουκ, ο σοσιαλδημοκράτης υπουργός Οικονομικών στην κυβέρνηση του «Μεγάλου Συνασπισμού» υπό την Άνγκελα Μέρκελ και πραγματικός Κέρβερος του Συμφώνου Σταθερότητας, να καταγγέλλει την κυβέρνηση... Μπους για «ασύλληπτο και καταθλιπτικό αμόκ χυδαίου κεϊνσιανισμού»!5 Με λίγες εξαιρέσεις, η Αριστερά παρέμεινε περιχαρακωμένη στα στενά όρια της μετά το 89 εποχής, αδυνατώντας να επωφεληθεί από το ευνοϊκότερο κοινωνικό και ιδεολογικό περιβάλλον και από την κρίση της εκφυλισμένης Κεντροαριστεράς του Τρίτου Δρόμου. Ο Μαρξ μίλησε για τον καπιταλισμό-βαμπίρ, τη νεκρή εργασία που συσσωρεύεται ως κεφάλαιο και θρέφεται από την εκμετάλλευση της ζωντανής. Ωστόσο, το βαμπίρ έχει και μια άλλη έννοια: είναι απέθαντο και σηκώνεται όρθιο ξανά και ξανά, 5 ΚαΘψΐρινι'ι, 13/12/2008
ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΣΤΟ ΜΕΛΛΟΝ 15 μετά απά κάθε χτύπημα, αν δεν βρεθεί κάποιος να το αποκεφαλίσει. Βεβαίως, είναι πολύ νωρίς να μιλήσουμε για χαμένη ιστορική ευκαιρία. Το παγκόσμιο σύστημα απέχει πολύ από το να έχει μπει σε τροχιά μακρόχρονης σταθεροποίησης. Η κρίση δεν ξεπερά- στηκε, απλώς μεταλλάχθηκε από χρηματοπιστωτική σε δημοσιονομική. Ενώ τα χρηματιστήρια δημιουργούν τις φούσκες των μελλοντικών κρίσεων, οι κρατικοί προϋπολογισμοί μεγεθύνουν τις μαύρες τρύπες των ελλειμμάτων που απειλούν τα λαϊκά εισοδήματα. Η επίσημα καταγεγραμμένη ανεργία σε ΗΠΑ και Ευρώπη ξεπερνά το οδυνηρό και δυνητικά εκρηκτικό 10% (η πραγματική, αν υπολογιστεί η κρυμμένη ανεργία της υποαπασχόλησης, έφτανε στα τέλη του 2009 το 17,5% σύμφωνα με τους New York Times6), ενώ οι χρεοκοπίες πληθαίνουν. Καθώς καμία από τις δομικές αιτίες και τις παγκόσμιες ανισορροπίες που έθρεψαν την τελευταία αναστάτωση δεν αντιμετωπίστηκε, πολλοί, μεταξύ των οποίων ο Αμερικανός νομπελίστας Πολ Κρούγκμαν7, φοβούνται μια εξέλιξη «σε σχήμα W», όπου μετά την πρώτη κρίση και τη σχετικά σύντομη ανάκαμψη θα ακολουθήσει δεύτερη, ίσως πιο καταστροφική. Η πτώχευση του Ντουμπάι, ενός οικονομικού «θαύματος» που αποδείχτηκε αντικατοπτρισμός της αραβικής ερήμου, ήρθε να ενισχύσει τις απαισιόδοξες εκτιμήσεις, προκα- λώντας νέο σοκ και δέος στα διεθνή χρηματιστήρια. Αρθογρά- φοι του Guardian προειδοποιούσαν για «πολλές ακόμη κρυφές βόμβες της παγκόσμιας οικονομίας, που δεν έχουν ακόμη εκρα- 6 David Leonhardt, «Broader measure of unemployment stands at 17 5%», The New York Times, 7/11/2009 7 Paul Krugman, «That 1937 Feeling», The New York Ttmes, 4/1/2010.
16 ΠΕΤΡΟΣ ΠΑΠΑΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ γεί», αναφέροντας ως επόμενο δυνητικά ντόμινο χώρες όπως η Ουκρανία, η Ιρλανδία, η Ελλάδα, η Ισλανδία, η Ουγγαρία και το Πακιστάν.8 Στις αρχές του 2010, οι οικονομίες των μητροπόλεων βρίσκονταν σε μια ασταθή και κρίσιμη συγκυρία. Είχαν γλιτώσει τη συ- στημική κατάρρευση μόνο χάρη στη «διασωλήνωσή» τους, δηλαδή την παροχή τεράστιων κονδυλίων από τα εθνικά κράτη, τα οποία κατευθΰνθηκαν κυρίως στις τράπεζες, δευτερευόντως δε στη βιομηχανία και στη στήριξη της ζήτησης. Όπως συμβαίνει όμως και στην Ιατρική, η «αποσωλήνωση» των ασθενών είναι μια διαδικασία εξαιρετικά λεπτή και επικίνδυνη: Αν τα εθνικά κράτη κόψουν απότομα τα προγράμματα στήριξης των οικονομιών τους για να τιθασεΰσουν τα αστρονομικά δημοσιονομικά τους ελλείμματα, όπως το θέλει η κυρίαρχη γραμμή στην Ευρωπαϊκή Ένωση, κινδυνεύουν να βυθίσουν τις οικονομίες τους στην άβυσσο, όπως συνέβη στην Αμερική του Ρούζβελτ, το 1937 - εκτός του ότι ενδέχεται να φέρουν επί σκηνής το φάντασμα ενός απειλητικού, εργατικού «Δεκέμβρη». Αν πάλι δεν το κάνουν, κινδυνεύουν να νεκραναστήσουν το φάντασμα του στασιμοπληθωρισμού και να τροφοδοτήσουν εμπορικούς και νομισματικούς πολέμους, επιταχύνοντας το τέλος της «παγκοσμιοποίησης». Εμπρός γκρεμός και πίσω ρέμα. Στο μεταξύ, η οικονομική κρίση έχει ήδη πυροδοτήσει ένα γεωπολιτικό κραχ με απρόβλεπτες συνέπειες. Σήμανε την πένθιμη καμπάνα για τη «στιγμή» της αμερικανικής μονοκρατορίας, η οποία υπήρξε προσωρινό αποτέλεσμα των εξαιρετικών συνθηκών μετά τη διάλυση της ΕΣΣΔ και την οποία όχι μόνο δεν κατάφερε 8. Heather Stewart & Ian Black, «Dubai: Minor upset in playground of the rich - or first domino of new crash5», The Guardian, 26/11/2009.
ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΣΤΟ ΜΕΛΛΟΝ 17 να αναζωογονήσει, αλλά αποτελείωσε μια ώρα αρχύτερα η πολεμική Σταυροφορία των Μπους-Τσέινι. Ο Μπαράκ Ομπάμα επιχειρεί μια συντεταγμένη αναδίπλωση μιας αυτοκρατορίας που κινδυνεύει να καταρρεύσει κάτω από το βάρος της ίδιας της υπε- ρεπέκτασής της, αλλά δεν είναι καθόλου βέβαιο ότι θα το καταφέρει ανώδυνα και αναίμακτα. Σε συνδυασμό με τη συνεχιζόμενη παρακμή της Ευρώπης, ο τερματισμός της αμερικανικής μονοκρατορίας μπορεί να σημά- νει το τέλος δύο αιώνων παγκόσμιας κυριαρχίας της Δύσης, όπως υποδηλώνει η ορμητική (αν και εκρηκτικά ασταθής) άνοδος της Κίνας. Το γεγονός ότι ο Ομπάμα επέλεξε να απουσιάσει από τον πανηγυρικό εορτασμό των είκοσι χρόνων από την πτώση του Τείχους του Βερολίνου για να πάει στους δύο μεγαλύτερους πιστωτές του, την Ιαπωνία και την Κίνα, λέει πολλά. Στο ζενίθ της βρετανικής αποικιοκρατίας, ο Κίπλινγκ μιλούσε για «το φορτίο του λευκού ανθρώπου» να κυριαρχήσει και να εκπολιτίσει τις «καθυστερημένες» φυλές. Το 2009, έτυχε στον πρώτο μαύρο πρόεδρο της Αμερικής να επισφραγίσει συμβολικά το τέλος της πλανητικής κυριαρχίας του λευκού ανθρώπου, υποκλινόμενος βαθιά στους «κίτρινους», τον αυτοκράτορα της ηττημένης Ιαπωνίας Ακιχίτο και τον ηγέτη της «κομμουνιστικής» Κίνας Χου Ζιντάο. Γενικότερα, η άνοδος του λεγάμενου BRIC (Βραζιλία, Ρωσία, Ινδία, Κίνα) και άλλων αναδυόμενων βιομηχανικών δυνάμεων μεταφράζεται σε απώλεια ελέγχου της παγκόσμιας οικονομίας από την παραδοσιακή ιμπεριαλιστική τριάδα ΗΠΑ-Δ.Ευρώπης- Ιαπωνίας. Αυτό αντανακλά και η έκλειψη της παραδοσιακής ομάδας των G-7 προς όφελος του διευρυμένου G-20, του πιο χαρακτηριστικού ίσως προϊόντος της τελευταίας κρίσης. Είναι πολύ αμφίβολο αν τέτοιας έκτασης ανατροπές στους παγκόσμιους συσχετι
ΠΕΤΡΟΣ ΠΑΠΑΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ σμούς δύναμης μπορούν να αφομοιωθούν ειρηνικά, χωρίς να προ- καλέσουν τη διάρρηξη της «παγκοσμιοποίησης» και την επιστροφή στον άγριο οικονομικό, γεωπολιτικό ή και στρατιωτικό ανταγωνισμό αντίπαλων μπλοκ. Επομένως, θα πρέπει να προετοιμάζεται κανείς για παρατε- ταμένη περίοδο μεγάλης οικονομικής και γεωπολιτικής αστάθειας, που εγκυμονεί πραγματικά ιστορικές αλλαγές, για το καλύτερο ή το χειρότερο. Σ αυτό το φόντο, η αντισυστημική Αριστερά θα έχει καινούριες ευκαιρίες να βγει από την έρημο στην οποία την εξόρισε η κατάρρευση του 89 και η συνακόλουθη διάλυση του ιστορικού κομμουνισμού. Σε τελευταία ανάλυση, το κεφάλαιο και τα κόμματά του όχι μόνο αποδεικνύονται ανίκανα να διαχειριστούν τις τεράστιες δυνατότητες εκθετικής αύξησης του κοινωνικού πλούτου που δημιουργεί η τρίτη, επί καπιταλισμού, τεχνολογική επανάσταση της πληροφορικής και της βιοτεχνολογίας (μετά την πρώτη, της ατμομηχανής, και τη δεύτερη, του ηλεκτρισμού, της χημικής βιομηχανίας και του κινητήρα εσωτερικής καύσης), αλλά και υπονομεύουν τις δύο βασικές πηγές αυτού του πλούτου, την εργασία και τη φύση, όπως μαρτυρούν η ενδημική μαζική ανεργία και η προϊούσα οικολογική καταστροφή. Η πραγματικότητα αυτή δημιουργεί συνθήκες γενικής «εθνικής κρίσης», που ευνοούν την ανάδειξη της Αριστερός σε ηγεμονική δύναμη, πολιτικό φορέα που θα εκφράσει όχι μόνο στενά κλαδικά συμφέροντα, αλλά και ευρύτερες κοινωνικές ανάγκες για την προστασία της εργασίας, της φύσης, του πολιτισμού και της ειρήνης. Ένα στοίχημα που είναι ιστορικά αναγκαίο, αλλά καθόλου «δεδομένο» ότι θα κερδηθεί. Στις καλύτερες στιγμές τους, ο Μαρξ και ο Ένγκελς προειδοποιούσαν ότι ο ταξικός αγώνας δεν έχει εγγυημένο χάπι εντ. Παραπέμποντας στην ιστορική οπισθο
ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΣΤΟ ΜΕΛΛΟΝ 19 δρόμηση μετά την πτώση της Ρώμης από τους βαρβάρους, τόνιζαν ότι η αναμέτρηση μεταξύ καταπιεστών και καταπιεζόμενων «τελείωνε κάθε φορά είτε με τον επαναστατικό μετασχηματισμό ολόκληρης της κοινωνίας, είτε με την από κοινού καταστροφή των αντίπαλων τάξεων».9 Δεν είναι λίγοι εκείνοι που εκτιμούν ότι ^ Ελλάδα ενδέχεται να ανα- δειχτεί σε αδύνατο κρίκο τον ευρωπαϊκού κέντρου. Το φθινόπωρο του 2009, η κυβέρνηση της Νέας Δημοκρατίας, ήδη κατά πολύ αποδυναμωμένη από την έκρηξη του προηγούμενου Δεκέμβρη, υπέ- στη πραγματικό πολιτικό λιντσάρισμα από τους ψηφοφόρους. Το ΠΑΣΟΚ ήρθε στην εξουσία με κεντρική επαγγελία μια κεϊνσιανού τύπου διαχείριση της κρίσης, με περιορισμένη αναδιανομή εισοδήματος υπέρ των λαϊκών στρωμάτων. Προτού συμπληρώσει, όμως, τις πρώτες εκατό ημέρες της, η κυβέρνηση του Γιώργου Πα- πανδρέου μπήκε σε τροχιά μετωπικής σύγκρουσης με τα λαϊκά συμφέροντα, επικαλούμενη την απειλή της πτώχευσης και τη δα- μόκλειο σπάθη των Βρυξελλών. Ωστόσο, η εικόνα της συντέλειας του κόσμου, την οποία συντηρούν επίμονα τα τηλεοπτικά κανάλια, αποτελεί ξεκάθαρη υπερβολή, πραγματική ιδεολογική τρομοκρατία, ώστε να δικαιολογηθούν εκ των προτέρων μέτρα κοινωνικού πολέμου εναντίον της μισθωτής εργασίας. Η δημοσιονομική κατάσταση της Ελλάδας είναι όντως άσχημη, αλλά δεν αποτελεί κάποια σκανδαλώδη εξαίρεση. Η Αμερική έχει συγκρίσιμο έλλειμμα (εννοείται, ως ποσοστό του ΑΕΠ) με την Ελλάδα, αλλά η κυβέρνηση Ομπάμα, η 9 Κ Μ σρξ& Φ Έ νγκε\ς, Mavtycmo τον Κο/φουνισιικον Κή/ψαιος, ο 19, εκδ. Σΰγ- \po\i] Εποχή, 1984
20 ΠΕΤΡΟΣ ΠΑΠΑΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ οποία μάλιστα έχει πίσω της το μεγαλύτερο πρόγραμμα κρατικής στήριξης της οικονομίας στην αμερικανική ιστορία, όχι μόνο δεν σκέφτεται να το σταματήσει, αλλά ετοιμάζει και νέα επεκτατικά μέτρα. Το συνολικό εξωτερικό χρέος (κράτος, ΔΕΚΟ, τράπεζες κ.ά.) ανερχόταν, τον Δεκέμβριο του 2009, σε 159% του ΑΕΠ για την Ελλάδα, 158% για την Ισπανία, 217% για την Πορτογαλία και... 966% για τη μέχρι πρότινος «Τίγρη του Ατλαντικού» και παιδί- θαΰμα του νεοφιλελευθερισμού, την Ιρλανδία!10 Ό σο για τα δύο σκιάχτρα που βγάζουν κάθε μέρα στο σεργιά- νι για να τρομοκρατήσουν τους 'Ελληνες πολίτες, την Κομισιόν και τους διεθνείς «οίκους αξιολόγησης», κανονικά θα έπρεπε να προκαλούν περισσότερη θυμηδία παρά φόβο. Από τη μία η Κομισιόν αντιπροσωπεύει έναν εσμό ασπόνδυλων γραφειοκρατών, που έχασαν τη μιλιά τους όταν ξέσπασε η κρίση, αφήνοντας τα δύσκολα για τις εθνικές κυβερνήσεις, τις οποίες έρχονται τώρα, που ξεθύμανε προσωρινά η μπόρα, να «τιμωρήσουν»! Από την άλλη, οι περίφημοι «οίκοι αξιολόγησης», από τις εκθέσεις των οποίων υποτίθεται ότι εξαρτάται το αν και με ποιους όρους θα μπορούμε να δανειζόμαστε στο μέλλον, έχουν γίνει, καιρό τώρα, καταγέλαστοι στα μάτια οποιουδήποτε παρακολουθεί έστω και μόνο τους τίτλους των σομόν σελίδων. Είναι αυτά τα παραμάγαζα του Σόρος και άλλων μεγαλόσχημων της Γουόλ Στριτ που βαθμολογούσαν με άριστα τα «τοξικά απόβλητα» της Lehman Brothers και των άλλων μεγαθηρίων που κατέρρευσαν το τρομερό φθινόπωρο του 2008. Το να προβάλλονται, λοιπόν, σήμερα ως τιμητές των δημοσίων οικονομικών αυτοί οι «οίκοι» των ιδιωτικών οργίων είναι περίπου σαν να βάζουμε το λύκο να φυλάει τα πρόβατα. 10 Jean-Gabnel Fredet & NatachaTatu, «Pourquoi la Grfcce ne fera pas faillite, Le Nouvel Obsmxiteur. 17-23/12/2009.
ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΣΤΟ ΜΕΛΛΟΝ 21 Αλλά το βασικό ερώτημα είναι που πήγαν αυτά τα τεράστια κονδύλια που ξόδεψε το κράτος από τους φόρους μας, για να βρεθούμε ξαφνικά χρεωμένοι μέχρι το λαιμό; Επί του προκειμένου, τα στοιχεία που δίνει ο καθηγητής Ζαν-Πολ Φιτουσί στη γαλλική Le Monde μιλούν από μόνα τους: «Σύμφωνα με το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο, οι χώρες του G-20 αφιέρωσαν κατά μέσο όρο το 17,6% του ΑΕΠ στην άμεση ενίσχυση του τραπεζικού συστήματος και μόνο, πάντα κατά μέσο όρο, το 0,5% του ΑΕΠ το 2008, το 1,5% το 2009 και το 1% το 2010 σε επιδοτήσεις μέσω του κρατικού προϋπολογισμού». Ό σο για την ευρωζώνη, «οι κρατικές δαπάνες για την αναθέρμανση της οικονομίας έφτασαν, στο σύνολο της τριετίας, μόλις το 1,6% του αθροιστικού ΑΕΠ, ενώ στις ΗΠΑ ανέβηκαν στο 5,6%»." Το συμπέρασμα προκύπτει αβίαστα: Οι εργαζόμενοι καλούνται να πληρώσουν δύο φορές για λογαριασμό των τραπεζών, την πρώτη φορά επειδή «πρέπει» να διασωθούν με χρήματα των φο- ρολογουμένων και τη δεύτερη για να καλύψουν τις μαύρες τρύπες του προϋπολογισμού, που έτσι δημιουργήθηκαν. Στο ενδιάμεσο διάστημα, ήταν οι ίδιες τράπεζες που λήστευαν τα εθνικά κράτη και μεγάλωναν τις μαύρες τρύπες τους, αφού δανείζονταν από την Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα με 1% και δάνειζαν τις εθνικές κυβερνήσεις με 5,5% ή 6%. Το απλό ερώτημα, γιατί, αφού «πρέπει» να τους δώσουμε τόσα λεφτά, δεν τις εθνικοποιούμε τουλάχιστον, περιμένει ακόμη την απάντησή του. Ασφαλώς, το δημοσιονομικό πρόβλημα είναι υπαρκτό και οδηγεί σε βίαιο σφετερισμό μέρους του εθνικού πλούτου από το διεθνές χρηματιστικό κεφάλαιο. Ούτε ο πιο στενόμυαλος λογιστής, όμως, 11. Jean-Paul Fitoussi, «Aprfcs la crise, un conte parfaitem ent immoral», I* Monde, 4/1/2010
22 ΠΕΤΡΟΣ ΠΑΠΑΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ δεν μπορεί να φανταστεί ότι είναι δυνατή η αντιμετώπιση του δημοσιονομικού προβλήματος χωρίς την αντιμετώπιση του αναπτυξιακού προβλήματος. Με την ένταξη στην ΕΟΚ και τη μετατροπή της τελευταίας σε περιφερειακό υποσύνολο της νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης, η ελληνική αστική τάξη απαλλοτρίωσε κοψοχρονιά την παραγωγική υποδομή που είχε δημιουργηθεί στη βιομηχανία και στη γεωργία, απέτυχε να αξιοποιήσει μια αρκετά μορφωμένη και ειδικευμένη εργατική τάξη, για να στηριχτεί σχεδόν αποκλειστικά στον τουρισμό, τις κατασκευές και τη ναυτιλία. Ακριβώς αυτό το μοντέλο καπιταλιστικής ανάπτυξης, που βασιζόταν στην υπερεκμετάλλευση του ελληνικού και μεταναβτευτικού εργατικού δυναμικού και όχι στην παραγωγή προϊόντων υψηλής προστιθέμενης αξίας, εκρήγνυται σήμερα μπροστά στα μάτια μας. Σ αυτό το φόντο, διαμορφώνονται προϋποθέσεις κοινωνικής έκρηξης, ρηγμάτων στο εσωτερικό του ΠΑΣΟΚ και ανάδειξης μιας νέας αριστερής δυναμικής με μαζικούς όρους. Αλλά αυτό δεν μπορεί να γίνει αν η Αριστερά παραμείνει καθηλωμένη στην άγονη πλειοδοσία υπεραριστερών στόχων στενά συνδικαλιστικού χαρακτήρα και συμβολικών χειρονομιών «ρήξης», που περιορίζονται στα όρια της όποιας κομματικής «πρωτοπορίας» ή της οργισμένης παρέας. Η μεγάλη πρόκληση για την Αριστερά είναι να ξεφύγει από τον αμυντισμό του «αντί» -ο οποίος σφραγίζει, φυσικά με πολύ διαφορετικούς τρόπους, πολύ διαφορετικά ρεύματα, κομμουνιστο- γενή, αντιπαγκοσμιοποιητικά, αντιεξουσιαστικά κλπ - και να δι- εκδικήσει, στο έδαφος της οικονομικής κρίσης, την πολιτική ηγεμονία στο πλαίσιο ενός ευρύτερου λαϊκού συνασπισμού. Απέναντι σε μια αστική τάξη η οποία αποδεικνύεται ικανή μόνο να κυριαρχεί αλλά ανίκανη να διευθύνει, καταδικάζοντας το εργαζόμενο έθνος σε παραγωγική παρακμή, εργασιακή ανασφάλεια, οικονομική καταλήστευση και πολιτική ομηρία από το διεθνές χρη-
ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΣΤΟ ΜΕΛΛΟΝ 23 ματιστικό κεφάλαιο, η Αριστερά καλείται να ενσαρκώσει την ελπίδα για την παραγωγική ανασυγκρότηση της χώρας και τη χειραφέτηση της μισθωτής εργασίας. Ασφαλώς, η κακοδαιμονία της ευρωπαϊκής Αριστερός δεν οφεί- λεται μόνο στην αδυναμία των ηγεσιών της να προβλέψουν, να εκτιμήσουν σωστά και να αντιδράσουν αποτελεσματικά κατά την τελευταία κρίση - αν και αυτό έπαιξε το ρόλο του. Ευρύτερα, θεμελιακά ερωτήματα γύρω από την ιστορική εξέλιξη και την προγραμματική φυσιογνωμία της ζητούν πιεστικά απαντήσεις: Γιατί η κοινωνική επανάσταση, την οποία επαγγέλλονταν οι μαρξιστές, δεν εκδηλώθηκε, με ελάχιστες εξαιρέσεις, στις πιο αναπτυγμένες βιομηχανικές κοινωνίες της Δύσης, αλλά στη μισοφεουδαρχική Ρωσία, στην αγροτική Κίνα και στις μισοαποικίες της Λατινικής Αμερικής; Γιατί ο κομμουνισμός ρίζωσε, στις πιο πολλές περιπτώσεις (του ΕΑΜικού μπλοκ μη εξαιρουμένου), όχι τόσο ως κίνημα κοινωνικής αυτοδιαχείρισης, αλλά ως ο αποτελεσματικός δρόμος για την εθνική απελευθέρωση και την εκβιομηχάνιση -αστικοδημο- κρατικός στόχος που δεν μπορούσε να ικανοποιήσει για διάφορους ιστορικούς λόγους η εκάστοτε αστική τάξη; Γιατί η έκρηξη του τέλους της δεκαετίας του 60-αρχών δεκαετίας του 70 (γαλλικός Μάης του 68, καταλήψεις εργοστασίων και πανεπιστημίων στην Ιταλία, εξεγέρσεις μαύρων και αντιπολεμικό κίνημα στην Αμερική κ.ά.), με την ελπιδοφόρα επιστροφή του κοινωνικού ριζοσπαστισμού στις δυτικές μητροπόλεις, δεν είχε συνέχεια; Γιατί το εργατικό κίνημα και η πολιτική Αριστερά είχαν μπει, τουλάχιστον δέκα χρόνια πριν την κατάρρευση του 89, σε τροχιά
24 ΠΕΤΡΟΣ ΠΑΠΑΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ γραφειοκρατικού μαρασμού και κοινωνικής συρρίκνωσης, τη στιγμή που ο παγκόσμιος καπιταλισμός πιστοποιούσε τη ζωτικότητά του, με τη μεγάλη αντεπίθεση του Ριγκανισμου-Θατσερι- σμού; Η έκδοση που έχει στα χέρια του ο αναγνώστης δεν φιλοδοξεί, βέβαια, να δώσει ολοκληρωμένες απαντήσεις στα μεγάλα αυτά ερωτήματα, παρά μόνο να διατυπώσει νύξεις, κατ ανάγκην αποσπασματικές και προσωρινές. Επιχειρεί, ωστόσο, μια στοιχειωδώς συνεκτική θεώρηση του μεγάλου μετασχηματισμού που δρομολόγησε ο διεθνής καπιταλισμός τα τελευταία τριάντα χρόνια, μετά το σοκ του Μάη του 68 και την οικονομική κρίση της δεκαετίας του 70, η οποία έθεσε τέλος στον κεϊνσιανό συμβιβασμό του «κοινωνικού κράτους». Στηριγμένη σε μια κριτική ανάγνωση σημαντικών θέσεων του Μαρξ για τις κρίσεις και τα ιστορικά όρια του κεφαλαίου, η ανάλυση αυτή είναι αναγκαία προ- κειμένου να κατανοηθεί ο συγκεκριμένος χαρακτήρας της κρίσης, αλλά και οι μεγάλες αλλαγές στο κοινωνικό σώμα, που τροποποιούν ριζικά το έδαφος κάτω από τα πόδια της πολιτικής Αριστε- ράς. Με βάση τα παραπάνω, διατυπώνονται σκέψεις για ένα αριστερό πρόγραμμα απάντησης στην κρίση, πέρα από αποσπασματικούς, συνδικαλιστικού τύπου στόχους και γενικές διακηρύξεις ευσεβών πόθων. Η γενική του φιλοσοφία είναι να ανιχνεύ- σει ένα στενό δρόμο ανάμεσα σε μια κατοικίδια Αριστερά, ομάδα πίεσης ή δωρητή σώματος της σοσιαλδημοκρατίας και σε μια Αριστερά πολιτικό ερημίτη, που ικανοποιείται με τη διαφύλαξη της επαναστατικής της αγνότητας. Με τους σημερινούς πολιτικούς όρους, η έκδοση αυτή απευθύνεται σε μια Αριστερά που... δεν υπάρχει, στις περισσότερες χώρες της Δύσης, ως μαζική, οργανωμένη πολιτική δύναμη - και πολύ περισσότερο ως δύναμη
ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΣΤΟ ΜΕΛΛΟΝ 25 εξουσίας. Υπάρχει όμως στη συνείδηση πάρα πολλών ανθρώπων, οργανωμένων και ανένταχτων, και ως κοινωνική ανάγκη. Κι αυτό είναι η πρώτη προϋπόθεση για να υπάρξει και πάλι στ αλήθεια. Ανεξάρτητα από τις διακυμάνσεις της συγκυρίας, μεσοπρόθεσμα η μακρά κρίση του «υπαρκτού καπιταλισμού» σηματοδοτεί μια αποφασιστική αλλαγή σελίδας, σε σύγκριση με την ατμόσφαιρα που διαμόρφωσε η κατάρρευση των κατ όνομα σοσιαλιστικών καθεστώτων το 1989-1991. Στο τελευταίο του βιβλίο, ο Σλοβένος φιλόσοφος Σλαβόι Ζίζεκ αναφέρεται στο Σοβιετικό διπλωμάτη Βί- κτορ Κραβτσένκο, ο οποίος, αφού αυτομόλησε στις ΗΠΑτο 1944, στο όνομα της ελευθερίας, στη συνέχεια εξεγέρθηκε εναντίον του μακαρθισμού και των διώξεων κατά των κομμουνιστών, για να καταλήξει στη Βολιβία, όπου αφιέρωσε τα χρήματα και το πάθος του στις αγροτικές κολεκτίβες. Ο Ζίζεκ γράφει: «Σήμερα, καινούριοι Κραβτσένκο αναδύονται σε όλες τις χώρες... Το γεγονός ότι ο (Γάλλος φιλόσοφος) Ζιλ Ντελέζ την εποχή του θανάτου του έγραφε ένα βιβλίο για τον Μαρξ δείχνει μια γενικότερη τάση. Στο παρελθόν, ήταν σύνηθες άνθρωποι με άσωτη ζωή να επιστρέφουν στα γηρατειά τους στο ασφαλές καταφύγιο της Εκκλησίας, ώστε να συμφιλιωθούν με το θεό. Κάτι παρόμοιο συμβαίνει σήμερα με πολλούς πρώην αριστερούς που στράφηκαν στον αντικομμουνισμό. Επιστρέφουν, στα ώριμα χρόνια τους, στον κομμουνισμό, λες και, ύστερα από μια ζωή εξαχρείωσης και προδοσίας, θέλουν να πεθάνουν συμφιλιωμένοι με την κομμουνιστική Ιδέα. Όπως οι παλιοί χριστιανοί, αυτοί οι νέοι μετανοούντες μεταφέρουν το ίδιο βασικό μήνυμα: ότι ξοδέψαμε τη ζωή μας σε μια μάταιη εξέγερση εναντίον αυτού που, βαθιά μέσα μας, ξέραμε πάντα ότι ήταν αληθινό. Επομένως, όταν και ένας μέγας αντικομμουνιστής όπως ο Κραβτσένκο μπορεί κα
26 ΠΕΤΡΟΣ ΠΑΠΑΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ τά κάποιο τρόπο να επιστρέφει στην πίστη του, το δικό μας μήνυμα σήμερα πρέπει να είναι: Μη φοβάστε, ελάτε μαζί μας, γυρίστε πίσω! Ζήσατε την εποχή της αντικομμουνιστικής μέθης για την οποία σας έχουμε συγχωρήσει - τώρα είναι ώρα να σοβαρευτείτε και πάλι»!12 12. Slavoj h ie k, Fmt as Tragedy, Then as Farce, a. 156-157, εκδ Verso, 2009.
Ο Μ ΑΡΞ Κ Α Ι Τ Α Ο Ρ ΙΑ Τ Ο Υ Κ Ε Φ Α Λ Α ΙΟ Υ Λίγοι άνθρωποι έχουν υμνήσει με τόσο λυρισμό τον καπιταλισιή-επιχειρηματία, αυτό τον παρανοϊκό ήρωα, που αναγκάζεται να τρέχει αδιάκοπα προς τα εμπρός, κοιτάζοντας διαρκώς πίσω απ τον ώμο του για να γλιτώσει από τους ανταγωνιστές του, όσο ο Αυστριακός οικονομολόγος Γιόζεφ Σουμπέτερ (1883-1950). Γράφτηκε γι αυτόν ότι «η εμπειρία από την ανάγνωση των βιβλίων του ισοδυναμεί με την ακρόαση μουσικής του Μπετόβεν ή με την ενατένιση ενός πίνακα του Πικάσο. Μπορεί να είναι προκλητική, ενίοτε εκνευριστική, αλλά ποτέ δεν σε κάνει να βαρεθείς».13 Μια από τις θεμελιώδεις ιδέες του, που έγινε της μόδας με την παγκόσμια οικονομική κρίση της τελευταίας διετίας, είναι εκείνη που εκθειάζει τη δύναμη της δημιουργικής καιαστροψης, η οποία αποτελεί, κατά τη γνώμη του, την πεμπτουσία του καπιταλισμού: «μια διαδικασία βιομηχανικής μεταβολής, η οποία ασταμάτητα και εκ των έσω αλλάζει επαναστατικά τις οικονομικές δομές, καταστρέφοντας τις παλιές και δημιουργώντας καινούριες». Υπό αυτό το πρίσμα, οι περιοδικές κρίσεις όχι μόνο δεν οδηγούν αναπόφευκτα σε κατάρρευση, αλλά παίζουν ανα- 13 Αθαν.Χ Παπανδρόπουλος, «Η επικαιρότητα των απόψεων του Γιόζεφ Σουμπέτερ για την οικονομία», Νανιεμηορική On Line, 24/1/2008.
28 ΠΕΤΡΟΣ ΠΑΠΑΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ γεννητικό ρόλο. Η υστερική διαδικασία καταστροφής και δημιουργίας δικαιώνεται γιατί χάρη σ αυτήν ο καπιταλισμός «είναι μια απίθανη μηχανή παραγωγής ευημερίας, καθώς ο πλούτος που παράγει ξεπερνά κατά πολΰ τα ερείπια που αφήνει πίσω του», αν και δημιουργεί ταυτόχρονα τα αίτια της πιθανής τελικής καταστροφής του. Όσο δυσκολοχώνευτο κι αν φαίνεται σε πολλούς, αυτές οι διατυπώσεις δύσκολα θα συναντούσαν τις ενστάσεις του Καρλ Μαρξ, από τον οποίο, άλλωστε, ο Σουμπέτερ δανείστηκε πάρα πολλά πράγματα, παρά την πολιτική άβυσσο που τον χώριζε με τον θεωρητικό του κομμουνισμού. Τόσο ο Μαρξ όσο και ο στενός συνεργάτης του, Φρίντριχ Ένγκελς, θεμελίωσαν τη θεωρία τους όχι σε μια ηθική εξέγερση εναντίον της κοινωνικής αδικίας -κάτι που δεν θα τους διαχώριζε από ιδεαλιστές φιλάνθρωπους και αναρχικούς θερμοκέφαλους-, αλλά στην υλιστική, ρεαλιστική ανάλυση των κοινωνικών αντιφάσεων της εποχής τους. «Αν στο πλαίσιοτης υπάρχουσας κοινωνίας», γράφει ο Μαρξ στο Grundrisse, «δεν βρίσκουμε υπό καλυμμένη μορφή τις υλικές συνθήκες της παραγωγής και ανταλλαγής για μια αταξική κοινωνία, τότε όλες οι προσπάθειες για να την κάνουμε να εκραγεί δεν θα ήταν παρά δονκιχωτισμός».14 Έναν αιώνα πριν από τον Σουμπέτερ, οι Μαρξ και Ένγκελς περιέγραψαν με εξαιρετική ενάργεια τη διαδικασία της δημιουργικής καταστροφής: «Η αστική τάξη», έγραφαν, «δεν μπορεί να υπάρχει χωρίς να επαναστατικοποιεί αδιάκοπα τα εργαλεία παραγωγής [...] Η συνεχής ανατροπή της παραγωγής, ο αδιάκοπος κλονισμός όλων των κοινωνικών σχέσεων, η αιώνια αβεβαιότητα 14. Καρλ Μαρξ, Βασικές Γραμμές χψ Κριτικής της ΠοΧιηκής Οικονομίας (Grundruse), τ. Α \ σ. 111, μτφρ. Διον. Διβάρης, εκδ. Στοχαστής, 1989.
ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΣΤΟ ΜΕΛΛΟΝ 29 και κίνηση διακρίνουν την αστική εποχή από όλες τις προηγούμενες. Διαλύονται όλες οι στέρεες και σκουριασμένες σχέσεις με την ακολουθία τους από παλιές σεβάσμιες παραστάσεις και αντιλήψεις, κι όλες όσες καινούριες διαμορφώνονται παλιώνουν πριν προλάβουν να αποσιεωθούν. Ό,τι ήταν σιέρεο εξαερώνεται, ό,τι ήταν ιερό βεβηλώνεται».15 Υπό αυτή την οπτική γωνία και η ίδια η κοινοβουλευτική δημοκρατία, με την αδιάκοπη καταστροφή και επαναδημιουργία της πολιτικής εξουσίας μέσω των εκλογών, θα μπορούσε να εκληφθεί ως αντανάκλαση της εν λόγω διαδικασίας στο πολιτικό εποικοδόμημα. Σε αντίθεση με μια αρκετά διαδεδομένη αντίληψη, οι Μαρξ και Ένγκελς καθόλου δεν περιορίστηκαν στις αναλύσεις τους από τις παραστάσεις ενός πρωτόγονου, ακόμη, καπιταλισμού, που βασιζόταν στην υπερεκμετάλλευση της μισθωτής εργασίας και στην καθήλωση των αναγκών της στο ελάχιστο δυνατό. Αυτός ο «καπιταλισμός της απόλυτης υπεραξίας» (και της απόλυτης εξαθλίωσης) ήταν για τους θεμελιωτές του κομμουνισμού μόνο η ιστορική βάση εκκίνησης και η δευτερεύουσα πλευρά των κεφαλαιοκρατικών κοινωνιών. Η πραγματικά δυναμική και κυρίαρχη πλευρά τους ήταν ο «καπιταλισμός της σχετικής υπεραξίας», που βασιζόταν στην άνοδο της παραγωγικότητας της εργασίας με την εντατική χρησιμοποίηση των μηχανών και γενικά των εφαρμοσμένων επιστημονικών γνώσεων. Εδώ εντόπιζαν τον εν μέρει προοδευτικό ρόλο του καπιταλισμού στην ανθρώπινη κοινωνία, έστω κι αν, όπως έγραφαν, η πρόοδος αυτή «πίνει το νέκταρ από τα 15. Κ. Μαρξ & Φ. Ένγκελς, Μαναρέσιο του Κομμουνιστική Κάμμαιος, σ. 23, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, 1984.