ΜαρΙα ΡουμελιΩτου-ΚαλεΩδη Η καμηλοπαρδαλη τρωει τα φυλλα η ψυχανάλυση ενός μικρού αγοριού με φοβίες με 36 ΕΙΚΟΝΕΣ ΑΘΗΝΑ 2013
Μαρία Ρουμελιώτου-Καλεώδη Η καμηλοπάρδαλη τρώει τα φύλλα. Η ψυχανάλυση ενός μικρού αγοριού με φοβίες 2013, Εκδόσεις ΠΟΤΑΜΟΣ & Μαρία Ρουμελιώτου-Καλεώδη Επιμέλεια: Δημήτρης Παπακώστας Σχεδιασμός εξωφύλλου: Γιάννης Τοκαλατσίδης Σελιδοποίηση: Βίβιαν Γιούρη Εκτύπωση: Φωτόλιο & Typicon Εκδόσεις ΠΟΤΑΜΟΣ Ξενοκράτους 48, 106 76 Αθήνα, τηλ. 210 7231271, 215 5403723, fax 210 7254629 www.potamos.com.gr, info@potamos.com.gr ΙSBN 978-960-545-027-4
Στον Μάρκο, στον Ηλία, στην Agnès Dupont-Link
ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Τις ευχαριστίες μου στον Δημήτρη Παπαευθυμίου για την κριτική ανάγνωση του βιβλίου. Στον Χρήστο Παπάζογλου για τις επισημάνσεις του στη γλωσσική διατύπωση. Στον Ηλία Φλέγκα για την πολύτιμη τεχνική βοήθειά του. Στον Δημήτρη Παπακώστα για την επιμέλεια. Στη Monique Touron για τις ενδιαφέρουσες συζητήσεις μας γύρω από τα ερωτήματα που προκύπτουν στην ψυχανάλυση με φοβικά παιδιά.
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ.... 9 ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ: Η φοβία... 13 Το αίνιγμα της επιθυμίας του Άλλου.... 22 Η προβληματική της γενεαλογίας.... 31 Η εικόνα.... 36 Λειτουργία του άγχους και του φοβικού αντικειμένου.... 42 ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ: Ο Ευγένιος... 49 Ι. Οι προκαταρκτικές συνεδρίες.... 51 ΙΙ. Η ψυχαναλυτική πορεία του Ευγένιου.... 79 Το ερώτημα για την ψυχανάλυση.... 80 Η φαντασίωση της καταβρόχθισης.... 93 Η πρώιμη κατάρρευση.... 103 Ο μεταβιβαστικός καθρέφτης ή Η φαντασίωση του καπαμά. 140 Περάσματα από το φαντασιακό στο συμβολικό.... 158 Η φαντασίωση της ολικής καταστροφής.... 170 Το ερώτημα για τον πατέρα.... 180 Η φαντασίωση του ευνουχισμού των γονέων.... 186 Επιστροφή στο στοματικό αντικείμενο, η γέννηση.... 194 Οιδιπόδεια προβληματική.... 200 Η άτυ(οι)χη συνάντηση.... 243 Το όνειρο-κατασκευή της γενεαλογίας.... 247 Ο θάνατος των γονέων.... 268 Η συμπυκνωμένη φαντασίωση.... 282 Η ψυχανάλυση του αγώνα.... 292 Ταυτίσεις. Ψυχική επιλογή φύλου.... 296 Η μεταβίβαση....306 ΑΝΤΙ ΕΠΙΛΟΓΟΥ.... 319 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ.... 323
ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η φοβία, τόσο συχνά παρούσα στην ψυχική ζωή των ανθρώπων, αφού εμφανίζεται στις νευρώσεις, τη διαστροφή και την ψύχωση, απασχόλησε, όπως είναι εύλογο, και συνεχίζει ν απασχολεί τους ψυχαναλυτές. Ακόμη πιο συχνή και πιο συνηθισμένη είναι στα παιδιά, σε όλες τις φάσεις της ζωής τους, αν και πολλά πράγματα παίζονται στην οιδιπόδεια περίοδο ως προς τη λύση ή την εγκατάστασή της. Διότι το παιδί τίθεται τότε σαφέστερα αντιμέτωπο με τη λειτουργία ή μη της πατρικής μεταφοράς. Κατά το προοιδιπόδειο διάστημα έχει κυρίως να κάνει με τη μητρική λειτουργία, η ύπαρξη της οποίας, αποτέλεσμα του ευνουχισμού της μητέρας, συνιστά απαραίτητη προϋπόθεση για τη λειτουργία της πατρικής μεταφοράς στο παιδί. Με τη συνάντηση της μητρικής και της πατρικής λειτουργίας, τη συμβολική δηλαδή συμβολή και των δύο γονέων, καθίσταται δυνατή η επιβολή της απαγορεύσεως της αιμομιξίας, πράγμα που επιτυγχάνεται όταν ο ένας γονιός είναι αντικείμενο της επιθυμίας του άλλου χαρακτηρίζονται επομένως και οι δύο από την έλλειψη, την οποία μπορούν να επιβάλουν και στο παιδί τους. Στην περίπτωση αυτή οι φοβίες υποχωρούν αρκετά εύκολα και γρήγορα. Το παιδί δοκιμάζει, αναμένει, και αν κρίνει πως υπάρχει η βεβαιότητα ότι δεν μπορεί να παραβιάσει πόρτες που επιμένουν να παραμένουν κλειστές, τότε, μη έχοντας ανάγκη να ανατρέξει σε μεσοβέζικες εναλλακτικές λύσεις, ξεπερνά τις φοβίες και συνεχίζει το δρόμο του. Αν, αντιθέτως, οι πόρτες είναι είτε ανοιχτές είτε μισάνοιχτες, αν η απαγόρευση μπορεί μεν να ανακοινώνεται αλλά να μην ισχύει, αν δηλαδή η μητρική λειτουργία, έχοντας υπάρξει ελλιπής, συναντάται με την εξίσου ελλιπή λειτουργία του πατέρα, τότε αφήνονται περιθώρια στο υποκείμενο να ξεφύγει από το νόμο, με αποτέλεσμα ν ανοίγεται έτσι ο δρόμος για να προστρέξει σε κάποια φοβία μέσω της οποίας θα μπει ένα όριο εκεί όπου οι γονείς αδυνατούν να το βάλουν. Τα φοβικά αντικείμενα, υποκατάστατα της πατρικής λειτουργίας, δεν μπορούν βέβαια, παρ όλη τη χρησιμότητά τους, να λειτουργήσουν όπως λειτουργεί ο συμβολικός πατέρας. Όταν τα πράγματα έχουν έτσι, οι φοβίες αρχίζουν συνήθως από πολύ νωρίς, πριν από την οιδιπόδεια φάση, όσο κι αν γίνονται πιο έντονες κατ αυτήν. 9
Η καμηλοπαρδαλη τρωει τα φυλλα Μπορούν όμως και να επιμένουν καθ όλη τη διάρκεια της ζωής, με την έννοια ότι εμφανίζονται σε κάποιες φάσεις, όταν κάτι της τάξεως του συμβολικού διαρρηγνύεται και το υποκείμενο κατακλύζεται από την απειλή της μη ελλείψεως. Ο Ευγένιος, του οποίου θα παρουσιάσουμε ολόκληρη την ψυχανάλυση, είναι ένα αγόρι έξι ετών με διάφορες φοβίες, οι οποίες το εμποδίζουν να διάγει μια ζωή κανονική, αφού το υποχρεώνουν να μένει έγκλειστο στο σπίτι, όμως ακόμη και μέσα σ αυτό να έχει ανάγκη από τη συνεχή παρουσία δίπλα του κάποιου άλλου προσώπου. Όταν αυτό δεν είναι εφικτό, αποσύρεται στον κόσμο του, φαίνεται αλλοπαρμένο, και το μόνο σημάδι που μαρτυρεί τότε μια κάποια ζωή είναι το ρυθμικό κούνημα. Γιατί διάλεξα αυτή την περίπτωση, με την οποία ασχολήθηκα πριν από πολλά χρόνια, όταν άρχιζα να εργάζομαι ως ψυχαναλύτρια; Θεωρώ πως εκτός από τους συνειδητούς λόγους υπάρχουν πάντα και ασυνείδητοι λόγοι που ωθούν τον ψυχαναλυτή να επικεντρωθεί σε μια περίπτωση, και μάλιστα να την παρουσιάσει κάποια στιγμή και στο ευρύ κοινό. Μερικούς απ αυτούς τους γνωρίζω τώρα πια άλλους, βέβαια, όχι. Μπορώ όμως εκ των υστέρων να πω ότι υπήρξε μια ιδιαίτερη, ασυνείδητη συνάντηση ανάμεσα στον Ευγένιο και σ εμένα. Εκείνο που βαθιά μου μιλούσε ήταν η έντονη επιθυμία του για ζωή, η ασυνείδητη πάλη του να διατηρήσει αυτή την επιθυμία ζωντανή. Παρ όλες τις σοβαρές και πολλές αναστολές, παρ όλο που η φωνή του για βοήθεια δεν εισακούστηκε κατά τη σοβαρή και πολύ πρώιμη κατάσταση αβοηθησίας που βίωσε, η επιθυμία του για ζωή δεν κατέθεσε τα όπλα αντιθέτως, συνέχισε να φωνάζει για βοήθεια. Στην παρουσίαση βλέπουμε πώς αρχίζει η μεταβίβαση, πώς εξελίσσεται, πώς οι αντιστάσεις (τόσο από τη μεριά του αναλυομένου όσο και απ αυτήν του αναλυτή), ευνοώντας κάποιες στιγμές την επικράτηση του φαντασιακού, αναστέλλουν τη λειτουργία του συμβολικού πώς ακόμη αυτό το τελευταίο, λειτουργώντας ασυνείδητα, κάνει την ανάλυση να προχωρεί και πάλι, χωρίς ο ψυχαναλυτής να έχει πάντα συνείδηση ότι αυτό συμβαίνει, είτε να την αποκτά εκ των υστέρων, ενίοτε μάλιστα πολύ εκ των υστέρων. Για παράδειγμα, ορισμένα στοιχεία σχετιζόμενα με δικές μου αντιστάσεις μού διευκρινίστηκαν κατά την επεξεργασία της ανάλυσης. 10
ΕΙΣΑΓΩΓΗ Προβληματικές συνήθεις στις ψυχαναλύσεις με παιδιά εμφανίζονται σαφέστερα εδώ. Λόγου χάρη, το θέμα του αιτήματος. Πρόκειται για αίτημα του παιδιού ή των γονέων; Το αίτημα του Ευγένιου φαίνεται να υπάρχει ως δικό του ευθύς εξαρχής. Εμφανίζεται και υποστηρίζεται όμως μόνον από τη στιγμή που ο πατέρας, κάνοντας μια ολόκληρη στροφή στις προκαταρκτικές συνεδρίες, φτάνει να αρθρώσει το δικό του αίτημα. Αργότερα, τα δύο αιτήματα διαχωρίζονται: ο πατέρας προβάλλει το αίτημα της διακοπής της θεραπείας, ο γιος ανθίσταται σθεναρά σ αυτό και καταφέρνει να κερδίσει λίγο χρόνο ακόμη. Και η ανάλυση διακόπτεται όταν ο πατέρας, υπερβολικά στριμωγμένος μπροστά στο δικό του ερώτημα τι είναι πατέρας, δεν μπορεί να κάνει διαφορετικά από το να δώσει ένα τέλος στην έρευνα αυτού του ίδιου ερωτήματος από το γιο του. Η διακοπή πραγματοποιείται τελικά από τον πατέρα χωρίς τη σύμφωνη γνώμη του παιδιού, πράγμα που δεν συμβαίνει συνήθως σε αναλύσεις με φοβικά παιδιά, τα οποία, αντιλαμβανόμενα ασυνείδητα τη δυσκολία των γονέων, την αναλαμβάνουν και παρουσιάζουν το αίτημα για διακοπή ως δικό τους, προλαμβάνοντας έτσι τους γονείς. Στην περίπτωση του Ευγένιου, δεν είναι η μητέρα μόνο καταβροχθιστική, αλλά και ο πατέρας. Το παιδί αγωνίζεται ενάντια στην επιθυμία και των δύο να το καταστήσουν αντικείμενό τους. Πάλη που αρχίζει από την πρώτη κιόλας συνεδρία, ενώ, πολύ γρήγορα, το παιδί δείχνει να γνωρίζει τι είναι ανάλυση, και τη συνεχίζει με μεγάλη συνέπεια. Η ασυνείδητη συμβολική πλευρά του αιτήματος σχετίζεται με τον ευνουχισμό που αναζητεί ο Ευγένιος μέσα από τις συνεχείς ελλείψεις, τις οποίες όμως και ακυρώνει συνεχώς και τον αναζητεί όχι μόνο για τον ίδιο, αλλά και για τους γονείς. Γιατί τα φοβικά παιδιά δεν αποφεύγουν τη μεταβίβαση, για ν αποφύγουν τον ευνουχισμό, όπως μπορεί να συμβαίνει με τους φοβικούς ενήλικες όταν κάτι τέτοιο εμφανίζεται στα παιδιά, εκφράζει περισσότερο την άρνηση των γονέων για τον ευνουχισμό παρά αυτήν του παιδιού. 11
ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ Η φοβία Φόβοι παρόντες είναι πιο μικροί από φρίκες φανταστικές. Σαίξπηρ, Μακμπέθ (μτφρ. Β. Ρώτα) Car le mot, qu on le sache, est un être vivant. Victor Hugo, Contemplations
Σ τη φοβία, ως νεύρωση που είναι, το υποκείμενο γνωρίζει πως υπάρχει ευνουχισμός. Υπάρχει και η πρωταρχική ταύτιση με τον μυθικό πατέρα αλλά η φαλλική λειτουργία, μέσω της οποίας τίθεται η απαγόρευση της αιμομιξίας και γίνεται αποδεκτός ο ευνουχισμός, παρουσιάζει πολλά χάσματα, με αποτέλεσμα ο φαντασιακός φαλλός να υπερισχύει έναντι του συμβολικού όχι μόνο στη γενιά των παιδιών αλλά και στις προηγούμενες. Το υποκείμενο ανατρέχει από πολύ νωρίς σε φοβικές άμυνες για ν αντιμετωπίσει είτε κάποια πρώιμη κατάρρευση, είτε δυσκολίες στη σύσταση της εικόνας του σώματος, είτε ακόμη όλες αυτές τις καταβροχθιστικές φαντασιώσεις, τις στοματικές και βλεμματικές, ενεργητικές και παθητικές, τις τόσο συνήθεις στην πρώιμη και ύστερη παιδική ηλικία, οι οποίες δεν περνάνε πάντοτε χωρίς ν αφήσουν ίχνη που κάποια στιγμή μπορούν να ενεργοποιηθούν. Ο χρόνος εμφανίσεως της φοβίας δεν συμπίπτει πάντα με το χρόνο δημιουργίας της. Ο χρόνος της εμφανίσεως μπορεί να είναι οποιαδήποτε στιγμή κατά τη διάρκεια της ζωής, ιδιαιτέρως όμως ορισμένες κρίσιμες φάσεις όπως η οιδιπόδεια, η έναρξη του σχολείου, η εφηβεία, η εγκυμοσύνη, η μητρότητα, η πατρότητα, η εμμηνόπαυση, η αρχή της επαγγελματικής ζωής κτλ., όταν δηλαδή ο ευνουχισμός τυχαίνει να υφίσταται διάφορες ταλαντώσεις, όταν κινητοποιείται μια ενορμητική ενεργοποίηση, η οποία επαναφέρει στο φως την παλαιότερη προβληματική της ωσμωτικής σχέσης με τη μητέρα, αλλά συγχρόνως και του φόβου γι αυτήν. Ο χρόνος δημιουργίας της φοβίας ανάγεται πάντα σε μια αρχαϊκή εποχή της ζωής ενός υποκειμένου. Μαρτυρίες γι αυτό αποτελούν η μη επαρκής συμβολοποίηση των μερικών αντικειμένων α, στοματικού και βλεμματικού, η υπερίσχυση του διπλού εις βάρος του ομοίου ως ετέρου, η δυσκολία στην ταύτιση με την κατοπτρική εικόνα, η δυσκολία αποχωρισμού από τον Άλλο. Στην ανάλυση του Μικρού Χανς (1909), ο Φρόυντ επικεντρώνεται στο οιδιπόδειο σύμπλεγμα και στον ευνουχισμό, διότι αυτά τα θέματα κυρίως τον ενδιέφεραν θεωρητικά τότε, ενώ αφήνει εντελώς απέξω την προοιδιπόδεια ιστορία του παιδιού, αλλά και τη συμβολή 15
Η καμηλοπαρδαλη τρωει τα φυλλα των γονέων στη νεύρωσή του. Και όλα τελειώνουν πολύ γρήγορα, λες κι όλοι οι πρωταγωνιστές έπαιξαν το ρόλο τους κι αποχώρησαν βιαστικά από τη σκηνή. Ο Jean Bergeret 1 κάνει την υπόθεση πως η ανάλυση του Χανς φέρνει αντιμέτωπο τον Φρόυντ με δικά του προοιδιπόδεια τραύματα, τα οποία ο ίδιος συγκαλύπτει και απαρνείται, χωρίς όμως και να καταφέρνει ν απαλλαγεί από την κατάθλιψη που του προκαλούν. Και ισχυρίζεται πως αυτός ακριβώς ήταν ο λόγος που εμπόδισε την ανάλυση του Χανς να στραφεί στην προοιδιπόδεια περίοδο. Προσθέτει επίσης ότι ο Χανς είχε διάφορα προβλήματα και πριν από την εμφάνιση της φοβίας, τα οποία ο Φρόυντ, όντας φίλος της οικογένειας και ψυχαναλυτής της μητέρας, έπρεπε να γνώριζε πολύ καλά. Ωστόσο στο έργο του Αναστολή, σύμπτωμα και άγχος (1926), αναφερόμενος στις αινιγματικές φοβίες της παιδικής ηλικίας, λέει: «Καταλαβαίνουμε ότι μερικές από αυτές, όπως η φοβία της μοναξιάς, του σκοταδιού, των ξένων προσώπων, είναι αντιδράσεις στον κίνδυνο της απώλειας του αντικειμένου». 2 Ο P.-L. Assoun σημειώνει: «Έχουμε την εντύπωση ότι ο φόβος τού [φοβικού] υποκειμένου προέρχεται από το βαθύτατο είναι του, το πριν κι από την ύπαρξή του ακόμη, ενώ αρθρώνεται ως ύστερο συμβολικό διακύβευμα την εποχή του οιδιποδείου». 3 Η ύπαρξη φαντασιακών γονέων σε τρεις τουλάχιστον γενεές εύκολα πράγματι εξηγεί το ότι η φοβία υπάρχει πολύ πριν από την ύπαρξη του υποκειμένου. Όλα έχουν προετοιμαστεί, όλα είναι έτοιμα να τη στεγάσουν. Ο D. W. Winnicott 4 μιλάει για τις φοβικές καταστάσεις που κατασκευάζει το υποκείμενο σαν άμυνα ενάντια στην αποτυχία των αμυνών, ενάντια στην κατάρρευση της οργάνωσης του εγώ. Η Φρανσουάζ Ντολτό αναφέρει πως η φοβία αντιστοιχεί στις μερικές αρχαϊκές εικόνες, οι οποίες χρησιμοποιούν ορμές του υποκειμένου που όμως δεν τις αναγνωρίζει ως δικές του και τις προβάλλει στον έξω κόσμο. Και οι ψυχαναλυτές συμφωνούν ότι το παιδί προβάλλει σ αυτόν την τρομακτική αρχαϊκή εικόνα της μητέρας, αυτή που βιώνει ως καταδιωκτική και την οποία μπορεί διά της προβολής εκτός εαυτού να την αντιμετωπίσει πιο αποτελεσματικά. Ο Λακάν μιλάει για πρώιμη εγκατάλειψη στη φοβία, η οποία εκφράζεται αργότερα με τον τρόμο της πτώσης. Η Laura Dethiville κάνει λόγο «για τη φοβία ως μέσο αποφυγής ενός μελαγχολικού 1. J. Bergeret. Le Petit Hans et la réalité ou Freud face à son passé, Payot, Παρίσι 1987. 2. S. Freud, Inhibition, symptôme et angoisse, PUF, Παρίσι 1965, σ. 98. 3. Paul-Laurent Assoun, Les phobies, Anthropos, Παρίσι 2005, σ. 93. 4. D. W. Winnicott, «Entre la mère et l infans: Expérience de l échange» (1969), στο La crainte de l effondrement et autres situations cliniques, Gallimard, Παρίσι 2000, σ. 189. 16
ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ: Η ΦΟΒΙΑ πυρήνα, κληρονόμου του χρόνου πριν από τη διαφοροποίηση εγώ - μη εγώ, χρόνου της πρωταρχικής ταύτισης. Η φοβία θα ήταν ένα μέσο να κρατηθεί ανοιχτή η απόσταση απ αυτή την πρώτη τρομακτική εικόνα, με την οποία δεν μπορεί κανείς να έχει παρά μια ωσμωτική σχέση, εφόσον πρόκειται για μια επάνοδο στη μη διαφοροποίηση». 5 Ο Ευγένιος βίωσε στην ηλικία των εννέα μηνών, δηλαδή σε μια εποχή της ζωής του που η διαφοροποίηση ακριβώς ανάμεσα στο εγώ και το μη εγώ δεν είχε ακόμη συντελεστεί, μια φάση μελαγχολίας, απότοκη της πρώιμης συμβολικής εγκατάλειψης από τη μητέρα. Κατάθλιψη την οποία βίωσε στο σώμα του αποσπασμένη από το λόγο. Οι φοβικές άμυνες που φαίνεται να κατασκευάστηκαν τότε είχαν ως έργο να δράσουν ενάντια στη διάλυση του σώματος, να καταλαγιάσουν το άγχος του διαμελισμού. Τόσο ο Φρόυντ όσο και ο Λακάν ασχολήθηκαν με την παιδική φοβία. Ο Φρόυντ εποπτεύει την ψυχανάλυση του Μικρού Χανς από τον πατέρα του, κατά τα ειωθότα της εποχής, και τη δημοσιεύει το 1909. Ο Λακάν την αναλύει στο τέταρτο σεμινάριο (1956-1957). Στα πρώτα θεωρητικά γραπτά του ο Φρόυντ θεωρεί το άγχος ως την αιτία των νευρώσεων, ενώ διαχωρίζει πολύ νωρίς τις φοβίες από τις εμμονές, με κριτήρια την παρουσία του άγχους και τη δυνατότητα του υποκειμένου ν αποφεύγει τις αγχωτικές καταστάσεις στις πρώτες, ενώ στις δεύτερες με κριτήριο την ύπαρξη και άλλων στοιχείων, όπως της αμφιβολίας και της ενοχής. Το 1895 ο Φρόυντ μιλάει για τη φοβία ως αγχώδη νεύρωση, άγχος το οποίο έχει την καταγωγή του στη σεξουαλική αποχή. Πολύ γρήγορα όμως αλλάζει γνώμη, αφενός γιατί η σεξουαλική ικανοποίηση δεν έχει ως αποτέλεσμα την εξαφάνιση του άγχους και αφετέρου γιατί πλησιάζει στην ανακάλυψη του ρόλου της φαντασίωσης. Γράφει στον Wilhelm Fliess το 1897: «Εννοώ τις φαντασιώσεις των υστερικών, οι οποίες κάθε φορά αναφέρονται σε πράγματα που το παιδί έχει ακούσει από πολύ νωρίς και το νόημά τους το συλλαμβάνει πολύ αργότερα. Είναι εκπληκτικό το γεγονός ότι η ηλικία που το παιδί τα άκουσε αυτά είναι πολύ πρώιμη, από τους έξι ή επτά μήνες της ζωής του!...» 6 5. Laura Dethiville, «Chambre sans vue», στο Les lettres de la Société de psychanalyse freudienne, τεύχ. 14: «Regards sur la phobie», CampagnePremière, Παρίσι 2005, σ. 66-67. 6. S. Freud, La naissance de la psychanalyse, PUF, Παρίσι 1956, σ. 170. 17
Η καμηλοπαρδαλη τρωει τα φυλλα Το 1909 δημοσιεύεται η «Ανάλυση μιας φοβίας σ ένα μικρό αγόρι πέντε ετών», 7 όπου ο Φρόυντ συνδέει το άγχος με το σύμπλεγμα του ευνουχισμού. Η φοβία δημιουργείται από το φόβο προς τον πατέρα εξαιτίας της εχθρότητας και της ζήλιας που νιώθει το παιδί γι αυτόν που κατέχει τη μητέρα του. Το άγχος επικεντρώνεται στο φοβικό αντικείμενο, το άλογο, το οποίο αναπαριστά τον πατέρα, κι αυτό που απωθείται είναι η επιθετική ορμή προς αυτόν και η ερωτική προς τη μητέρα. Το άγχος προέρχεται από την απώθηση. Το δε σύμπλεγμα του ευνουχισμού συνιστά τον πυρήνα της νεύρωσης. Στο Αναστολή, σύμπτωμα και άγχος ο Φρόυντ προσθέτει πως η απώθηση αφορά επίσης την επιθετικότητα προς τη μητέρα και την παθητική, τρυφερή ενορμητική ώση προς τον πατέρα, η οποία, συμπληρώνει, «φαίνεται μάλιστα πιο σημαντική ως προς το τελικό αποτέλεσμα της απώθησης, γιατί υφίσταται μια βαθιά παλινδρόμηση και ασκεί την πιο καθοριστική επίδραση στο περιεχόμενο της φοβίας». 8 Και αλλάζοντας πλεύση, κάνει μιαν αντιστροφή: «Το άγχος παράγει την απώθηση και όχι, όπως το είχα άλλοτε σκεφτεί, η απώθηση το άγχος». 9 Το φοβικό σύμπτωμα αναλαμβάνει να κρούσει τον κώδωνα του κινδύνου όταν το εγώ αναγνωρίζει την απειλή του ευνουχισμού, και τότε τίθεται σε λειτουργία η απώθηση. Το άγχος μετατίθεται από τον ευνουχιστή πατέρα στο φοβικό αντικείμενο, που ωστόσο το υποκείμενο μπορεί να το αποφύγει απομακρυνόμενο, ενώ δεν μπορεί ν αποφύγει έναν πατέρα που εμφανίζεται όποτε εκείνος θέλει. Ο Φρόυντ αναγνωρίζει εντούτοις ότι το άγχος του ευνουχισμού είναι μεταγενέστερο από το άγχος του αποχωρισμού, της απωλείας του αντικειμένου. Το πρώτο εμφανίζεται στη φαλλική φάση και προσδιορίζεται επίσης από την ίδια συνθήκη της απωλείας του αντικειμένου, το οποίο είναι εδώ το γεννητικό όργανο. Ο Φρόυντ αναφέρει μάλιστα ότι, σύμφωνα με μια σκέψη του Sandor Ferenczi, το γεννητικό όργανο εγγυάται μια νέα ένωση με τη μητέρα μέσω της πράξεως της συνουσίας που σημαίνει ότι το υποκείμενο, όταν το χάνει, υφίσταται έναν καινούργιο αποχωρισμό από τη μητέρα, πράγμα που κάνει να εκλυθεί το άγχος. Για τον Φρόυντ, το άγχος έχει πάντα να κάνει με την απώλεια ενός αντικειμένου πολύ επενδεδυμένου, όπως είναι η μητέρα ή ο φαλλός. 10 7. S. Freud, Cinq psychanalyses, PUF, Παρίσι 1967. 8. S. Freud, Inhibition, Symptôme et angoisse, ό.π., σ. 25. 9. Στο ίδιο, σ. 27. 10. Στο ίδιο, σ. 63-65. 18
ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ: Η ΦΟΒΙΑ Για τον Λακάν, ο οποίος άνοιξε νέες προοπτικές στην προβληματική της φοβίας, καταρχάς μέσα από την ανάλυση της ψυχανάλυσης του Μικρού Χανς (Σεμινάριο IV, 1956-1957), 11 η αιτία του άγχους δεν είναι η απώλεια του αντικειμένου, αλλά, αντιθέτως, η μη έλλειψή του. Έχοντας εισαγάγει τα δύο πεδία εγγραφής, που είναι το φαντασιακό και το συμβολικό, ο Λακάν μιλάει για την υπερίσχυση στη φοβία του πρώτου επί του δευτέρου. Ο πατέρας του Χανς, σε θέση φαντασιακή, αδυνατεί να επιβάλει τον ευνουχισμό, ο οποίος δεν αφορά μόνο το παιδί (όπως θεωρεί ο Φρόυντ) αλλά και τη μητέρα. Ο ευνουχισμός είναι η τομή που επιφέρει ο πατέρας, ο λόγος του ακριβέστερα, στον φαντασιακό και ναρκισσιστικό δεσμό μητέρας-παιδιού. Με τον ευνουχισμό, ο φαλλός από φαντασιακός μεταλλάσσεται σε συμβολικό και εξομοιούται τότε με το νόμο. Η ανεπάρκεια της φαλλικής λειτουργίας στον πατέρα ωθεί το παιδί να εφευρίσκει υποκατάστατα αντικείμενα τα φοβικά, τα οποία και τοποθετεί στα ρήγματα που προκαλούνται από την ελλιπή πατρική μεταφορά. Με αφορμή την περίπτωση του Χανς, ο Λακάν συνεχίζει τις σκέψεις του γύρω από την έλλειψη του αντικειμένου, δηλαδή τον φαντασιακό φαλλό, τη φαντασιακή σχέση του παιδιού με τη μητέρα, όπου υπάρχει μεν μια πρώτη συμβολοποίηση της παρουσίας και της απουσίας, η οποία όμως δεν είναι επαρκής για τη συμβολοποίηση που απαιτείται στην οιδιπόδεια ιστορία. Δείχνει ακόμη, μέσα από τις φαντασιώσεις του παιδιού, πώς γίνεται το πέρασμα από το φαντασιακό στο συμβολικό, μέσα από μια αέναη εναλλαγή των σημαινόντων, τα οποία δεν είναι ποτέ μονοδιάστατα. Η προσπάθεια του Χανς έγκειται στο να εισαγάγει ορισμένα θεμελιώδη σημαίνοντα μέσω των οποίων θα μπορέσει να δομήσει τον χαώδη κόσμο της φαντασιακής με τη μητέρα σχέσης. Προσπάθεια που δεν γίνεται ανώδυνα απόδειξη το άγχος και η φοβία, διότι αντί τα σημαίνοντα που του χρειάζονται να του δίδονται από τον πατέρα, είναι υποχρεωμένος να τα ανακαλύψει και να τα επιβάλει μόνος του. Κι αυτό σημαίνει ότι το παιδί δεν μπορεί να δώσει μια ικανοποιητική λύση στο οιδιπόδειο, αφού φτάνει σε κάποιο σημείο και δεν μπορεί να προχωρήσει παραπέρα. Διότι το παιδί εισάγεται στο νόμο με το φόνο του φαντασιακού πατέρα για να επιτελεστεί αυτό, το παιδί απαιτείται να έχει απέναντί του έναν πραγματικό πατέρα, ο οποίος εισάγει τον Άλλο και 11. J. Lacan, Le Séminaire IV, 1956-1957: La relation d objet, «La structure des mythes dans l observation de la phobie du Petit Hans», Seuil, Παρίσι 1994, σ. 199-408. 19
Η καμηλοπαρδαλη τρωει τα φυλλα απαντά στο παιδί ότι αυτό που του ανήκει (ο φαλλός) πρέπει να το αποκτήσει από τον πατέρα σ ένα παιχνίδι στο οποίο όποιος χάνει κερδίζει. Αυτό που δημιουργεί τη φοβία στον Μικρό Χανς είναι το γεγονός ότι δεν υπάρχει αρκετά η συμβολική διάσταση του πραγματικού πατέρα, κι έτσι η φαντασιακή σχέση με τη μητέρα συνεχίζεται. Μέσα σ αυτήν, ο φαλλός λειτουργεί παντού ως απόλυτο αντικείμενο και ο Χανς ψάχνει να τον βρει και στην πραγματικότητα. Το παιδί αντιλαμβάνεται πως η μητέρα διατηρεί την επιθυμία για το φαλλό, και το ερώτημα που του τίθεται είναι κατά πόσον τη γεμίζει σ αυτή την επιθυμία της. Η στιγμή που τα πάντα ανατρέπονται είναι όταν εμφανίζονται οι ενορμητικές εκδηλώσεις του πέους, για το οποίο η μητέρα εκφράζεται υποτιμητικά. Ο Χανς αισθάνεται τότε πως όχι μόνο το πέος του δεν είναι τίποτα για τη μητέρα, αλλά ούτε κι ο ίδιος ως ολότητα πόσο μάλλον που η αδελφή του, η οποία γεννιέται εκείνη την περίοδο, παίρνει θέση φαλλού για τη μητέρα. Το παιδί αισθάνεται μετέωρο. Το άγχος, λέει ο Λακάν, εμφανίζεται κάθε φορά που το υποκείμενο αισθάνεται πως η ύπαρξή του ξεκολλάει από κάπου, πως θα επακολουθήσει μια στιγμή όπου θα είναι μετέωρο, ανάμεσα δηλαδή στο χρόνο όπου δεν ξέρει πού βρίσκεται και στο χρόνο όπου θα είναι κάτι άλλο και όπου δεν θα ξαναβρεί τον προηγούμενο εαυτό του. 12 Εκείνη τη στιγμή ο Χανς αισθάνεται πως η μητέρα θα τον καταβροχθίσει κι αυτό είναι το πρώτο ένδυμα που παίρνει η φοβία: το άλογο θα τον δαγκώσει. Το άλογο αναπληρώνει κάπως το σημαίνον του συμβολικού πατέρα, αυτό όμως δεν είναι αρκετό για να υποχωρήσει η φαντασιακή σχέση. Ο Χανς δεν είναι η μεταφορά της αγάπης της μητέρας για τον πατέρα, αλλά η μετωνυμία της επιθυμίας της για το φαλλό που δεν έχει και ποτέ δεν θα έχει. Με την εμφάνιση της φοβίας δίνεται ένα νόημα σ αυτά που βιώνει το παιδί: εισάγεται μια δομή, δημιουργείται μια νέα τάξη ανάμεσα στο εσωτερικό και το εξωτερικό, μέσω της οποίας δομείται διαφορετικά ο κόσμος του. Και το πετυχαίνει μέσα από τις μυθικές κατασκευές όπου γίνεται το πέρασμα από το φαντασιακό στο συμβολικό. Οι μυθικές φαντασιώσεις του αντανακλούν το αδιέξοδο, στο οποίο βρίσκεται ανάμεσα σε μια μητέρα καταβροχθιστική κι έναν πατέρα ανεπαρκή συμβολικά. Όταν το κύκλωμα της μυθικής φαντασίωσης συμπληρώνεται, κάτι έχει πραγματοποιηθεί, που σημαίνει ότι το υποκείμενο έχει τοποθετηθεί στο επίπεδο του ερωτήματος. Όταν ο Χανς επισκέπτεται τον Φρόυντ 12. J. Lacan, Le Séminaire IV, ό.π., σ. 226. 20
ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ: Η ΦΟΒΙΑ και τον ακούει να του μιλάει σαν προφήτης για την οιδιπόδεια ιστορία του, η φοβία γίνεται πιο έντονη. Πώς συμβαίνει αυτό; Η παρουσία του πατέρα, για την οποία μιλάει ο Φρόυντ, φέρνει τον Χανς πιο ξεκάθαρα αντιμέτωπο με την απουσία του δικού του πατέρα. Φοβούμενος αυτή την απουσία, και για να πετύχει κάποια συμβολοποίησή της, να τη μετατρέψει δηλαδή σε παρουσία, καταφεύγει και πάλι σε φαντασιωτικά στοιχεία: το άλογο μετατρέπεται σε άλογο που θυμώνει και το οποίο ο Χανς φοβάται το βάζει στη θέση του πατέρα που πρέπει να φοβάται, όπως το είπε ο Φρόυντ. Το άλογο είναι το μεταφορικό ενδιάμεσο ελλείψει της πατρικής μεταφοράς και, όπως κάθε φοβικό αντικείμενο, είναι συγχρόνως και πραγματικό και διαφορετικό από το πραγματικό, συνιστώντας το πρώτο στοιχείο μέσα από το οποίο αναζητείται μια οργάνωση ανάμεσα στο φαντασιακό και το συμβολικό. Ο Λακάν θέτει το ερώτημα κατά πόσον η συμβολική λειτουργία του αλόγου συνετέλεσε στο να λυθεί ικανοποιητικά το οιδιπόδειο σύμπλεγμα. Και στηριζόμενος στην απάντηση που έδωσε ο Χανς στην ερώτηση του πατέρα για το τι θα έκανε αν ήταν πατέρας θα έκανε τα ίδια πράγματα μ αυτόν, θα τον πήγαινε δηλαδή κάθε Κυριακή στη γιαγιά αλλά και στην προτροπή του Χανς προς τον πατέρα να παντρευτεί τη μητέρα του (δηλαδή τη γιαγιά του Χανς) και ο ίδιος τη δική του μητέρα, αποφαίνεται ότι το οιδιπόδειο δεν λύθηκε, παρά τη βεβαιότητα για το αντίθετο του Φρόυντ, και ότι ο Χανς δεν μπόρεσε να φτάσει στη συμβολική πατρότητα αλλά μόνο στη φαντασιακή. Διότι η πατρική λειτουργία δεν έχει σχέση με τον πατέρα του Χανς. Τα παιδιά τα έχει η μητέρα, και, όπως ακριβώς εκείνη, ο Χανς θα έχει παιδιά φαντασιακά, δηλαδή παιδιά χωρίς πατέρα. Η κρίση λύνεται με την ταύτιση του Χανς με την επιθυμία της μητέρας: Ο Χανς θα έχει τα παιδιά του ονείρου του, του πνεύματός του, παιδιά δομημένα σύμφωνα με το φαλλό της μητέρας, κι αυτός ο φαλλός θα γίνει το αντικείμενο της δικής του επιθυμίας. Με την ταύτιση όμως αυτή δεν επιτυγχάνεται η ολοκλήρωση της ανδρικής του υπόστασης. Στο τέλος της ανάλυσης, ο Χανς μετά από διαδοχικές και κάθε φορά ευρύτερες κυκλικές διαδρομές και παρ όλο που έχει απαλλαγεί από το άγχος και τη φοβία, χωρίς να έχει όμως κατορθώσει να ταυτιστεί μ έναν πραγματικό πατέρα συμβολικά ευνουχιστή βρίσκεται ποιοτικά στο ίδιο σημείο απ όπου ξεκίνησε: παραμένει πάντα η μετωνυμία της μητέρας στην ολότητά του, εφόσον έχει ταυτιστεί με την επιθυμία της για το φαλλό. 21