Φώτιος Βακάκης, Δρ. Γεωπόνος-Γεωργοοικονομολόγος (*) Οι Εμπειρίες, Απόψεις και Θέσεις που καταχωρούνται στο κείμενο αυτό συνοψίζουν τα περιεχόμενα των εργασιών / άρθρων [64] έως [72] που καταχωρούνται στο Παράρτημα 1 και αποτελούν το ίζημα της μακρόχρονης ενασχόλησής μου με την παροχή συμβουλευτικών υπηρεσιών στον τομέα της γεωργικής και αγροτικής ανάπτυξης. Το κείμενο που ακολουθεί, συνιστά «ανάτυπο» του 7 ου κεφαλαίου της υπό δημοσίευση αυτοβιογραφίας μου. ΑΘΗΝΑ ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2014
-1- Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α Σελίδα 1. ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΗ ΣΗΜΕΙΩΣΗ-ΕΝΝΟΙΟΛΟΓΙΚΕΣ ΔΙΕΥΚΡΙΝΗΣΕΙΣ 2 1.1. Εισαγωγή 2 1.2. Εννοιολογικές διευκρινήσεις 3 1.2.1. «Γεωργία» 3 1.2.2. Η ελληνική «γεωργία» 5 1.2.3. Γεωργικός πληθυσμός 8 1.2.4. Αγροτικός πληθυσμός 9 2. ΤΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΕΩΡΓΙΑΣ (1950-1980) 10 3. ΤΟ ΠΑΡΟΝ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΕΩΡΓΙΑΣ (1981-2010) 12 3.1. Περιγραφή της Υφισταμένης Κατάστασης 12 3.2. Προβλέψεις των βασικών στοιχείων του ετησίου οικονομικού λογαριασμού της ελληνικής «γεωργίας» για το 2015 16 3.3. Σχολιασμός των διαχρονικών εξελίξεων των βασικών μεγεθών των ετησίων οικονομικών λογαριασμών της ελληνικής «γεωργίας» 16 3.4. Oι κινητοποιήσεις των γεωργών και τα αιτήματά τους 20 3.5. Η αδράνεια της πολιτικής ηγεσίας της χώρας και των συλλογικών φορέων της «Γεωργίας» για την ανάληψη πρωτοβουλίας στρατηγικού σχεδιασμού αναπτύξεώς της 22 4. ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ «ΓΕΩΡΓΙΑΣ» ΚΑΙ ΤΩΝ ΑΓΡΟΤΙΚΩΝ ΠΕΡΙΟΧΩΝ 4.1. Προκλήσεις που δέχεται η ελληνική «γεωργία» 24 4.2. Πρόταση για την ανάπτυξη της ελληνικής γεωργίας 27 4.3. Οριζόντιες παρεμβάσεις που θα υποστηρίξουν την εφαρμογή του Εθνικού Σχεδίου Επενδύσεων Ανασυγκρότησης της Ελληνικής «γεωργίας» 30 Παραρτήματα: 1. Eργασίες και άρθρα που δημοσιεύτηκαν στο πλαίσιο της επιστημονικής μου δραστηριότητας 41 2. Επιχειρήματα για την σκοπιμότητα στρατηγικού σχεδιασμού ανάπτυξης της ελληνικής «Γεωργίας» και των αγροτικών περιοχών 45 3. Πρόταση προσέγγισης του Οράματος για την ανάπτυξη της ελληνικής γεωργίας και υπαίθρου, με ορίζοντα το 2030 50 4. Εθνικό σχέδιο επενδύσεων για την ανασυγκρότηση της ελληνικής γεωργίας, που εξειδικεύει το «Όραμα» για την ανάπτυξή της 77 viografia fv\parartimata-pinakes_entheta\parartimata\library\1parelthon paron mellon April 2014
-2-1. ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΗ ΣΗΜΕΙΩΣΗ-ΕΝΝΟΙΟΛΟΓΙΚΕΣ ΔΙΕΥΚΡΙΝΗΣΕΙΣ 1.1. Εισαγωγή Σ όλη μου τη ζωή ασχολήθηκα, επιστημονικά και επαγγελματικά 1, με τα θέματα της «Γεωργίας» και της Αγροτικής Ανάπτυξης, στην Ελλάδα και στο εξωτερικό. Στο Παράρτημα 1 καταχωρούνται οι κυριότερες δημοσιεύσεις μου. Πολλά κείμενα, χωρίς ιδιαίτερη επεξεργασία, έχουν ταξινομηθεί στην βιβλιοθήκη μου ή έχουν αναρτηθεί στον ιστότοπο της Εταιρείας (www.vakakis.gr). Είμαι απ αυτούς που πιστεύουν ότι η δική μου γενιά, δεν μπόρεσε να αναδείξει και να αξιοποιήσει το μεγάλο συγκριτικό πλεονέκτημα της ελληνικής «γεωργίας» για εξωστρεφή παραγωγή πιστοποιημένης ποιότητας μεσογειακών προϊόντων, για κάλυψη αναγκών μεγάλων αγορών-στόχων. Έκρινα σκόπιμο, στο τελευταίο Κεφάλαιο της Αυτοβιογραφίας μου, να καταχωρήσω τις εμπειρίες που απέκτησα και τις απόψεις και θέσεις που διαμόρφωσα για το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον της ελληνικής «γεωργίας». Το παρελθόν, καλύπτει την περίοδο 1950-1980, κατά τη διάρκεια της οποίας, οι ενεργές γενιές, μεταξύ των οποίων και η γενιά στην οποίαν ανήκω, λόγω έλλειψης ή χαλαρών θεσμών διαφάνειας, αλληλεγγύης και κοινωνικής ευθύνης, χρησιμοποίησαν τους ανανεώσιμους φυσικούς πόρους ως ελεύθερα αγαθά με μηδενικό κόστος χρήσης και διακρίθηκαν για την αταξία που επέδειξαν στη διαδικασία παραγωγής γεωργικών προϊόντων και στη διανομή του πλούτου που αυτή δημιούργησε. Το παρόν, καλύπτει την περίοδο 1981-2010, κατά την οποίαν εκδηλώθηκαν οι συνέπειες της άτακτης τεχνικής, οικονομικής, κοινωνικής, οικολογικής και πολιτικής συμπεριφοράς μας, με τη μορφή πολυδιάστατης κρίσης: οικονομικής, κοινωνικής, αρχών και αξιών, θεσμικής, μεταναστευτικής, λόγω αδυναμίας οργανικής ένταξης στην Οικονομία και Κοινωνία του συνεχώς αυξανόμενου αριθμού μεταναστών, εμπιστοσύνης στο σύστημα πολιτικής εκπροσώπησης, πιθανολογούμενης κλιματικής αλλαγής και, κυρίως, κρίσης δημοσιονομικού χρέους, λόγω, κυρίως, των ανισορροπιών που δημιουργεί η απουσία ενός μηχανισμού στοχευμένης ανακύκλωσης των πλεονασμάτων των Χωρών με πλεονασματικές Οικονομίες υπέρ εκείνων με ελλειμματικές Οικονομίες, όπως είναι η Ελλάδα στα πλαίσια της Ευρωζώνης. Το μέλλον, καλύπτει τις επόμενες τρεις δεκαετίες, κατά τη διάρκεια των οποίων, οι ενεργές γενιές θα προετοιμάσουν το μέλλον εκείνων που θα τις διαδεχτούν, με νέους θεσμούς που θα διέπουν τη λειτουργία της αγροτροφικής αλυσίδας, με ανταποδοτικότητα στην παραγωγή δημοσίων περιβαλλοντικών αγαθών, με περισσότερη αλληλεγγύη μεταξύ των κοινωνικών εταίρων, με περισσότερη δικαιοσύνη στη διανομή του πλούτου, με περιορισμό της περιττής κατανάλωσης και με επαναπροσδιορισμό όχι μόνο των μεταβλητών εκείνων που προσδιορίζουν το επίπεδο κοινωνικής ευημερίας αλλά και των τιμών τους που το «αριστοποιούν», δίδοντας μεγαλύτερο βάρος στην κοινωνική αλληλεγγύη, στη συνεργασία και στην «κοινωνική φρόνηση». 1 Στα Παραρτήματα 4.15 και 4.16 του κεφαλαίου 4 της υπό δημοσίευση αυτοβιογραφίας μου καταχωρούνται τα κυριότερα έργα που αναλήφθηκαν και πραγματοποιήθηκαν στην Ελλάδα και στο εξωτερικό, ως προϊόντα επαγγελματικής δραστηριότητας, μέσω των δύο Εταιριών, της Βακάκης και Συνεργάτες ΑΕ και της Vakakis International S.A., αντίστοιχα, ενώ, στο Παράρτημα 6.1 του 6 ου κεφαλαίου της, γίνεται συνοπτική περιγραφή των κυριοτέρων εξ αυτών. viografia fv\parartimata-pinakes_entheta\parartimata\library\1parelthon paron mellon April 2014
-3-1.2. Εννοιολογικές διευκρινήσεις Χρησιμοποιώ, κατ' επανάληψη, στην Ενότητα αυτή, τους όρους: «Γεωργία», «Ελληνική «γεωργία», «Γεωργικός πληθυσμός», «Αγροτικός πληθυσμός». Θα τους προσδιορίσω, για την καλύτερη κατανόηση των θέσεων και απόψεών μου. 1.2.1. «Γεωργία» Κατά τη διάρκεια των τελευταίων δεκαετιών του 20 ου αιώνα επαναπροσδιορίστηκε η έννοια του όρου «γεωργία». Σήμερα (2014), το περιεχόμενο του όρου αυτού δεν είναι όπως το διδάχτηκε η δική μου γενιά. Οι καλλιέργειες, οι εκτροφές, τα δάση, το περιβάλλον, οι ανανεώσιμοι φυσικοί γεωργικοί πόροι και το κοινωνικό περιβάλλον των αγροτικών περιοχών, δεν συνιστούν πλέον ανεξάρτητες/αυτόνομες θεματικές ενότητες. Θεωρούνται αλληλοπροσδιοριζόμενα στοιχεία ενός ενιαίου «παραγωγικού συστήματος», ενταγμένου στα επιμέρους οικο-συστήματα της υπαίθρου. Η θεώρηση αυτή ανταποκρίνεται: Στην ευαισθησία για το περιβάλλον και στον προβληματισμό για την πιθανολογούμενη κλιματική αλλαγή. Στην συνεχή αύξηση του πληθυσμού και του προσδόκιμου ζωής στον πλανήτη και στην ως εκ τούτου ανάγκη για μεγαλύτερη παραγωγή τροφίμων. Στην διευρυνόμενη ελευθερία διακίνησης προσώπων, κεφαλαίων, αγαθών και υπηρεσιών και στις αυξημένες κοινωνικές απαιτήσεις για ποιότητα ζωής και για συνεχώς βελτιούμενο επίπεδο κοινωνικής ευημερίας. Στα πλαίσια της γενικής αυτής θεώρησης, ο όρος «γεωργία» έχει ευρύτερο περιεχόμενο και περιλαμβάνει την συσσωρευμένη και εξελισσόμενη γνώση και πράξη χειρισμού των φυτών και των ζώων, της χλωρίδας και της πανίδας γενικότερα, για παραγωγή όχι μόνον πρωτογενών προϊόντων, τα οποία, με πρόσθετες υπηρεσίες μετασυλλεκτικού χειρισμού τους καθίστανται προϊόντα διατροφής ανθρώπων και ζώων, αλλά και δημοσίων περιβαλλοντικών αγαθών, με αυξανόμενη ζήτηση από το σύνολο της Κοινωνίας. Με την έννοια αυτή οι καλλιέργειες, οι εκτροφές ζώων, τα δάση και, γενικότερα, η χλωρίδα και η πανίδα, οι ανανεώσιμοι φυσικοί γεωργικοί πόροι (έδαφος, νερό, βιοποικιλότητα, ατμόσφαιρα και το κοινωνικό περιβάλλον των αγροτικών περιοχών), συνιστούν την «γενικευμένη και άστεγη βιολογική βιομηχανία της υπαίθρου», η οποία: Στηρίζεται: στη φωτοσυνθετική λειτουργία των φυτών 2, στο έδαφος, στο νερό, στην αγωνία και τον ιδρώτα των γεωργών 3 και στην εκάστοτε διαθέσιμη γεωργική τεχνολογία. Είναι γνωστός ο στίχος του Κωστή 2 3 Η αποτελεσματικότητα της φωτοσυνθετικής λειτουργίας των φυτών εξαρτάται από την πληρότητα της φυτοθρεπτικής διαχείρισης, μέσω της οποίας πρέπει να διασφαλίζεται ο άριστος συνδυασμός των βασικών (Άζωτο, Φωσφόρος, Κάλιο, Θείο, Μαγνήσιο, Ασβέστιο) και δευτερευόντων (Σίδηρος, Μαγγάνιο, Βόριο, Χλώριο, Ψευδάργυρος, Μολυβδαίνιο, Χαλκός) θρεπτικών συστατικών, ο οποίος υπόκειται στο Νόμο της μη αναλόγου αποδόσεως, με την έννοια ότι η σχέση μεγαξύ ποσότητας θρεπτικών συστατικών που χρησιμοποιείται και ποσότητας/ποιότητας προϊόντος που παράγεται, δεν είναι γραμμική όπως συμβαίνει στην παραγωγή βιομηχανικών προϊντων. Επομένως, η «γενικευμένη και άστεγη βιολογική βιομηχανία της υπαίθρου», για να αριστοποιεί τα αποτελέσματά της, σε όρους τεχνικούς, οικονομικούς και κοιωνικούς, πρέπει όχι μόνο να παρακολουθείται τεχνικά τεχνική αποτελεσματικότητα) και οικονομικά (οικονομική αποτελεσματικότητα) αλλά και να ελέγχεται και να υποστηρίζεται, θεσμικά και οικονομικά, από την Πολιτεία, ώστε να αριστοποιείται η κοινωνική της αποτελεσματικότητα (απασχόληση, εισοδήματα, ποιότητα και αυτάρκεια προϊόντων, περιλαμβανομένης και της μεγιστοποίησης των παραγομένων δημόσιων περιβαλλοντικών αγαθών κατά μονάδα παραγομένου προϊόντος. Ένα, από μια συλλογή 16 ποιημάτων του αείμνηστου Χρυσού Ευελπίδη, με κεντρικό θέμα τη σχέση του ανθρώπου με τη φύση, που έχουν μελοποιηθεί από τον Ν. Σκαλκώτα, είναι ο «γεωργός». Το ποίημα αυτό αποδίδει, με τραγικό και άκρως περιεκτικό τρόπο, το ρόλο του γεωργού στην Οικολογία και την συμβολή του στην Κοινωνία, όπως την αντιλαμβάνετο ο Χρυσός Ευελπίδης, την περίοδο που υπηρετούσε τη «γεωργία» ως δραστήριος Γεωπόνος και ως σκεπτόμενος άνθρωπος και ειδικός σε θέματα γεωργικής Οικονομίας και Πολιτικής (1916-1960). Παραθέτω το ποίημα αυτό, αποδίδοντάς του φόρο τιμής. Με την εύνοια της τύχης, τον είχα καθηγητή στην Ανώτατη Γεωπονική Σχολή και, αργότερα, μέντορα και υποστηρικτή για την πραγματοποίηση των μεταπτυχιακών μου σπουδών: viografia fv\parartimata-pinakes_entheta\parartimata\library\1parelthon paron mellon April 2014
-4- Παλαμά: «Δεν φτάνει ο ήλιος μοναχά η γη σοδειά να δώσει, χρειάζεται κι άλλα πολλά μα προπαντός η γνώση». Προσδιορίζει την απασχόληση όχι μόνο του ενεργού γεωργικού πληθυσμού αλλά και όσων ασχολούνται στην αγροτροφική αλυσίδα, προκειμένου να μετατρέψουν τα πρωτογενή προϊόντα σε τρόφιμα και να τα καταστήσουν προσιτά στο χώρο και στο χρόνο που τα ζητούν οι καταναλωτές. Προάγει την αειφορία των κοινωνικής ιδιοκτησίας ανανεώσιμων φυσικών γεωργικών πόρων. Υποστηρίζει τον τουρισμό με εποχικό εργατικό δυναμικό, με τρόφιμα και με ελκυστικό φυσικό περιβάλλον το οποίον, όχι μόνο το διατηρεί σε καλή κατάσταση, με την έννοια του όρου «preservation» αλλά το συντηρεί και προάγει την αειφορία του, με την έννοια του όρου «conservation». Συνιστά προσδιοριστική μεταβλητή του επιπέδου κοινωνικής ευημερίας, με την παραγωγή προϊόντων διατροφής και δημοσίων περιβαλλοντικών αγαθών και με την κάλυψη αναγκών της Εθνικής Οικονομίας σε όρους απασχόλησης και ισοζυγίου εξωτερικού εμπορίου γεωργικών προϊόντων. Επομένως, τα αντικείμενα των επιστημών της Γεωπονίας, της Κτηνιατρικής, της Δασολογίας, της Γεωλογίας και της Ιχθυολογίας, που καλύπτουν την Πρωτογενή Παραγωγή, καλούνται να υπηρετήσουν, με τον πλέον αποτελεσματικό τρόπο για την Κοινωνία, την ανάπτυξη της «Γεωργίας», δεδομένου ότι, ο τεχνολογικός πολιτισμός δεν λειτουργεί πάντοτε προς την κατεύθυνση βελτίωσης της ποιότητας ζωής του ανθρώπου, αλλά μπορεί να δημιουργεί βασικά αρνητικά προβλήματα, που σταδιακά την υποβαθμίζουν. Η «γεωργία», ως βιολογική, άστεγη και γενικευμένη παραγωγική δραστηριότητα του αγροτικού χώρου, είναι «υψηλού βαθμού αβεβαιότητας» και, με τις αναμενόμενες επιπτώσεις της πιθανολογούμενης κλιματικής αλλαγής και λειψυδρίας, αναμένεται να καταστεί και «υψηλού κινδύνου». Το γεγονός αυτό, σε συνδυασμό με τον διατροφικό και οικολογικό ρόλο της «γεωργίας», τεκμηριώνει την υποχρέωση της Πολιτείας για στοχευμένη προστασία της και καθιστά την εκπλήρωση της υποχρέωσης αυτής παρέμβαση «Δημοσίου Συμφέροντος» 4. Η παρέμβαση αυτή, για να είναι αποτελεσματική ως προς το κόστος που συνεπάγεται και ως προς τα επιδιωκόμενα αποτελέσματα, χρειάζεται σχεδιασμό σε βάθος χρόνου, ώστε να υπάρξει όχι μόνον στρατηγική κοινής αποδοχής για την ανάπτυξή της, αλλά και στοχευμένη θεσμική, τεχνική και οικονομική υποστήριξη από την Πολιτεία για την επιτυχή εφαρμογή της στρατηγικής. Η «γεωργία», με την γενικευμένη διασπορά της στο φυσικό, οικονομικό και κοινωνικό περιβάλλον της υπαίθρου και με την αλληλοεξάρτησή της με όλες τις άλλες οικονομικές δραστηριότητες που αναπτύσσονται εκεί, «συνιστά προσδιοριστική 4 Φτωχοντυμένος, λιοκαμένος, ταπεινός, σαν το Χριστό με ζώα ταπεινά μεγαλωμένος πίσω απ τα αλέτρι του παντοτινά σκυφτός και στα καλά του κόσμου ξένος. Σπέρνει τον ιδρώτα του και στη γη τη μαύρη κύματα σταριού χρυσώνουν και δέντρα στην πληγή της τσάπας του ριζώνουν Κι αυτός χλωμός από την κούραση γεωργός, δημιουργός μέσα στον κάμπο αγνώριστος διαβαίνει χωρίς παράπονο ή βοή σ άλλους για να χαρίσει τη ζωή πεθαίνει. Η «γεωργία», με την ευρύτερη έννοιά της, είναι η μόνη παραγωγική δραστηριότητα που παράγει πρωτογενώς τρόφιμα φυτικής και ζωικής προέλευσης. Η μεταποιητική βιομηχανία, το εμπόριο και η διανομή απλώς επεξεργάζονται τα πρωτογενή προϊόντα, προκειμένου να τα καταστήσουν προσιτά και ελκυστικά στον καταναλωτή, μετασχηματίζοντάς τα στη μορφή (μεταποίηση) και καθιστώντας τα διαθέσιμα στο χρόνο (αποθήκευση) και στο χώρο (μεταφορά). Τα προϊόντα φυτικής παραγωγής είναι, κυρίως, πηγή υδατανθράκων και φυτικών ελαίων, ενώ τα προϊόντα ζωικής παραγωγής είναι, κυρίως, πηγή πρωτεϊνών. Η οργανική σύνδεση της φυτικής και ζωικής παραγωγής ολοκληρώνει την έννοια της «γεωργίας» και μεγιστοποιεί τα οφέλη της σε όρους μείωσης των εισαγωγών και αύξησης των εξαγωγών τροφίμων, διαχείρισης των εδαφών με την καλλιέργεια φυτών που παράγουν ζωοτροφές, οι οποίες, μέσω των ζώων, μετατρέπονται σε ζωικά προϊόντα μεγαλύτερης προστιθέμενης αξίας και ορθολογικής αξιοποίησης και οικολογικής διαχείρισης των εκτεταμένων εκτάσεων βοσκοτόπων, με άμεση μετατροπή της βοσκήσιμης ύλης σε ζωικά προϊόντα. Τον σημαντικό αυτό ρόλο της «γεωργίας» για την διατροφή ανθρώπων και ζώων αλλά και για την προστασία της αειφορίας των φυσικών γεωργικών πόρων είχε κατά νου ο Σωκράτης, όταν διατύπωσε την περιβόητη ρήση στον «Οικονομικό» του Ξενοφώντος, η οποία αναφέρεται στην παράγραφο 4.2 του παρόντος κεφαλαίου. viografia fv\parartimata-pinakes_entheta\parartimata\library\1parelthon paron mellon April 2014
-5- μεταβλητή της οικονομικής, κοινωνικής και οικολογικής ανάπτυξης και ισορροπίας της υπαίθρου». Ως εκ τούτου η «ύπαιθρος», ως ο υποδοχέας της «γεωργίας» και η «γεωργία» ως πολυδιάστατη συνιστώσα του οικοσυστήματος, της Οικονομίας και της Κοινωνίας της υπαίθρου, αλληλοπροσδιορίζονται και, επομένως, «δεν νοείται ανεπτυγμένη ύπαιθρος χωρίς ανεπτυγμένη γεωργία και, αντίθετα, δεν μπορεί να υπάρξει ανεπτυγμένη γεωργία σε μη ανεπτυγμένη ύπαιθρο». Η διαδραστική αυτή σχέση, μεταξύ «γεωργίας» και «υπαίθρου/οικοσυστημάτων» προσδιορίζει την έννοια της «βιώσιμης «γεωργίας» και της «βιώσιμης ανάπτυξης» των αγροτικών περιοχών. Μετά τη Διάσκεψη των Ηνωμένων Εθνών στο Rio de Janeiro, το 1992, για το περιβάλλον και την ανάπτυξη, δεν υπάρχουν περιθώρια για ανάπτυξη που δεν είναι συμβατή με την βελτίωση της ποιότητας ζωής. Η κατοχύρωση των καλών συλλογικών πρακτικών για το σκοπό αυτό, απαιτεί προσωπική υπευθυνότητα, αξιόπιστη Κοινωνία Πολιτών, συλλογική ενεργοποίηση και ολοκληρωμένες δημόσιες πολιτικές. Η «γεωργία» είναι η δραστηριότητα εκείνη που προσδιόρισε την δυνατότητα επιβίωσης του ανθρώπου και δημιουργίας των πρωτογενών κοινωνιών, οι οποίες, με αυτόνομες, ενδογενείς, ειρηνικές ή βίαιες εξελικτικές διαδικασίες, κατέληξαν στις σημερινές απαιτητικές και πολύπλοκες Κοινωνίες. Η «γεωργία», ακόμα και ως «συλλεκτική» δραστηριότητα, υπήρξε δημιουργός ιδεών, πεποιθήσεων και δοξασιών που επέτρεψαν στους ανθρώπους να ελπίζουν και να οραματίζονται. Στο αρχικό στάδιο της αγριότητας και της αρπακτικότητας, δημιούργησαν τις θεότητες «Ηρακλής» και «Άρτεμις», σύμβολα δύναμης / αγριότητας και κινητικότητας. Στο αρχικό στάδιο καλλιέργειας φυτών δημιούργησαν τις θεότητες «Αθηνά», που προμήθευσε την ελιά και «Δήμητρα» που δίδαξε στον Τριπτόλεμο την καλλιέργεια των δημητριακών. Σε μεταγενέστερο χρόνο, όταν αναδείχθηκε η μεγάλη σημασία των δύο αυτών βασικών προϊόντων, ο χριστιανισμός εύχεται για τον οίνον, τον σίτον και το έλαιον και ο Ελύτης, με «ποιητική άδεια» αποφαίνεται ότι, αν η Ελλάδα χανόταν, θα μπορούσε να ανασυντεθεί με λίγη θάλασσα, ένα αμπέλι, μια ελιά κι ένα καράβι. 1.2.2. Η ελληνική «γεωργία» Στην Ελλάδα, με το 65% της έκτασής της να είναι ορεινές η έμφαση αφορά στην προσέγγιση της αναπτυξιακής παρέμβασης, η οποία πρέπει να είναι πολυτομεακή (multi-sectoral). Στο πλαίσιο αυτό, η «γεωργία» είναι μεν η κυρίαρχη οικονομική δραστηριότητα στον αγροτικό χώρο αλλά εντάσσεται στο ευρύτερο σχέδιο ανάπτυξης των πολλαπλών και αλληλένδετων λειτουργιών που πραγματοποιούνται σ αυτόν. Η παρέμβαση του ανθρώπου στο περιβάλλον και στα οικοσυστήματα, από την εποχή που αναγκάστηκε να καταστρέψει ένα μέρος του φυσικού οικοσυστήματος για να δημιουργήσει ευνοϊκές συνθήκες για την επιβίωσή του, είναι κυρίαρχη, ρυθμιστική και «ακούσια» καταστροφική της αειφορίας των ανανεώσιμων φυσικών γεωργικών πόρων. Πολλές από τις διεργασίες που οδήγησαν την ελληνική «γεωργία» στη σημερινή της μορφή, αναπαριστώνται και σήμερα στις αγροτικές περιοχές, ενσωματωμένες στις παραδόσεις του γεωργικού πολιτισμού της Χώρας, χωρίς να είναι οργανικά ενταγμένες στην ελληνική Κοινωνία και να αναδεικνύονται ως πολιτιστικά δρώμενα στους πολυάριθμους τουρίστες που επισκέπτονται κάθε χρόνο την Ελλάδα. Η καταγραφή και η κατηγοριοποίηση των εκδηλώσεων αυτών και ο σχεδιασμός ανασύνθεσής τους, ώστε να συνδέονται με τον ελληνικό πολιτισμό και να ανταποκρίνονται στον προσανατολισμό μας για το μέλλον, συνιστά παρέμβαση στρατηγικής σημασίας όχι μόνον για τον πολιτισμό αλλά και για την αναδιάρθρωση του ελληνικού χαρτοφυλακίου γεωργικής παραγωγής. viografia fv\parartimata-pinakes_entheta\parartimata\library\1parelthon paron mellon April 2014
-6- Η μετάβαση της ελληνικής «γεωργίας» από το τροφοσυλλεκτικό στο τροφοπαραγωγικό στάδιο προσδιορίζει εντατική χρήση των ανανεώσιμων φυσικών γεωργικών πόρων, των γεωργικών μηχανημάτων και χημικών εισροών, μεγέθυνση των γεωργικών εκμεταλλεύσεων και μείωση του εργατικού δυναμικού που απασχολείται στη «γεωργία», με στόχευση την αύξηση των φυσικών αποδόσεων και της παραγωγικότητας της εργασίας. Αυτή ήταν, χωρίς ιδιαίτερες κοινωνικοπολιτικές αντιρρήσεις, από το 1950, η κυρίαρχη επιλογή για την ελληνική «γεωργία». Οι συνέπειες της επιλογής αυτής εκδηλώθηκαν από τις αρχές της δεκαετίας του 70, κορυθώφηκαν την πρώτη δεκαετία του 21 ου αιώνα και απέδειξαν πόσο κακή ήταν η προσαρμογή της σε συνθήκες διατήρησης της ισορροπίας μεταξύ παραγωγής, κατανάλωσης, ποιότητας φυσικού περιβάλλοντος και ποιότητας ζωής της Κοινωνίας. Η ανέλεγκτη χρήση χημικών εισροών στη «γεωργία», με επιδοτούμενο αρχικά κόστος, επέδρασε αρνητικά στην αειφορία των ανανεώσιμων φυσικών γεωργικών πόρων και κατέστησε την παραγωγή τροφίμων παράγοντα υποβάθμισης / καταστροφής των φυσικών αυτών πόρων. Όταν η προκαλούμενη υποβάθμιση/καταστροφή δεν συνιστά, για τους πόρους αυτούς, αναντικατάστατες απομυζήσεις, αποτελεί συνθήκη παραγωγής. Όταν, όμως, η προκαλούμενη φθορά είναι μη αποκαταστάσιμη, σημαίνει ότι η λειτουργία της «γεωργίας» δεν χρησιμοποιεί ορθολογικά τα οικοσυστήματα και, με την πάροδο του χρόνου, τα διαταράσσει επικίνδυνα. Μία τέτοια κατάσταση αντιμετωπίζει η ελληνική «γεωργία» και, προκειμένου να διασφαλιστεί η αειφορία των ανανεώσιμων φυσικών γεωργικών πόρων, προς όφελος και των επόμενων γενεών, κρίνεται αναγκαίο ένα άλμα από την εντατική «γεωργία» σε ήπια συστήματα γεωργικής παραγωγής, ώστε οι οικολογικές επιπτώσεις της λειτουργίας τους να συνεκτιμώνται τη στιγμή ακριβώς που αυτά σχεδιάζονται. Επομένως, η εναλλακτική πρόταση για την Ελλάδα, γεωργική χώρα και θαυμάσιος τουριστικός προορισμός, είναι νέα ήπια συστήματα γεωργικής παραγωγής, τα οποία συμβιβάζονται με την αειφορική χρήση των ανανεώσιμων φυσικών γεωργικών πόρων και παράγουν, πρωτίστως, πιστοποιημένης ποιότητας προϊόντα μεσογειακής διατροφής και όχι commodities, για τα οποία η Ελλάδα δεν μπορεί να είναι ανταγωνιστική, λόγω μικρής κλίμακας παραγωγής και έντονου διεθνούς ανταγωνισμού. Τα δάση, μέχρι πριν από λίγες δεκαετίες, ήταν γνωστά, στο ευρύτερο κοινό, κυρίως για την παραγωγή ξύλου διαφόρων χρήσεων. Σήμερα ασκούν, πρωτίστως, κοινωφελείς επιδράσεις, όπως είναι: η υδρονομική λειτουργία των δασών, που συνίσταται στη ρύθμιση της απορροής και στην ποιότητα του παραγόμενου νερού, η προστασία του εδάφους από την αιολική και την αλλουβιακή διάβρωση, η αντιανεμική προστασία, η προστασία από τους θορύβους, η επίδραση στους κλιματικούς παράγοντες της στενής και ευρύτερης περιοχής τους, η προστασία από τη ραδιενέργεια, η αισθητική, η ψυχαγωγική και η υγιεινή επίδρασή τους. Αυτό οδηγεί σε εντελώς διαφορετική διαχείριση των δασών, στη δασοπονία πολλαπλών σκοπών και, οπωσδήποτε στη πολυλειτουργική θεώρησή τους. Το ίδιο συμβαίνει και με τις παράκτιες ζώνες, οι οποίες δέχονται όλων των μορφών τις πιέσεις και συχνά αποτελούν πεδίο συγκρούσεων οικονομικών συμφερόντων, λόγω της πολυπλοκότητας των δραστηριοτήτων που αναπτύσσονται σε αυτές. Η διαχείριση των περιοχών αυτών πρέπει να στηρίζεται στη συνεκτίμηση όλων των θεμάτων που αφορούν στο περιβάλλον και στην ανάπτυξη (ορθολογική χρήση των χερσαίων, των υδάτινων και των βιολογικών πόρων) και να μεριμνά ώστε με την ανάπτυξη των περιοχών αυτών να διασφαλίζεται η αειφορία των ανανεώσιμων φυσικών πόρων τους. Ως εκ τούτου, ο σχεδιασμός της ανάπτυξης των παράκτιων περιοχών πρέπει να γίνεται μέσω Διαχειριστικών Σχεδίων, στα οποία να συνεκτιμώνται οι πιθανές επιπτώσεις της κάθε μορφής εκμετάλλευσης, ανάλογα με την έντασή της και τον τόπο στον οποίον πρόκειται να δραστηριοποιηθεί. Η κατάρτιση Διαχειριστικών Σχεδίων με στόχευση την εκμετάλλευση των υδάτινων οικοσυστημάτων viografia fv\parartimata-pinakes_entheta\parartimata\library\1parelthon paron mellon April 2014
-7- και των ιχθυοπληθυσμών τους, απαιτεί ιδιαίτερες γνώσεις και πληροφορίες που σχετίζονται, κυρίως, με τη δομή και τη λειτουργία των οικοσυστημάτων και με τη βιολογία και τη δυναμική των υδρόβιων οργανισμών. Οι υδατοκαλλιέργειες συνιστούν στρατηγικό «εργαλείο» για την εφαρμογή των Διαχειριστικών Σχεδίων παράκτιων περιοχών, όπως ακριβώς συμβαίνει και με την αιγο-προβατοτροφία για την οικολογική διαχείριση των βοσκοτόπων και των βοσκήσιμων δασικών εκτάσεων. Η ελληνική «γεωργία» συγκροτείται, σήμερα (2014), από ένα μεγάλο αριθμό αυτοαπασχολουμένων σε γεωργικές εκμεταλλεύσεις μικρού μεγέθους, μεγάλης διασποράς και άτυπα η ουδόλως διασυνδεόμενες. Οι εκμεταλλεύσεις αυτές είναι ευέλικτες, απασχολούν ένα μεγάλο αριθμό εργαζομένων και προσφέρουν σημαντικές υπηρεσίες στην Οικονομία, την Κοινωνία και την Οικολογία. Το άτυπο αυτό σύστημα γεωργικών εκμεταλλεύσεων, υπό εφικτές προϋποθέσεις, έχει, πρακτικά, απεριόριστο παραγωγικό δυναμικό, λόγω κλίματος, αναγλύφου, φυσικού περιβάλλοντος, γεωγραφικής θέσεως της Ελλάδας και διατροφικού πολιτισμού της, μεγάλες δυνατότητες διατήρησης θέσεων εργασίας και δημιουργίας νέων με χαμηλό κόστος και υψηλό πολλαπλασιαστή του «προϊόντος» που παράγει, ο οποίος εκτιμάται ότι είναι της τάξεως του 5, υπερδιπλάσιος εκείνου του Τουρισμού, που εκτιμάται ότι είναι της τάξεως του 2. Υποστηρίζω ότι, ο γεωργικός τομέας μπορεί να αναδειχθεί ως ο μεγαλύτερος εργοδότης της χώρας, ως ο πυλώνας και η ελπίδα για το μέλλον, με βασική στόχευση την αύξηση των εξαγωγών και τη μείωση των εισαγωγών γεωργικών προϊόντων και την διασφάλιση επάρκειας τροφίμων για τη Χώρα. Η στόχευση αυτή, όπως προαναφέρεται, δεν πρέπει να αφορά, πρωτίστως, στην παραγωγή «τυπικών» προϊόντων (commodities), με κύρια στοιχεία ανταγωνιστικότητας την μεγάλη κλίμακα παραγωγής, την «τυπικότητα» των προϊόντων και το χαμηλό κόστος, για τα οποία η ελληνική «γεωργία» δε έχει συγκριτικό πλεονέκτημα, αλλά στην παραγωγή τεκμηριωμένης ποιότητας ειδικών εξωστρεφών μεσογειακών προϊόντων μέσω ισχυρών αγροτροφικών αλυσίδων και ειδικά παραδοσιακά προϊόντα ορεινής / νησιωτικής παραγωγής, ΠΟΠ, ΠΓΕ και ΕΠΙΠ, με χρήση των επιδοτήσεων όχι ως αυτοσκοπό αλλά ως conditional incentives, συνδέοντάς τα με την σύγχρονη τεχνολογία και τον τουρισμό και υποστηρίζοντάς τα με τον πολιτισμό, τον τουρισμό, τις αρχαιότητες και την λατρεία μας. Είναι σημαντικό το γεγονός ότι η ελληνική προεδρία της Ε.Ε. (01.01-30.06.2014): (i) ενέταξε στις προτεραιότητές της τρεις νέους Κανονισμούς σήμανσης ποιότητας που θα αφορούν σε προϊόντα «εγγυημένης παράδοσης», «ορεινής παραγωγής» και «νησιωτικής γεωργίας» και (ii), προέταξε, ως βασικό θέμα συζήτησης, την κατοχύρωση ενιαίου Ευρωπαϊκού σήματος που θα σφραγίζει όλα τα προϊόντα που κατοχυρώνονται ως ΠΟΠ και ΠΓΕ και θα διαφημίζεται παγκοσμίως. Σε ένα τέτοιο χαρτοφυλάκιο προϊόντων αναμένεται να ενταχθούν και πολλά άλλα ειδικά προϊόντα της ελληνικής «γεωργίας» που θα προσδιορίσουν οι γνώσεις από την γονιδιοματική επιστήμη. Οι μέχρι τώρα γνώσεις από την επιστήμη αυτή αποδεικνύουν ότι οι λειτουργίες της πέψης των τροφών απαιτούν την συμβίωση και συνεργασία των πολυάριθμων κυττάρων του ανθρώπινου οργανισμού, με μια ασυλλήπτου πλήθους μικροβιακή χλωρίδα. Ο εμπλουτισμός της πολυπληθούς αυτής χλωρίδας θα μπορούσε, σε μεγάλο βαθμό, να υποστηριχθεί από την ελληνική «γεωργία», η οποία μπορεί να λειτουργήσει ως αποτελεσματικός προμηθευτής τροφών που είναι φορείς της χλωρίδας αυτής, όπως είναι τα «προβιοτικά τρόφιμα», τα οποία άρχισαν ήδη να εντάσσονται στο σημαντικό παραγωγικό δυναμικό της (Γιαούρτι, Αριάνι, Ξινόγαλα, αποξηραμένες μυζήθρες, τουρσιά, ελιές, πιπεριές, ντομάτες, μουχλιασμένα αλλαντικά που αποξηραίνονται στον αέρα κ.α.). Κατά την διάρκεια της οικονομικής κρίσης η Κοινωνία συνειδητοποίησε ότι η «γεωργία» είναι ο μόνος παραγωγικός τομέας που μπορεί να υποστηρίξει την ανάταξη της Εθνικής Οικονομίας και να λειτουργήσει ως η «μόνιμη ελληνική βαριά βιομηχανία». Προϋπόθεση γι αυτό είναι η στοχευμένη διασύνδεση του πρωτογενή τομέα με το δευτερογενή και τριτογενή, η οποία είναι μεν δύσκολο αλλά viografia fv\parartimata-pinakes_entheta\parartimata\library\1parelthon paron mellon April 2014
-8- εφικτό εγχείρημα και απαιτεί στοχευμένο προσδιορισμό της μελλοντικής εικόνας της ελληνικής «γεωργίας», όχι με τις υφιστάμενες τεχνικές, θεσμικές, νομικές, κοινωνικές και περιβαλλοντικές προϋποθέσεις αλλά με εκείνες που προσδιορίζονται από τις απαιτήσεις του δύσκολου αυτού εγχειρήματος. Στις προϋποθέσεις αυτές περιλαμβάνονται και εκείνες που αφορούν στις υποδομές της υπαίθρου, στην αξιοποίηση των εθνικών και ευρωπαϊκών πόρων, στη χρήση ευρηματικών χρηματοδοτικών εργαλείων, στην καθιέρωση σύγχρονων ήπιων συστημάτων παραγωγής, στη θεσμοθετημένη συλλογική δράση και στη δημιουργία υποδομής προώθησης πιστοποιημένων ελληνικών προϊόντων με υψηλή Προστιθέμενη Αξία. Υπό τις προϋποθέσεις αυτές, η ελληνική «γεωργία» και ο αγροδιατροφικός τομέας που αυτή υποστηρίζει, μπορούν να επαναπροσδιορίσουν όλες τις δομές της ελληνικής Οικονομίας. Με βάση τις δυνατότητες αυτές υποστηρίζω ότι, η ελληνική «γεωργία», συνιστά την σπονδυλική στήλη της ελληνικής Οικονομίας, την μεγάλη αλλά, δυστυχώς, «εν εφεδρεία τελούσα» δύναμη κρούσης, που μπορεί να καταστήσει την Ελλάδα πρότυπο γεωργικής παραγωγής και εξαγωγική δύναμη σε γεωργικά προϊόντα. Το κύριο εμπόδιο για την αξιοποίηση του μεγάλου δυνητικού δυναμικού της ελληνικής «γεωργίας» είναι η έλλειψη συστήματος μακροχρόνιου προγραμματισμού ανάπτυξής της, με την έννοια της κατάρτισης στρατηγικού σχεδίου, της εφαρμογής του και της τεκμηριωμένης περιοδικής προσαργμογής του στις συνθήκες που θα προσδιορίζει η εφαρμογή του. Η έλλειψη αυτή προσδιορίζει τρείς μεγάλες απουσίες: Απουσία στοχευμένης Γεωργικής Έρευνας, για να τεθεί στη διαδικασία της γεωργικής παραγωγής μεγαλύτερο μέρος του «απεριόριστου» παραγωγικού δυναμικού των φυτών, μέσω της γονιδιωματικής τεχνολογίας και μέσω τεχνολογικών και οργανωτικών καινοτομιών στην παραγωγή, μεταποίηση και εμπορία των γεωργικών προϊόντων 5. Απουσία στοχευμένων Δημοσίων και Ιδιωτικών επενδύσεων, που αξιοποιούν και συμπληρώνουν τις τεχνικές γεωργικές υποδομές και, με την αξιοποίηση της εκάστοτε διαθέσιμης γεωργικής τεχνολογίας, αυξάνουν την παραγωγή και βελτιώνουν την παραγωγικότητα. Απουσία συστηματικής εθνικής προσπάθειας προώθησης των προϊόντων της ελληνικής «γεωργίας» σε αγορές στόχους, με φερέγγυα πιστοποίηση της ποιότητας, με κατάλληλη συσκευασία, με σύγχρονες τεχνικές μάρκετινγκ και με κατάλληλες στρατηγικές συνεργασίες. 1.2.3. Γεωργικός πληθυσμός Εννοώ το σύνολο των ατόμων των οποίων η απασχόληση και τα εισοδήματα στηρίζονται στη «γεωργία», ανεξάρτητα από τον τόπο κατοικίας τους. Ο γεωργικός πληθυσμός είναι όχι μόνον οργανικά ενταγμένος στα τοπικά οικοσυστήματα, την αειφορία των οποίων υποστηρίζει και από την 5 Η Ευρωπαϊκή Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή, στη Σύνοδό της (05/11/09), ενέκρινε, σχεδόν ομόφωνα, την ανάγκη «επίτευξης μιας βιώσιμης και ανταγωνιστικής «γεωργίας», μέσα από την αγροτική έρευνα και την τεχνολογία». Ο Πρωθυπουργός, στην προεκλογική ομιλία του στο Ηράκλειο (25/09/2009) είπε: «Η Κρήτη είναι ένας προνομιακός τόπος και παράδειγμα για το πώς μπορεί να εφαρμοστεί το νέο αναπτυξιακό μοντέλο της χώρας» και αυτό «μπορεί να γίνει, μέσα από ένα νέο Αγροδιατροφικό τομέα, με Έρευνα και Τεχνολογία». Η Υπουργός ΑΑΤ, στη συνέντευξή της στην εφημερίδα «Τα Νέα» (12/07/2010) είπε: «για να είναι ανταγωνιστική, η αγροτική οικονομία πρέπει να συμβαδίζει με την καινοτομία και την έρευνα. Το «Ολλανδικό μοντέλο» έρευνας και καινοτομίας της γεωργίας αποτελεί για εμάς πρότυπο το οποίο εξετάζουμε». Την ίδια περίοδο, ένας καπνοκαλλιεργητής, ερωτώμενος από δημοσιογράφο «Με ποια καλλιέργεια σκέφτεσαι να αντικαταστήσεις την καλλιέργεια του καπνού, που όπως λες δεν θα την ξανακάνεις», απάντησε: «δεν ξέρω ακόμη, αλλά κάνω ορισμένες δοκιμές», δηλαδή προσπαθεί μόνος του να βρει λύση στο πολυπαραγοντικό αυτό πρόβλημα. Επομένως, υπάρχει έλλειμμα στοχευμένης «Αγροτικής Έρευνας» στην Ελλάδα, η κάλυψη του οποίου μπορεί να οδηγήσει στην αναγκαία «βιώσιμη «γεωργία». Ενώ η Ε.Ε. επισημαίνει την ανάγκη μιας «βιώσιμης «γεωργίας» που θα επιτευχθεί μέσα από την αγροτική έρευνα και την τεχνολογία, ο πρωθυπουργός περιλαμβάνει στο προεκλογικό του πρόγραμμα την αναγκαιότητα ανάπτυξης ενός νέου Αγροδιατροφικού τομέα, μέσα από την έρευνα και την τεχνολογία, και η Υπουργός εξετάζει το μοντέλο «έρευνας και τεχνολογίας της Ολλανδίας», ο παραγωγός συνεχίζει να είναι κυριολεκτικά μόνος του. Μετά τη δεκαετία του 70 η ελληνική «γεωργία» στηρίχτηκε, κυρίως στις επιδοτήσεις. Η γεωργική έρευνα έπαψε να είναι μοχλός υποστήριξης της γεωργικής ανάπτυξης, αφού ποτέ δεν υπήρξε μακροπρόθεσμος σχεδιασμός στόχων για την αξιοποίηση των συγκριτικών πλεονεκτημάτων της ελληνικής «γεωργίας». Η αξιοποίηση αυτή είναι, σήμερα, περισσότερο από ποτέ επείγουσα και επιβεβλημένη, αλλά δεν μπορεί να γίνει με αυτοσχεδιασμούς και ερασιτεχνισμούς. Απαιτεί, μεταξύ πολλών άλλων, συνεχή αναζήτηση της πλέον αποτελεσματικής για τις συνθήκες μας τεχνολογίας και τεχνογνωσίας που θα υπηρετεί την προσέγγιση κοινής αποδοχής μακροπρόθεσμων ποσοτικών και ποιοτικών στόχων παραγωγής τροφίμων. viografia fv\parartimata-pinakes_entheta\parartimata\library\1parelthon paron mellon April 2014
-9- οποίαν εξαρτάται η αποτελεσματικότητα της παραγωγικής του λειτουργίας, αλλά και ορθολογικός χρήστης των εκάστοτε διαθέσιμων φυτοτεχνικών και ζωοτεχνικών πρακτικών. Επομένως, ο ρόλος των γεωργών είναι πολυλειτουργικός και πολυδιάστατος και η αποτελεσματικότητα των πράξεών του επηρεάζει το σύνολο της Οικονομίας, της Οικολογίας και της Κοινωνίας της υπαίθρου και των πόλεων. Το αναδυόμενο κίνημα των νέων γεωργών, καλείται να εγγυηθεί, υπό καθεστώς αμοιβαιότητας συμφερόντων μεταξύ των κοινωνικών εταίρων, προσφορά γεωργικών προϊόντων πιστοποιημένης ποιότητας, με την μικρότερη δυνατή συνολική περιβαλλοντική επιβάρυνση και την μεγαλύτερη δυνατή παραγωγή δημόσιων περιβαλλοντικών αγαθών κατά μονάδα παραγομένου προϊόντος. Επίσης, η νέα γενιά γεωργών καλείται να αποκτήσει πρόσθετες και συνεχώς επικαιροποιουμένες ικανότητες ώστε οι γεωργοί ν αναδειχθούν ηγήτορες στην Οικονομία και Κοινωνία της υπαίθρου, να διαχειριστούν αποτελεσματικότερα τα οικοσυστήματά της, να καταστούν αποτελεσματικά στελέχη των συστημάτων κοινωνικής και πολιτικής εκπροσώπησης και, με την ενεργό συμμετοχή τους στη λήψη αποφάσεων, να υποστηρίζουν την αποτελεσματικότητα της λειτουργίας του αγροδιατροφικού κυκλώματος προς όφελος των ίδιων, των καταναλωτών και των τεχνικών, οικονομικών, περιβαλλοντικών και κοινωνικών στοχεύσεων της Εθνικής Οικονομίας. Με βάση τα όσα προαναφέρονται συνάγεται ότι είναι υποχρέωση της εκάστοτε Κυβέρνησης να δημιουργεί προϋποθέσεις γνήσιας έκφρασης του γεωργικού πληθυσμού και να αποφεύγει την εφαρμογή του «διαίρει και βασίλευε»! Το έλλειμμα συνεννόησης μεταξύ του γεωργικού και του αστικού πληθυσμού, δεν διευκολύνει την αναγνώριση, εκ μέρους του δεύτερου, ούτε της συμβολής του πρώτου στην ανάταξη της Εθνικής Οικονομίας, στην προαγωγή της αειφορίας των ανανεώσιμων φυσικών πόρων και στην παραγωγή δημοσίων περιβαλλοντικών αγαθών, ούτε της ανάγκης που αυτός έχει να πείσει για την υπευθυνότητά του τον αστικό πληθυσμό, ώστε να μπορέσει η Πολιτεία να υποστηρίξει διαδικασίες που τον διευκολύνουν να παίξει το σημαντικό του ρόλο, ο οποίος πάντοτε και, κυρίως υπό τις παρούσες συνθήκες, εξυπηρετεί «ύψιστο Δημόσιο Συμφέρον». 1.2.4. Αγροτικός πληθυσμός Εννοώ το σύνολο των ατόμων που κατοικούν στην ύπαιθρο, δηλαδή όλους όσους δεν κατοικούν στις πόλεις, ανεξάρτητα από την απασχόλησή τους και την προέλευση των εισοδημάτων τους. Επομένως, στον αγροτικό πληθυσμό εντάσσεται, εκτός εξαιρέσεων και ο γεωργικός πληθυσμός αλλά δεν ταυτίζεται με αυτόν. Στο μέλλον αναμένεται ότι ο αγροτικός πληθυσμός θα αυξάνεται, χωρίς, κατ ανάγκη, να αυξάνεται και ο γεωργικός πληθυσμός. Με την αύξηση και διαφοροποίηση των ευκαιριών απασχόλησης στις αγροτικές περιοχές, με την πρόοδο της επιχειρηματικής οργάνωσης των γεωργών και την μεγέθυνση των γεωργικών εκμεταλλεύσεων και με την εισαγωγή οργανωτικών και τεχνολογικών καινοτομιών στην ελληνική «γεωργία», θα αυξηθεί η παραγωγικότητα εργασίας και, ταυτόχρονα, θα καταστεί εφικτή και η σταδιακή οργανική ένταξη σ αυτήν και μεταναστών. Ο αγροτικός πληθυσμός, με την αύξηση και διαφοροποίηση των ευκαιριών απασχόλησης στην ύπαιθρο, θα υποστηρίξει το γεωργικό πληθυσμό να αυξήσει και να διαφοροποιήσει τα εισοδήματά του, με τον εκσυγχρονισμό της παραγωγικής του δραστηριότητας και με την περιβαλλοντική του δράση, στα πλαίσια και των πολλαπλασιαστικών φαινομένων της αναπτυσσόμενης Οικονομίας της υπαίθρου. 2. ΤΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΕΩΡΓΙΑΣ (1950-1980) viografia fv\parartimata-pinakes_entheta\parartimata\library\1parelthon paron mellon April 2014
-10- Θλίβομαι να διαπιστώνω ότι, ακόμα και σήμερα, προβάλλονται ως αιτίες υστέρησης στην ανάπτυξη της ελληνικής «γεωργίας», εκείνες που προβάλλοντο τις 10ετίες του 50 και του '60: μικρό μέγεθος γεωργικής γης ανά γεωργική εκμετάλλευση, γήρανση και χαμηλό επίπεδο εκπαίδευσης και κατάρτισης του γεωργικού πληθυσμού, κατακερματισμένη και ανομοιογενής προσφορά γεωργικών προϊόντων, ανεπαρκείς τεχνικές και οργανωτικές υποδομές εμπορευματοποίησής τους. Όλες αυτές οι αιτίες ενώ είναι σωστά προσδιορισμένες από τότε, ποτέ δεν σχεδιάστηκε, σε βάθος χρόνου, η άρση τους. Ποτέ, μέχρι σήμερα, δεν σχεδιάστηκε η συνδυασμένη εφαρμογή των τριών θεσμοθετημένων βασικών Μέτρων της Κοινής Γεωργικής Πολιτικής (σχέδια βελτίωσης της αποτελεσματικότητας των γεωργικών εκμεταλλεύσεων, εγκατάσταση νέων γεωργών, πρόωρη συνταξιοδότηση των γεωργών), που άρχισαν σταδιακά να εφαρμόζονται στην Ελλάδα από το τέλος της δεκαετίας του 70, προκειμένου να βελτιωθούν οι τιμές των παραμέτρων που προσδιορίζουν ορισμένες από τις προαναφερόμενες διαρθρωτικές αιτίες. Ούτε ποτέ ασκήθηκε ουσιαστικός έλεγχος ώστε να καταδειχτεί πόσο αναποτελεσματική υπήρξε η ανεξάρτητη εφαρμογή των μέτρων αυτών στην ελληνική γεωργική πραγματικότητα. Ποτέ, μέχρι τώρα, δεν αντιμετωπίσαμε προσχεδιασμένα το κύριο πρόβλημα, που είναι πρωτίστως ανθρωπολογικό και δευτερευόντως τεχνικό και οικονομικό, ώστε σήμερα να έχουμε προετοιμασμένη τη νέα γενιά των ενεργών γεωργών να προσαρμοστεί με άνεση, μέσω συλλογικών δράσεων και οργανωτικών καινοτομιών, στις νέες καταστάσεις που απαιτεί η «παγκοσμίωση» και να επωφεληθεί από τις ευκαιρίες που αναδύονται διεθνώς στο τομέα των τροφίμων, για τον οποίον η Ελλάδα έχει σημαντικά και αξιοποιήσιμα συγκριτικά πλεονεκτήματα. Συμμετείχα στην προσπάθεια που έγινε τις δεκαετίες του'50 και 60 για την κάλυψη των αναγκών της Χώρας σε βασικά προϊόντα διατροφής. Η συντονισμένη προσπάθεια του τότε Υπουργείου Γεωργίας με την Γεωργική Έρευνα, την Υπηρεσία Γεωργικών Εφαρμογών και τους Γεωπόνους στα χωριά και της Αγροτικής Τράπεζας, με την Τεχνική της Υπηρεσία, την Διεύθυνση Συνεταιριστικών Οργανώσεων και την Διεύθυνση Γεωργικών Βιομηχανιών, είχε ως αποτέλεσμα τη «γεωργική επανάσταση» της εποχής εκείνης. Η «γεωργία», τότε, με τις διαθέσιμες γεωργικές τεχνολογίες, στηριγμένες στη χρήση γεωργικών μηχανημάτων, χημικών εισροών, κυρίως λιπασμάτων και γενετικής βελτίωσης των φυτών, κυρίως των σιτηρών, αναπτύχθηκε με ρυθμούς απίστευτα μεγάλους και προσδιόρισε, για την Ελλάδα, διεθνώς αναγνωρίσιμη οικονομική μεγέθυνση. Οι αποδόσεις των καλλιεργειών, κυρίως των σιτηρών, υπερτριπλασιάστηκαν. Δεν υπερκαλύφθηκαν μόνο οι ανάγκες της χώρας σε προϊόντα διατροφής. Με τη σημαντική αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας, τροφοδοτήθηκε με εργατικό δυναμικό και με πρώτες ύλες η ανάπτυξη των τομέων μεταποίησης και υπηρεσιών, κυρίως του εμπορίου και του τουρισμού και, ταυτόχρονα, απελευθερώθηκε μεγάλο τμήμα του πλεονάζοντος εργατικού δυναμικού του γεωργικού πληθυσμού, που μετανάστευσε οργανωμένα και, με την απουσία του, έδωσε ζωτικό χώρο σε αυτούς που παρέμειναν. Δυστυχώς, η προσπάθεια εκείνη υπήρξε αποκλειστικά τομεακή, χωρίς νέους θεσμούς οργάνωσης και λειτουργίας του γεωργικού τομέα για δικαιότερη κατανομή του πλούτου που δημιουργούσε η γεωργική ανάπτυξη και, ως εκ τούτου, τα αποτελέσματά της ενσωματώθηκαν άτακτα στην ελληνική Οικονομία και Κοινωνία και κόστισαν υπερβολικά σε όρους ανάλωσης φυσικών πόρων, κυρίως γεωργικής γης, νερού και βιοποικιλότητας. Σε παγκόσμιο επίπεδο, τα τελευταία 50 χρόνια του viografia fv\parartimata-pinakes_entheta\parartimata\library\1parelthon paron mellon April 2014
-11-20 ου αιώνα, οι πεινασμένοι της γης μειώθηκαν, από το 50% των 3 δις κατοίκων, στο 15% των 6,5 δις, χωρίς η έκταση της καλλιεργούμενης γης στον πλανήτη να αυξηθεί ουσιαστικά. Η «γεωργία», τότε, υποχρεώθηκε, μέσω των θεσμών που την υποστήριζαν, να σηκώσει μεγάλο τμήμα του κόστους της οικονομικής και κοινωνικής πολιτικής που ασκήθηκε, κυρίως τη δεκαετία του '80 και να συνεχίσει την παραγωγή ισχυρά επιδοτουμένων προϊόντων ποιοτικά υποβαθμισμένων και «αποσυρομένων» στις χωματερές, χωρίς στρατηγική μακροχρόνιας εμβέλειας για διαρθρωτικές προσαρμογές. Η αστάθεια και η ποικιλομορφία της νομισματικής και οικονομικής πολιτικής που ασκήθηκε τότε, η υπερβολική αύξηση των επιτοκίων, τα οποία υπερέβησαν το 28% και οι επάλληλες «ρυθμίσεις» των χρεών των γεωργών με ανατοκισμό χωρίς όριο, οδήγησαν την «γεωργία» σε υπερχρέωση και σε αδυναμία πραγματοποίησης επενδύσεων. Στο μεταξύ, η αταξία στη διανομή του πλούτου που δημιούργησε η άτακτη γεωργική ανάπτυξη, εξέτρεψε το μεγαλύτερο μέρος του έξω από τις γεωργικές εκμεταλλεύσεις και προκάλεσε ανέλεγκτο πλουτισμό κυρίως των κάθε είδους «μεσολαβητών» και «παρεμβαλλομένων». Η σταδιακή υποβάθμιση των υποδομών τεχνικής και οικονομικής υποστήριξης της «γεωργίας», όπως είναι η Γεωργική Έρευνα, οι Γεωργικές Εφαρμογές και ο επαναπροσδιορισμός του ρόλου της Αγροτικής Τράπεζας από εξειδικευμένο στη χρηματοδότηση της «γεωργίας» σε ρόλο εμπορικής τράπεζας και η κατασπατάληση των οικονομικών κοινοτικών πόρων μέσω της ΚΓΠ σε δράσεις που δεν στόχευαν τον μετασχηματισμό της «γεωργίας» σε ποιοτική και εξωστρεφή, επέτειναν την απουσία γεωργικών επενδύσεων. Επιχείρησα πολλές φορές να αναλύσω την κατάσταση που επεκράτησε στην ελληνική «γεωργία» κατά την διάρκεια των τριών τελευταίων δεκαετιών του 20 ου αιώνα. Όσο περισσότερο προχωρούσα στην ανάλυση τόσο περισσότερο η προσπάθειά μου ευτελίζετο από το γεγονός ότι, εξαιτίας της χαώδους κατάστασης που επικράτησε, δεν μπορούσα να διαχωρίσω τις αιτίες από τα αιτιατά, τους θύτες από τα θύματα, τους υπεύθυνους από τους ανεύθυνους και, κυρίως, από τη διαπίστωση ότι κι εγώ ο ίδιος δεν μπόρεσα να επιτελέσω το χρέος μου, να καταγγείλω, ως τεχνοκράτης, την κατάσταση και να μην παραμείνω παρατηρητής των εκάστοτε τεκταινομένων. Να κατηγορήσω την πολιτική που στάθηκε ανίκανη να επιβάλλει τάξη στο χάος; Το σύστημα γεωργικής εκπαίδευσης που δεν προσαρμόστηκε ποτέ στην εξυπηρέτηση των αναγκών των γεωργών; Τους φορείς τεχνικής υποστήριξης της «γεωργίας», που κατέληξαν διεκπεραιωτές του συστήματος χορήγησης των επιδοτήσεων; Τους γεωργούς, που δεν αντελήφθηκαν ότι οι επιδοτήσεις αφορούσαν στην οργάνωση της γεωργικής τους εκμετάλλευσης για να ανταποκριθεί στις προκλήσεις που αναδύοντο και όχι στην κάλυψη οικογενειακών αναγκών που πάντοτε υπάρχουν και στην απόκτηση παροδικών και πολυτελών βραχυπροθέσμων ανέσεων, στο πλαίσιο μίας ματαιόδοξης αντίληψης για επίδειξη; Τους πολιτικούς, που χρησιμοποίησαν τους Κοινοτικούς πόρους για ψηφοθηρικούς λόγους και όχι για σταθερή και βιώσιμη ανάπτυξη των αγροτικών περιοχών (αγροτουριστικά καταλύματα σχεδιάστηκαν με προοπτική κατοικίας, τουριστικά σκάφη επιδοτήθηκαν με προοπτική να καταλήξουν σκάφη αναψυχής, κτηνοτροφικές εγκαταστάσεις με στόχο τη μετατροπή τους σε κατοικίες, γεωργικά μηχανήματα με σκοπό να αποκτηθούν πολυτελή αυτοκίνητα 4Χ4 κλπ.). Τον απλό πολίτη, ο οποίος αμήχανος παρατηρούσε τα τεκταινόμενα, χωρίς βούληση ή τόλμη να παρέμβει, φοβούμενος την κοινωνική κατηγορία για προδοσία; Επομένως, τι είδους ανάλυση να κάνω, όταν το συμπέρασμα είναι προφανές: Στην ελληνική «γεωργία» επικράτησε και συνεχίζει να επικρατεί το χάος, η ανασφάλεια και η αμηχανία viografia fv\parartimata-pinakes_entheta\parartimata\library\1parelthon paron mellon April 2014
-12- για το μέλλον, παρά τα συγκριτικά πλεονεκτήματα που έχει η χώρα για παραγωγή προϊόντων ποιότητας, παρά τις εξαγγελίες και μεγαλεπήβολα σχέδια που εξαγγέλλουν οι πολιτικοί που αναλαμβάνουν, εκάστοτε, την ηγεσία του Υπ.ΑΑΤ της Χώρας. Όλα αυτά προσδιορίζουν μερικές μόνον από τις απαράδεκτες αστοχίες των Κυβερνήσεων των τελευταίων δεκαετιών του 20 ου αιώνα. Οι συνέπειες των αστοχιών αυτών επηρέασαν αρνητικά την πορεία του Γεωργικού Τομέα και τον κατέστησαν ανέτοιμο να αντιμετωπίσει τον έντονο ανταγωνισμό, όταν η Χώρα εισήλθε, αργότερα, στην ευρωζώνη, χωρίς δυνατότητα άσκησης νομισματικής πολιτικής, λόγω του ενιαίου νομίσματος και χωρίς την ύπαρξη ενός ευρωζωνικού μηχανισμού στοχευμένης ανακύκλωσης των πλεονασμάτων των Χωρών με πλεονασματικές Οικονομίες, υπέρ εκείνων με ελλειμματικές Οικονομίες, όπως είναι η Ελλάδα. 3. ΤΟ ΠΑΡΟΝ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΕΩΡΓΙΑΣ (1981-2010) 3.1. Περιγραφή της Υφισταμένης Κατάστασης Τα τελευταία είκοσι χρόνια του 20 ου αιώνα και η πρώτη δεκαετία του 21 ου αιώνα χαρακτηρίστηκαν από τεχνητά υψηλό επίπεδο κοινωνικής ευημερίας του γεωργικού πληθυσμού, με την εισροή σημαντικών κοινοτικών οικονομικών πόρων, με την διαγραφή μεγάλου μέρους των συσσωρευμένων χρεών του Γεωργικού Τομέα, με την άτακτη και αδιαφανή συμπεριφορά των κοινωνικών ομάδων, στην οποίαν εντάσσονται η διαφθορά και η φοροδιαφυγή και με τον αλόγιστο καταναλωτισμό, που υποστηρίχθηκε ισχυρά και με υπερδανεισμό. Η αποσύνδεση των επιδοτήσεων από την παραγωγή, με σκοπό τη χρηματοδότηση των αναγκαίων γεωργικών αναδιαρθρώσεων, χωρίς να πραγματοποιείται, ή έστω και να επιδιώκεται προγραμματικά, στοχευμένη αναδιάταξη του τρόπου με τον οποίον ασκείται η «γεωργία» και ενσωμάτωση τεχνολογικών και οργανωτικών καινοτομιών στην παραγωγή, μεταποίηση και εμπορία των γεωργικών προϊόντων, αποδυνάμωσε το παραγωγικό δυναμικό της ελληνικής «γεωργίας» και, ταυτόχρονα, δημιούργησε αστικά υπερκαταναλωτικά πρότυπα και στις αγροτικές περιοχές. Παράλληλα, η θέσπιση περιβαλλοντικών περιορισμών, η ένταξη της Χώρας στην ζώνη του ΕΥΡΩ και η απουσία προσπάθειας για μακροχρόνιας εμβέλειας σχεδιασμό προσαρμογής της «γεωργίας» σε συνθήκες ανταγωνισμού και αξιοποίησης του σημαντικού συγκριτικού περιβαλλοντικού πλεονεκτήματός της, κατέστησαν το επίπεδο ευημερίας των γεωργικών νοικοκυριών μη διατηρήσιμο και προσδιόρισαν την σημερινή έντονη πτωτική πορεία του γεωργικού τομέα: Η γεωργική παραγωγή, σε απόλυτα μεγέθη, μειώνεται. Η αξία των εισαγωγών, κυρίως προϊόντων ζωικής παραγωγής, αυξάνεται. Το ισοζύγιο εξωτερικού εμπορίου γεωργικών προϊόντων είναι αρνητικό. Τα γεωργικά εισοδήματα παρουσιάζουν επιταχυνόμενη πτωτική τάση. Ενώ η ανεργία στο γεωργικό πληθυσμό διευρύνεται, σιτίζουμε τους τουρίστες και τους μετανάστες με εισαγόμενα προϊόντα ενώ, μέσω αυτών, θα μπορούσε η Χώρα να πραγματοποιεί έμμεσες εξαγωγές γεωργικών προϊόντων και να αυξάνει την απασχόληση του γεωργικού πληθυσμού. viografia fv\parartimata-pinakes_entheta\parartimata\library\1parelthon paron mellon April 2014
-13- Με βάση τα στοιχεία της ΕΛΣΤΑΤ, που αφορούν στους ετήσιους οικονομικούς λογαριασμούς του Γεωργικού Τομέα, η συνθετική εικόνα της διαχρονικής εξέλιξης των βασικών στοιχείων των λογαριασμών αυτών, κατά την διάρκεια της περιόδου 1995-2011, παρουσιάζεται στο ακόλουθο Διάγραμμα, από το οποίο συνάγεται ότι, η μεν αξία των ενδιάμεσων εισροών, στην οποίαν περιλαμβάνεται και το κόστος των ιδιοπαραγόμενων ζωοτροφών και της ανάλωσης παγίου κεφαλαίου αυξάνεται σημαντικά, το δε Γεωργικό Εισόδημα χωρίς επιδοτήσεις μειώνεται σημαντικότερα. Ειδικότερα, η απόλυτη και εκατοστιαία μεταβολή των επιμέρους μεγεθών των ετησίων οικονομικών λογαριασμών του Γεωργικού Τομέα, κατά την περίοδο 1995-2011, έχουν ως ακολούθως: viografia fv\parartimata-pinakes_entheta\parartimata\library\1parelthon paron mellon April 2014
-14- Επιμέρους οικονομικά μεγέθη Ποσά σε εκατομ. 1995 2011 Εκατοστιαία μεταβολή 2011/1995 Ακαθάριστη Αξία Φυτικής Παραγωγής (ΑΑΦΠ) (+) 5.976,6 6.892,7 15,3 Ακαθάριστη Αξία Ζωικής Παραγωγής (ΑΑΖΠ) (+) 2.144,7 2.833,3 32,1 Αξία Γεωργ. Υπηρεσιών & Πρώτης Μεταποίησης (+) 689,1 1.010,8 46,7 Ακαθάριστη Αξία Παραγ. Γεωργ. Τομέα (ΑΑΠΓΤ) (=) 8.810,4 10.736,8 21,9 Αξία ενδιάμεσων εισροών (-) 3.227,5 5.634,0 74,6 Ακαθάριστη Προστιθέμενη Αξία (ΑΠΑ) (=) 5.582,8 5.102,8-8,6 Ανάλωση παγίου κεφαλαίου (-) 504,0 1.860,1 269,1 Καθαρή Προστιθέμενη Αξία (ΚΠΑ) (=) 5.078,9 3.242,8-36,2 Αξία πληρωνόμενης εργασίας (-) 393,4 927,5 135,8 Αξία πληρωνόμενων ενοικίων (-) 256,1 528,8 106,5 Αξία πληρωνόμενων τόκων (-) 542,6 615,8 13,5 Αξία φόρων επί παραγωγής (-) 237,8 372,3 56,6 ΓΕ χωρίς επιδοτήσεις (=) 3.648,9 798,3-78,1 Επιδοτήσεις (+) 1.808,8 3.014,8 66,7 Συνολικό ΓΕ (=) 5.457,7 3.813,1-30,1 Από τα προαναφερόμενα στοιχεία συνάγεται ότι η διαχρονική μεταβολή της εκατοστιαίας διάρθρωσης της Ακαθάριστης Αξίας Παραγωγής του Γεωργικού Τομέα (ΑΑΠΓΤ), ως προς την προέλευσή της και ως προς τους προορισμούς της, έχει ως ακολούθως: Επιμέρους οικονομικά μεγέθη 1995 2011 Προέλευση της ΑΑΠΓΤ: ΑΑΦΠ (+) 67,8 64,2 ΑΑΖΠ (+) 24,3 26,4 Αξία Γεωργικών Υπηρεσιών και Πρώτης μεταποίησης (+) 7,9 9,4 ΑΑΠΓΤ (=) 100,0 100,0 Προορισμοί της ΑΑΠΓΤ: Αξία ενδιάμεσων εισροών (-) 36,6 52,5 ΑΠΑ (=) 63,4 47,5 Ανάλωση παγίου κεφαλαίου (-) 5,7 17,3 ΚΠΑ (=) 57,7 30,2 Αξία πληρωνόμενης εργασίας (-) 4,5 8,6 Αξία πληρωνόμενων ενοικίων (-) 2,9 4,9 Αξία πληρωνόμενων τόκων (-) 6,2 5,7 Φόροι επί παραγωγής (-) 2,7 3,5 ΓΕ χωρίς επιδοτήσεις (=) 41,4 7,5 Επιδοτήσεις (+) 20,5 28,0 Συνολικό ΓΕ (=) 61,9 35,5 Επομένως, το 2011, για κάθε 100 ΑΑΠΓΤ, 52,5 αφορούσαν σε αξία εισροών, 17,3 σε αξία ανάλωσης παγίου κεφαλαίου, 22,7 σε αμοιβές τρίτων (αμοιβές εργατών, αξία ενοικιαζόμενης γεωργικής γης, τόκοι δανείων και επιβάρυνση από ΦΠΑ και εισφορές υπέρ ΕΛΓΑ) και μόνο 7,5 σε ΓΕ, προκειμένου να καλυφθεί με αυτό, η αξία της εργασίας του γεωργού και των μελών της οικογένειάς του που αξιοποιήθηκε στη γεωργική εκμετάλλευση, τα τεκμαρτά ενοίκια της ιδιόκτητης γεωργικής γης, η τεκμαρτή απόδοση των κεφαλαίων που ο γεωργός έχει επενδύσει στη γεωργική εκμετάλλευση ή viografia fv\parartimata-pinakes_entheta\parartimata\library\1parelthon paron mellon April 2014
-15- χρησιμοποιεί ως κεφάλαιο κίνησης και το κέρδος (ή ζημία), όπως αυτό διαμορφώνεται από τα ετήσια οικονομικά αποτελέσματα. Το ΓΕ των 7,5 συμπληρώνετο με 28 από επιδοτήσεις, οι οποίες, με το καθεστώς της Ενιαίας Αποδεσμευμένης Ενίσχυσης και μέσω των «ατομικών δικαιωμάτων», καταβάλλονται, από το 2006, άμεσα στους παραγωγούς και οι οποίες, για κάθε επόμενο χρόνο, είναι λιγότερες από τον εκάστοτε προηγούμενο. Η σύγκριση των προαναφερόμενων στοιχείων τεκμηριώνουν την ανησυχητική αύξηση της αξίας των ενδιάμεσων εισροών και της ανάλωσης παγίου κεφαλαίου και την δραματική μείωση του Γεωργικού Εισοδήματος χωρίς επιδοτήσεις αλλά και του συνολικού Γεωργικού Εισοδήματος. Όπως επισημαίνεται και στο κεφάλαιο 2, η τελική αξία που πληρώνουν οι καταναλωτές για τα προϊόντα που παράγονται από τους γεωργούς, δημιουργείται και εισπράττεται, κατά το μεγαλύτερο μέρος της, έξω από τις γεωργικές εκμεταλλεύσεις από όσους εμπλέκονται, άμεσα ή έμμεσα, παραγωγικά ή παρασιτικά, με την διαδικασία μετατροπής των γεωργικών προϊόντων σε προϊόντα διατροφής και με τη διακίνηση των τελευταίων ώστε να φτάσουν στους καταναλωτές. Το τμήμα που εισπράττεται από τους γεωργούς, ενώ το 1960 υπολογίζετο σε 60%, στο τέλος της πρώτης δεκαετίας του 21 ου αιώνα υπολογίζετο σε 10-15%. Αυτό σημαίνει ότι, με το ισχύον σύστημα μετασυλλεκτικού χειρισμού και εμπορίας των γεωργικών προϊόντων, η βελτίωση των εισοδημάτων των γεωργών εξαρτάται από την δυνατότητα οργανικής συμμετοχής τους στην διαδικασία μετατροπής των προϊόντων που παράγουν σε τρόφιμα και στη διακίνηση των τελευταίων ώστε να φτάσουν στους καταναλωτές. Η πρόσφατη προσπάθεια που εκδηλώθηκε αυθόρμητα και αφορά στην άμεση συνεννόηση μεταξύ παραγωγών και καταναλωτών απέδειξε ότι, τουλάχιστον για ορισμένα προϊόντα που διακινήθηκαν με την ανοργάνωτη αυτή διαδικασία, όπως ήταν π.χ. οι πατάτες, είναι εφικτή η ουσιαστική αύξηση της τιμής παραγωγού και η ουσιαστική μείωση της τιμής καταναλωτή. Η ελληνική «γεωργία», κυρίως, κατά τη διάρκεια της πρώτης δεκαετίας του 21 ου αιώνα, εξελίσσεται παραδοσιακά ενώ η κοινωνία εξελίσσεται με άλματα και καθημερινά την αφήνει πίσω της σε όλο και μεγαλύτερη απόσταση. Είναι ασαφής, όπως επισημαίνεται και στο κεφάλαιο 2., η διάκριση μεταξύ αιτιών και επιπτώσεων, θυτών και θυμάτων, υπευθύνων και ανευθύνων. Το γεγονός είναι ότι, ενώ η ελληνική «γεωργία» έχει ισχυρό συγκριτικό λειτουργικό πλεονέκτημα, μέχρι τώρα αυτό δεν αξιοποιήθηκε για την οικονομική, κοινωνική και οικολογική ανάπτυξη της Χώρας, παρά το ότι οι προσπάθειες των δεκαετιών του 50, '60 και 70 απέδειξαν ότι, το πλεονέκτημα αυτό, όταν συνδυάζεται με προσχεδιασμένη και ολοκληρωμένη υποστήριξη του γεωργικού πληθυσμού, προσδιορίζει εντυπωσιακά αποτελέσματα. Εκτιμάται ότι, οι επιπτώσεις από την περαιτέρω επιδείνωση της κατάστασης της ελληνικής «γεωργίας», θα προσδιορίσουν δυσχερώς διαχειρίσιμες κοινωνικές εκδηλώσεις. Ως εκ τούτου η απουσία ολοκληρωμένης εθνικής γεωργικής πολιτικής, συμβατής με την Κοινή Γεωργική Πολιτική, που να καλύπτει τις επόμενες δεκαετίες, συνιστά ασύγγνωστη αδράνεια. Η άποψη αυτή ενισχύεται και από το γεγονός ότι, η Ελληνική «γεωργία», με στοχευμένη αξιοποίηση του «εν δυνάμει» παραγωγικού δυναμικού της, μπορεί να προσδιορίσει παραγωγή μεγάλης ποικιλίας υψηλής ποιότητας προϊόντων, ικανών, όχι μόνον να υποκαταστήσουν τις εισαγωγές γεωργικών προϊόντων, αλλά και να προσδιορίσουν άμεσες και έμμεσες, μέσω του τουρισμού, εξαγωγές. Το κύριο αλλά ανατρέψιμο εμπόδιο για την αξιοποίηση του viografia fv\parartimata-pinakes_entheta\parartimata\library\1parelthon paron mellon April 2014
-16- συγκριτικού πλεονεκτήματός της, είναι, όπως επισημαίνεται και στο κεφάλαιο 1, η έλλειψη συστήματος προγραμματισμού ανάπτυξής της σε βάθος χρόνου. 3.2. Προβλέψεις των βασικών στοιχείων του ετησίου οικονομικού λογαριασμού της ελληνικής «γεωργίας» για το 2015 Με βάση τις γραμμικές τάσεις που εκτιμήθηκαν για κάθε βασικό μέγεθος των ετήσιων οικονομικών λογαριασμών της ελληνικής «γεωργίας» κατά την περίοδο 1995-2011 (οι οποίες παρουσιάζουν ποικίλουσα στατιστική σημαντικότητα 6 ) και με την παραδοχή ότι δεν θα πραγματοποιηθούν ισχυρές παρεμβάσεις που θα προσδιορίσουν ανατροπή των τάσεων που εκτιμήθηκαν, η πρόβλεψη των επιμέρους μεγεθών των ετησίων οικονομικών λογαριασμών, για το 2015, έχουν ως ακολούθως: Συγκρινόμενα στοιχεία Εκατομμύρια Δείκτες (2001=100) Ποσοστά % 2011 2015* 2011 2015 2011 2015 ΑΑΠΓΤ (+) 10.737 11.100 108 112 100,0 100,0 Ενδιάμεσες εισροές (-) 5.634 5.860 146 152 52,5 52,8 ΑΠΑ (=) 5.103 5.240 84 86 47,5 47,2 Αποσβέσεις παγίων (-) 1.860 1.954 196 206 17,3 17,6 ΚΠΑ (=) 3.243 3.286 63 64 30,2 29,6 Αμοιβές εργατών (-) 928 1.338 150 216 8,6 12,0 Φόροι επί παραγωγής (-) 372 215 168 97 3,5 1,9 Αποτελέσματα Εκμ/σης (=) 1.943 1.733 45 40 18,1 15,7 Ενοίκια γεωργ. γης (-) 529 684 132 171 4,9 6,2 Τόκοι δανείων (-) 616 566 218 201 5,7 5,1 ΓΕ χωρίς επιδοτήσεις (=) 798 483 22 13 7,4 4,4 Επιδοτήσεις (+) 3.015 2.561** 142 120 28,1 23,1 Συνολικό ΓΕ (=) 3.813 3.044 66 53 35,5 27,5 (*) Εκτίμηση με βάση τις τάσεις της περιόδου 1995-2011 (**) Εκτίμηση με βάση το ποσό των επιδοτήσεων του 2011 και της πιθανολογούμενης ετήσιας απομείωσης. 3.3. Σχολιασμός των διαχρονικών εξελίξεων των βασικών μεγεθών των ετησίων οικονομικών λογαριασμών της ελληνικής «γεωργίας» (1) Η ΑΑΠΓΤ, την περίοδο 1995-2011, παραμένει, πρακτικά, στάσιμη. Σημειώθηκε μέση ετήσια αύξηση μικρότερη του 1,4% και εκτιμάται ότι, εάν δεν πραγματοποιηθούν στοχευμένες παρεμβάσεις, η αύξηση αυτή, για την περίοδο 1995-2015, θα είναι 1,3%. Σημαντική αύξηση στην ΑΑΠΓΤ μπορεί να προέλθει: Πρώτον, από την ΑΑΖΠ, εάν αναληφθεί προσπάθεια κάλυψης των αναγκών της Χώρας σε ζωικά προϊόντα με εγχώρια παραγωγή και διατροφής των ζώων με εγχώριας παραγωγής ζωοτροφές φυτικής προέλευσης. Η επιτυχής έκβαση μιας τέτοιας προσπάθειας είναι απόλυτα εφικτή, αρκεί να υπάρξει οργανική σύνδεση της κτηνοτροφίας με τη φυτική παραγωγή, μέσω μεσομακροπρόθεσμου προγραμματισμού. Δεύτερον, από την ΑΑΦΠ, εάν αναληφθούν συστηματικές πρωτοβουλίες που θα στοχεύουν: (i) την οργάνωση της παραγωγής ζωοτροφών, ώστε να καλύπτονται οι ανάγκες διατροφής των ζώων, σε επίπεδο παραγωγής κτηνοτροφικών προϊόντων που αντιστοιχούν, όχι μόνο στην εγχώρια ζήτηση αλλά και σε στοχευμένες εξαγωγές ζωικών προϊόντων, (ii) την παραγωγή προϊόντων με υψηλό εισοδηματικό συντελεστή και συντελεστή απασχόλησης, όπως είναι η ολοετής παραγωγή κηπευτικών προϊόντων, σε μεγάλη κλίμακα, για κάλυψη αναγκών μεγάλων αγορών-στόχων, για τα οποία η Χώρα 6 Βλ. μελέτη (72) στο Παράρτημα 1. viografia fv\parartimata-pinakes_entheta\parartimata\library\1parelthon paron mellon April 2014
-17- έχει μεγάλο συγκριτικό πλεονέκτημα, (iii) την αποτελεσματική πώληση των βασικών εθνικών μας προϊόντων, όπως είναι τα φρούτα, το ελαιόλαδο, τα αμπελουργικά προϊόντα, τα όσπρια και, κυρίως, έτοιμα φαγητά, με συνδυασμό ελαιολάδου, επιτραπέζιων ελιών και φέτας, με τεκμηριωμένη ανάδειξη της μεσογειακού τύπου διαιτολογικής αξίας τους, (iv) την αξιοποίηση του μεγάλου δυναμικού της χώρας σε ειδικά πιστοποιημένα προϊόντα (ΠΟΠ, ΠΓΕ, ΕΠΙΠ, ορεινών περιοχών, νησιωτικών περιοχών, προβιοτικά τρόφιμα) και σε προϊόντα της πλούσιας, ελληνικής χλωρίδας (αρωματικά και φαρμακευτικά φυτά, κρόκος, μαστίχα Χίου κ.α.) και (v), την αξιοποίηση του δυνητικού ιχθυοπαραγωγικού δυναμικού της χώρας. (2) Η ΚΠΑ Παραγωγής της ελληνικής «γεωργίας», από 5,1 δις το 1995, εκτιμάται σε 3,3 δις το 2015 και, ως ποσοστόν της ΑΑΠΓΤ, από 57,7% το 1995, σε 29,6% το 2015. Η κατάσταση αυτή οφείλεται σε τρία αλληλοσυνδεόμενα αίτια: Πρώτον, στη χαμηλή ΑΑΠΓΤ, λόγω του ότι οι τιμές που απολαμβάνουν οι γεωργοί για τα προϊόντα που πωλούν στην πόρτα των γεωργικών εκμεταλλεύσεών τους, οι οποίες χρησιμοποιούνται για τον υπολογισμό της ΑΑΠΓΤ, είναι, όπως επισημαίνεται και στην παράγραφο 3.1., ένα μικρό μέρος της τιμής που πληρώνουν, για τα προϊόντα αυτά, οι καταναλωτές. Δεύτερο, στο γεγονός ότι οι γεωργοί προμηθεύονται τις ενδιάμεσες εισροές με πολύ χαμηλή διαπραγματευτική ικανότητα, λόγω απουσίας συστηματικής θεσμικής χρηματοδότησης, χαμηλού επιπέδου τεχνικής ενημέρωσης/υποστήριξης και αδυναμίας μαζικών προμηθειών. Το αποτέλεσμα είναι ότι η αξία των ενδιαμέσων εισροών, από 3,2 δις που ήταν το 1995, εκτιμάται ότι θα είναι 5,9 δις το 2015 και, ως ποσοστόν της ΑΑΠΓΤ, από 36,6% που ήταν το 1995, εκτιμάται σε 53% το 2015. Η συνολική αύξηση της αξίας των ενδιαμέσων εισροών υπολογίζεται σε 74,6% για την περίοδο 1995-2011 και 81,6% για την περίοδο 1995-2015 (μέση ετήσια αύξηση 4,1%). Τρίτο, στο γεγονός ότι τα πάγια περιουσιακά στοιχεία των γεωργικών εκμεταλλεύσεων, κυρίως τα γεωργικά μηχανήματα, είναι δυσανάλογα με το εγκατεστημένο παραγωγικό δυναμικό και, σε συνδυασμό με το δυσμενές περιβάλλον στο οποίο λειτουργούν, με τον προβληματικό τρόπο με τον οποίον συντηρούνται και με την συνεχώς μειούμενη περίοδο τεχνολογικής απαξίωσης, προσδιορίζουν υψηλή ετήσια ανάλωση παγίου κεφαλαίου. Η ανάλωση αυτή, από 504 εκατομ. που ήταν το 1995, αυξήθηκε σε 1.860 εκατομ. το 2011 και, ως ποσοστόν της ΑΑΠΓΤ, από 5,7% το 1995, εκτιμάται σε 17,3% το 2011. Αυτό σημαίνει ότι η συνολική αύξηση της ανάλωσης παγίου κεφαλαίου, κατά την περίοδο 1995-2011, υπολογίζεται σε 269% και, για την περίοδο 1995-2015, εκτιμάται σε 287%, δηλαδή μέση ετήσια αύξηση της τάξεως του 14%. Το μέγεθος αυτό, ως στοιχείο προσδιορισμού του ΓΕ, πρέπει να διερευνηθεί, δεδομένου ότι οι αποσβέσεις αφορούν, κατ ουσίαν, στη ρευστότητα για την αντικατάσταση των περιουσιακών στοιχείων των οποίων η αξία αποσβαίνεται ή/και για την πληρωμή των χρεολυσίων των δανείων με τα οποία τα περιουσιακά αυτά στοιχεία αποκτήθηκαν ή αντικαθίστανται. Η κατάσταση που δημιουργείται από τη συνέργεια των τιμών που λαμβάνουν οι προαναφερόμενες παράμετροι (1) και (2) στις γεωργικές εκμεταλλεύσεις και, αθροιστικά, στην ελληνική «γεωργία», εκφράζει την αναποτελεσματικότητα που προσδιορίζει ένα από τα βασικά διαρθρωτικά χαρακτηριστικά της ελληνικής «γεωργίας». Το ότι συγκροτείται, όπως επισημαίνεται και στο κεφάλαιο 1, από ένα μεγάλο αριθμό γεωργικών εκμεταλλεύσεων, μικρού μεγέθους, μεγάλης διασποράς και μη διασυνδεομένων ακόμα και σε τοπικό επίπεδο. Το μειονέκτημα αυτό μπορεί να εξουδετερωθεί μόνο με viografia fv\parartimata-pinakes_entheta\parartimata\library\1parelthon paron mellon April 2014
-18- την εφαρμογή οργανωτικών καινοτομιών μέσω θεσμών συλλογικής δράσης, όπως είναι η συμβολαιακή «γεωργία», στα πλαίσια Επιχειρήσεων Κοινωνικής Οικονομίας με επαγγελματικό management, των οποίων αποκλειστικοί μέτοχοι, χρήστες των υπηρεσιών που θα προσφέρουν και δικαιούχοι του πλεονάσματος που θα δημιουργεί η λειτουργία τους θα είναι οι γεωργοί που συμμετέχουν σ αυτές. Οι επιχειρήσεις αυτές θα μπορούσαν να χειριστούν όχι μόνο την τεχνική και χρηματοπιστωτική υποστήριξη των μετόχων τους και την μαζική προμήθεια των ενδιαμέσων εισροών που χρησιμοποιούν, αλλά και την διαχείριση «εργαλείων» στήριξης των εισοδημάτων των γεωργών που συμμετέχουν σ αυτές, όταν αυτά, από μη προβλέψιμες τιμές των παραμέτρων που τα προσδιορίζουν, μειώνονται κάτω του κοινωνικώς αποδεκτού ορίου διαβίωσης ή/και του εφικτού ορίου απορρόφησης των συνεπειών που προκαλεί η βίαιη μείωσή τους. Τέτοια «εργαλεία» προβλέπονται στη Κοινή Γεωργική Πολιτική της περιόδου 2014-2020. (3) Το Γεωργικό Εισόδημα βρίσκεται σε ανησυχητικά έντονη πτώση, ως συνέπεια των τιμών που λαμβάνουν οι προαναφερόμενες παράμετροι (1) και (2). Από 3,6 δις που ήταν το 1995, μειώθηκε σε 0,8 δις το 2011 και εκτιμάται σε 0,5 δις το 2015. Ως ποσοστόν της ΑΑΠΓΤ, από 41,4% που ήταν το 1995, μειώθηκε σε 7,4% το 2011 και εκτιμάται σε 4,4% το 2015. Το ΓΕ, ως ποσοστόν της ΚΠΑ, από 71,8% το 1995, μειώθηκε σε 24,6% το 2011 και εκτιμάται σε 14,7% το 2015. Επομένως, για το 2011, σε 100 ΚΠΑ, μόνον 25 αφορούσαν σε ΓΕ και 75 σε εισοδήματα τρίτων (αμοιβές εργατών, τόκοι δανείων, πληρωνόμενα ενοίκια γεωργικής γης, επιβάρυνση από ΦΠΑ και εισφορά ΕΛΓΑ). Σημαντική αύξηση του ΓΕ δεν μπορεί να προέλθει από τη μείωση των εισοδημάτων που άμεσα χρηματοδοτεί η «γεωργία» σε τρίτους επειδή: (i) οι αμοιβές εργατών είναι αναπόφευκτη δαπάνη, λόγω των εποχικών αιχμών ζήτησης εργασίας που απαιτεί η παραγωγή πρωτογενών προϊόντων. Μικρή μείωση θα μπορούσε να προκύψει από την εφαρμογή οργανωτικών καινοτομιών συλλογικής δράσης που θα εξοικονομούσε ημέρες εργασίας από δραστηριότητες πώλησης των προϊόντων από τους ίδιους τους γεωργούς και από την εφαρμογή συνεργασιών μεταξύ γεωργών σε τοπικό επίπεδο, (ii) τα ενοίκια γεωργικής γης και οι τόκοι δανείων θα μπορούσαν να υποστούν μικρή μόνο μείωση με πολιτικές εφαρμογής ειδικών όρων χρηματοδότησης και ενοικίασης της γεωργικής γης. Οι γεωργοί, με το ΓΕ των 800 εκατομ. που απέκτησαν το 2011 και αντιστοιχεί περίπου σε μέσο ετήσιο εισόδημα 1.600 για 500.000 γεωργικές εκμεταλλεύσεις, καλούνται να καλύψουν, όπως επισημαίνεται και στην παράγραφο 3.1, την αγοραία αξία της εργασίας που προσέφεραν οι ίδιοι και τα μέλη των οικογενειών τους στην γεωργική εκμετάλλευση, τα τεκμαρτά ενοίκια της ιδιόκτητης γεωργικής γης, την τεκμαρτή απόδοση των ίδιων κεφαλαίων που έχουν επενδύσει ή χρησιμοποιούν ως κεφάλαιο κίνησης στην εκμετάλλευσή τους και το κέρδος (ή τη ζημία) που προκύπτει από την παραγωγική τους δραστηριότητα. Στην κάλυψη των αναγκών αυτών συμβάλλουν οι επιδοτήσεις, το ύψος των οποίων, το 2011, διαμορφώθηκε σε 3 δις και, με την προσχεδιασμένη ετήσια μείωσή τους, εκτιμάται ότι, για το 2015, θα διαμορφωθεί σε 2,6 δις. Το επιδοτούμενο συνολικό ΓΕ, στο ύψος που εκτιμάται ότι θα διαμορφωθεί το 2015, δεν καλύπτει ούτε το εισόδημα εργασίας που προσδιορίζει η απασχόληση των γεωργών και των μελών των οικογενειών τους στις γεωργικές εκμεταλλεύσεις. Εξάλλου, εκτιμάται ότι, το Γεωργικό Εισόδημα θα μειωθεί περαιτέρω, όταν θα έχουν αποτιμηθεί τα στοιχεία του 2013 και 2014, με την αφαίμαξη πόρων της τάξεως του 1,5 δισ. ευρώ, ως αποτέλεσμα των μέτρων που επιβλήθηκαν στους γεωργούς από την εφαρμογή του μνημονίου, αλλά και την viografia fv\parartimata-pinakes_entheta\parartimata\library\1parelthon paron mellon April 2014
-19- επικείμενη επιβολή φόρου στα αγροτεμάχια. Η σχέση μεταξύ της Προστιθέμενης Αξίας της ελληνικής «γεωργίας» και των Άμεσων Ενισχύσεων που την υποστηρίζουν, ενώ το 2008 ήταν 1,16 και το 2011 1,07, το 2014, σύμφωνα με τα όσα προαναφέρονται, αναμένεται να είναι σημαντικά μικρότερη της μονάδας. (4) Συμπέρασμα: Η ανασυγκρότηση της ελληνικής «γεωργίας», η οποία έχει δυναμικό για ετήσιους ρυθμούς ανάπτυξης και πέραν του 7%, απαιτεί την κατάρτιση και εφαρμογή, σε βάθος χρόνου, Εθνικού Σχεδίου Επενδύσεων μεγάλης κλίμακας και κοινής αποδοχής, στα πλαίσια του οποίου να εντάσσονται και τα όσα προωθούνται εκάστοτε από τα μεσοπρόθεσμα προγράμματα της ΕΕ για γεωργική και αγροτική ανάπτυξη. Στόχευση του Σχεδίου αυτού πρέπει να είναι: (i) η αξιοποίηση του συγκριτικού πλεονεκτήματος της Χώρας για παραγωγή μεσογειακών ποιοτικών γεωργικών προϊόντων μεγάλης κλίμακας, για ικανοποίηση μεγάλων αγορών-στόχων, (ii) η υποκατάσταση εισαγωγών και η αύξηση εξαγωγών γεωργικών προϊόντων και η εφαρμογή οργανωτικών καινοτομιών συλλογικής δράσης, για μείωση του κόστους, (iii) η αύξηση της ΑΑΠΓΤ μέσω αποτελεσματικών πωλήσεων αυξημένων ποσοτήτων ποιοτικών προϊόντων και μειωμένης διαρροής μεγάλου τμήματος της ΑΑΠΓΤ σε εισοδήματα μεσαζόντων, (iv) η μείωση της αξίας και η βελτίωση της ποιότητας και της χρήσης των ενδιαμέσων εισροών, μέσω αποτελεσματικών αγορών, πολιτικών μείωσης του κόστους ενέργειας στη «γεωργία» και πολιτικών τεχνικής και χρηματοοικονομικής υποστήριξης των γεωργών και μειωμένης ανάλωσης παγίου κεφαλαίου, με τη βελτίωση του τρόπου διαχείρισης των γεωργικών εκμεταλλεύσεων και (v), η καθιέρωση πρόσθετης άμεσης αμοιβής των γεωργών για τις υπηρεσίες που προσφέρουν στην Εθνική Οικονομία, στην Κοινωνία και στην Οικολογία. Στα πλαίσια μιας τέτοιας προσπάθειας, η νέα γενιά γεωργικού πληθυσμού, ασκώντας με αποτελεσματικότητα το διπλό της ρόλο, ως παραγωγός πρωτογενών προϊόντων διατροφής ανθρώπων και ζώων πιστοποιημένης ποιότητας και ως διαχειριστής και προαγωγός της αειφορίας των κοινωνικής ιδιοκτησίας φυσικών πόρων, κυρίως, εδαφικών, υδατικών και βιοποικιλότητας, θα καταστεί, από επιδοτούμενη, εισοδηματικά αυτοδύναμη. Εάν, με την προαναφερόμενη προσπάθεια, επιτευχθεί, κατά την επόμενη δεκαπενταετία, αύξηση κατά 15% της ΑΑΠΓΤ και μείωση κατά 15% της αξίας των ενδιαμέσων εισροών και ανάλωσης παγίου κεφαλαίου, οι ετήσιοι οικονομικοί λογαριασμοί της ελληνικής «γεωργίας», στο τέλος της περιόδου αυτής, σε τιμές του 2011 και με τις συντηρητικότερες εκτιμήσεις, θα εμφανίζουν τα ακόλουθα ποσά για τα επιμέρους μεγέθη: (i) ΑΑΠΓΤ, τουλάχιστον 17,0 δις, (ii) Αξία Eνδιαμέσων Eισροών και Aνάλωσης Παγίου Kεφαλαίου, το πολύ 8,5 δις, (iii) ΚΠΑ 8,5 δις, (iv) Δαπάνες για αμοιβές εργατών σε τρίτους (εποχικοί εργάτες, τόκοι δανείων, ενοίκια γεωργικής γης τρίτων και φόροι επί παραγωγής), 3,5 δις, δηλαδή περισσότερες σε σύγκριση με εκείνες του 2011 και (v), ΓΕ 5,0 δις, σε σύγκριση με τα 0,8 δις του 2011. Εάν στο ΓΕ προστεθούν και οι επιδοτήσεις, στο πιθανολογούμενο μέσο ετήσιο ύψος της περιόδου 2014-2020, των 2,6 δις, ως αμοιβή για την συμβολή των γεωργών στην παραγωγή δημόσιων περιβαλλοντικών αγαθών, το συνολικό ΓΕ εκτιμάται σε 7,6 δις, έναντι εκτιμωμένου συνολικού ΓΕ 3 δις για το 2015. viografia fv\parartimata-pinakes_entheta\parartimata\library\1parelthon paron mellon April 2014