ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ «ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ ΝΕΩΝ ΑΓΡΟΤΩΝ» ΤΗΣ ΓΕΝΙΚΗΣ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑΣ ΝΕΑΣ ΓΕΝΙΑΣ

ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ «ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ ΝΕΩΝ ΑΓΡΟΤΩΝ» ΤΗΣ ΓΕΝΙΚΗΣ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑΣ ΝΕΑΣ ΓΕΝΙΑΣ ΤΕΙ ΜΕΣΟΛΟΓΓΙΟΥ ΤΜΗΜΑ ΜΗΧΑΝΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΥΔΑΤΙΝΩΝ ΠΟΡΩΝ ΤΕΥΧΟΣ ΠΑΡΑΔΟΤΕΩΝ «Αειφορική, Βιολογική και Συμβατική Γεωργία» ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ 2011

Ομάδα έργου: Δρ. Α. Λιόπα-Τσακαλίδη (Επιστημονική Υπεύθυνη Έργου) Δρ. Π. Μπαρούχας Δρ. Ν. Μαλάμος Α. Κουλόπουλος Δρ. Ι. Τζίμας Δρ. Κ. Πουλάς Ε. Βιέννας Δρ. Λ. Παναγιωτόπουλος Δρ. Γ. Χώτος Ι. Ηγούμενος Δρ. Ε. Πολίτης 2

Θεματικές Ενότητες Οι θεματικές ενότητες στις οποίες επικεντρώθηκε η δράση του προγράμματος «ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ ΝΕΩΝ ΑΓΡΟΤΩΝ» που υλοποιήθηκε από την ομάδα έργου του Τ.Ε.Ι. Μεσολογγίου, είναι οι ακόλουθες: 1. Καινοτόμες μορφές και μέθοδοι καλλιέργειας. 2. Πρωτοπόρες μεθόδους προώθησης και πώλησης των προϊόντων (νέες συσκευασίες, λογότυπα, e-marketing, websites). Το παρόν τεύχος περιλαμβάνει τα παραδοτέα που αφορούν την εκπαίδευση των νέων αγροτών για την αειφορική, βιολογική και συμβατική γεωργία. 3

Περιεχόμενα 1 Καινοτόμες μορφές και μέθοδοι καλλιέργειας 5 2 Εκπαίδευση νέων αγροτών για την αειφορική, βιολογική και συμβατική γεωργία 6 2.1 Εισαγωγή... 6 2.2 Αειφορική γεωργία... 7 2.3 Πρακτικές Αειφορικής Γεωργίας... 8 2.4 Γεωργία Ακριβείας... 8 2.5 Τεχνολογίες που χρησιμοποιούνται στην γεωργία ακριβείας:... 9 2.6 Βιβλιογραφία... 10 4

1 Καινοτόμες μορφές και μέθοδοι καλλιέργειας Επειδή σήμερα όσο ποτέ άλλοτε το ζητούμενο στην Ελληνική γεωργία είναι η ποιότητα και η ανταγωνιστικότητα των προϊόντων της, η γεωργική παραγωγή είναι απαραίτητο να ασκηθεί κάτω από ένα τρίπτυχο: Ποιότητα προϊόντων - Ασφάλεια καταναλωτή - Περιβαλλοντική μέριμνα. Όσον αφορά τους Νέους Αγρότες, η ποιότητα των αγροτικών προϊόντων, η ασφάλεια του καταναλωτή και η περιβαλλοντική μέριμνα είναι παράγοντες που επηρεάζουν την παραγωγή των καλλιεργειών. Η διερεύνησή τους είναι εξαιρετικά απαιτητική διαδικασία αν επιχειρηθεί με αποκλειστικά επιστημονική μεθοδολογία. Ένα πλήθος από πολύ χρήσιμες πληροφορίες στο σύστημα έδαφος - φυτό - νερό, μπορούν να συλλεχθούν με την εφαρμογή ειδικών τεχνικών στον αγρό με στόχο την παρακολούθηση κρίσιμων παραμέτρων στη διαδικασία παραγωγής του προϊόντος. Η εκπαίδευση των Νέων Αγροτών στον αγρό και τα αποτελέσματα από την παραγωγική διαδικασία των καλλιεργειών, ενσωματώθηκαν σε μεθόδους προώθησης και πώλησης των προϊόντων (e-marketing, websites) με σκοπό τη στροφή της παραγωγικής διαδικασίας, προς τις καινοτόμες μορφές και μεθόδους καλλιέργειας. Η πρώτη συνάντηση εργασίας όλων των εμπλεκομένων φορέων πραγματοποιήθηκε την Πέμπτη 3 Φεβρουαρίου 2011, στο Τ.Ε.Ι. Μεσολογγίου. Οι υπεύθυνοι του έργου συναντήθηκαν με τον Πρόεδρο του Τ.Ε.Ι. κ. Βαγγέλη Στεργίου-Πολίτη και συζήτησαν την πορεία υλοποίησης του Προγράμματος, τη συνεργασία της Επιστημονικής Κοινότητας του Τ.Ε.Ι. με τους νέους της υπαίθρου με σημεία αναφοράς την τεχνολογική και επιστημονική υποστήριξή τους και την προώθηση των ιδιαίτερων γνωρισμάτων της τοπικότητας. Σε αυτή τη συνάντηση εργασίας συμμετείχαν η Επιστημονική Υπεύθυνη, Επίκουρος Καθηγήτρια κ. Λίτσα Λιόπα-Τσακαλίδη και τα υπόλοιπα μέλη της ομάδας εργασίας του Τ.Ε.Ι., από την Γ.Γ. Νέας Γενιάς, ο Διευθυντής της Διεύθυνσης Αναπτυξιακών Πρωτοβουλιών Απασχόλησης, κ. Βασίλης Τσινός και η συνεργάτης του κ. Αθηνά Πανταζή και από την Πανελλήνια Ένωση Νέων Αγροτών συμμετείχαν o Πρόεδρος, κ. Βασίλης Γιαννόπουλος, ο Αντιπρόεδρος, κ. Ιωάννης Ζαφείρης, καθώς επίσης νέες και νέοι αγρότες από τις Ενώσεις Νέων Αγροτών της Αιτωλοακαρνανίας και της Αχαΐας. Κατόπιν πραγματοποιήθηκαν επί τόπου εκπαιδεύσεις με Νέους Αγρότες της Αχαΐας, και της Αιτωλοακαρνανίας για την αειφορική, βιολογική, συμβατική γεωργία καθώς και τις καινοτόμες μορφές και μεθόδους καλλιέργειας. Το πρόγραμμα «Επιστημονική Υποστήριξη Νέων Αγροτών» καινοτόμησε φέρνοντας τους νέους αγρότες των Ενώσεων Νέων Αγροτών της Αιτωλοακαρνανίας και Αχαΐας σε επαφή με την επιστημονική κοινότητα του Τ.Ε.Ι., στοχεύοντας σε συνεργασίες που εισάγουν βιώσιμες πρακτικές για την παραγωγή και προώθηση αγροτικών προϊόντων όπως τριφύλλι, πατάτες, ελιές, σταφίδες κλπ. 5

2 Εκπαίδευση νέων αγροτών για την αειφορική, βιολογική και συμβατική γεωργία 2.1 Εισαγωγή Η γεωργία παγκοσμίως έχει μεταβληθεί μετά τον 2ο Παγκόσμιο Πόλεμο. Η εφαρμογή των νέων τεχνικών καλλιέργειας αύξησε την παραγωγικότητα του καλλιεργούμενου εδάφους, παράλληλα όμως δημιούργησε προβλήματα. Η διεθνής ανησυχία για τη αειφορική ανάπτυξη έγινε εμφανής από τη συμμετοχή 178 χωρών στη Συνδιάσκεψη των Ηνωμένων Εθνών για το Περιβάλλον και την Ανάπτυξη στο Ρίο ντε Τζανέιρο, το 1992. Από τα σημαντικότερα επιτεύγματα της Διάσκεψης ήταν η υιοθέτηση της Agenda 21, ενός παγκόσμιου προγράμματος δράσης για την ενεργοποίηση των τοπικών κοινοτήτων στην κατεύθυνση της αειφόρου ανάπτυξης. Η Agenda 21 αποτέλεσε την απαρχή για την εφαρμογή της αειφόρου και βιώσιμης ανάπτυξης ως ολοκληρωμένου εναλλακτικού κοινωνικού, οικονομικού και περιβαλλοντικού μοντέλου για τον 21ο αιώνα. Ανάλογα με την ανθρώπινη παρέμβαση και τον τρόπο μελέτης της φύσης μπορούν να διακριθούν τρεις μορφές άσκησης της γεωργίας: Φυσική Συμβατική Αειφορική Η φυσική γεωργία θέτει ως βασική προϋπόθεση το αναλλοίωτο του φυσικού οικοσυστήματος. Αντίθετα, η συμβατική και η αειφορική γεωργία ενασκούνται σε τροποποιημένο από την ανθρώπινη παρέμβαση οικοσύστημα,γνωστό ως αγροοικοσύστημα. Η γεωργική γη απειλείται σοβαρά από ακατάλληλες πρακτικές. Η συμβατική γεωργία βλέπει: τη φύση σαν ένα οικονομικό μέγεθος προς παραγωγή υπεραξίας. 6

το έδαφος σαν μια επιχείρηση που λειτουργεί με τους νόμους της αγοράς τα ζώα και τα φυτά είναι παράγοντες εκμετάλλευσης, αρκεί να αποφέρουν κέρδος. τον άνθρωπο σαν καταναλωτικό αντικείμενο των προϊόντων της Η συμβατική γεωργία: δημιούργησε ποικιλίες φυτών, που μπορούν να αναπτυχθούν σε οποιαδήποτε περιοχή της γης χρησιμοποιεί σπόρους που είναι συνήθως υβρίδια, φτιαγμένα στο εργαστήριο μακριά από τις φυσικές συνθήκες Η απώλεια μεγάλου αριθμού από το παγκόσμιο γενετικό υλικό του φυτικού και ζωϊκού κόσμου οφείλεται κύρια στην εντατικοποίηση της συμβατικής γεωργίας Η μείωση της βιοποικιλότητας, αποτελεί μια σοβαρή απειλή για τη σημερινή εποχή μας Στις μέρες μας, η γεωργία θεωρείται ως η ευρύτερα διαδεδομένη μη-σημειακή πηγή ρύπανσης των υδάτων εξαιτίας των εντατικών πρακτικών διαχείρισης του εδάφους που εφαρμόζονται και της επακόλουθης μεταβολής των κύκλων του άνθρακα, του αζώτου και του νερού στο έδαφος. Προκειμένου να διαφυλάξουμε τη γεωργία και τον κόσμο για τις μελλοντικές γενιές, θα πρέπει να δράσουμε τώρα, έτσι ώστε να αναπτύξουμε συστήματα παραγωγής, τα οποία θα στηρίζονται στους ανανεώσιμους πόρους. 2.2 Αειφορική γεωργία Τα τελευταία χρόνια η αειφορική γεωργία ενθαρρύνεται σημαντικά. Βιολογική γεωργία είναι η γεωργία που έχει στόχο την ανάπτυξη ισορροπημένων σχέσεων μεταξύ του εδάφους, των φυτών, των ζωών, των ανθρώπων και της βιόσφαιρας, έτσι ώστε να λαμβάνονται υγιεινές τροφές ενώ συγχρόνως οι διαδικασίες εκτίμησης των αξιών της προστασίας του περιβάλλοντος αναβαθμίζονται. Ολοκληρωμένη Διαχείριση Παραγωγής είναι ένα σύστημα καλλιέργειας που στηρίζεται στην ορθολογιστική και συνδυασμένη χρήση όλων των διαθέσιμων μέσων και εισροών με σκοπό να επιτυγχάνεται το καλύτερο οικονομικό αποτέλεσμα σε μια γεωργική εκμετάλλευση, αλλά, ταυτόχρονα, να διασφαλίζεται η ποιότητα των παραγόμενων προϊόντων, η υγεία του παραγωγού και του καταναλωτή, χωρίς να διαταράσσεται σημαντικά το περιβάλλον. Γεωργία Ακριβείας είναι μία νέα μέθοδος γεωργικής διαχείρισης, η οποία έρχεται να αντιμετωπίσει την παραλλακτικότητα του αγροτεμαχίου, με στόχο να μειώσει τόσο το κόστος παραγωγής, όσο και τις επιπτώσεις των εισροών στο περιβάλλον. Ο όρος Αειφορική Γεωργία σημαίνει ένα ολοκληρωμένο σύστημα φυτικής και ζωικής παραγωγής που θα μπορεί μακροπρόθεσμα να: ικανοποιεί τις διατροφικές ανάγκες του πληθυσμού της γης 7

βελτιώνει την ποιότητα του περιβάλλοντος κάνει περισσότερο αποτελεσματική τη χρήση των μη ανανεώσιμων πηγών και να συνδέει, όπου είναι απαραίτητο, τους φυσικούς βιολογικούς κύκλους διατηρεί την οικονομική βιωσιμότητα των γεωργικών εφαρμογών και βελτιώνει την ποιότητα των αγροτών και ολόκληρης της κοινωνίας Αειφορική γεωργία, γενικά, χαρακτηρίζεται η οικολογικά υγιής γεωργία η οικονομικά βιώσιμη η κοινωνικά δίκαιη και ανθρώπινη Ένα αειφορικό γεωργικό σύστημα βασίζεται στη συνετή χρήση ανανεώσιμων και ανακυκλώσιμων πηγών προστατεύει την ακεραιότητα των φυσικών συστημάτων έτσι ώστε οι φυσικοί πόροι να ανανεώνονται συνεχώς είναι επικερδές έχει σαν αρχή την μακροπρόθεσμη ευημερία όλων των μελών μιας αγροτικής κοινότητας 2.3 Πρακτικές Αειφορικής Γεωργίας Οι εφαρμογές της αειφορικής παραγωγής περιλαμβάνουν πολλές προσεγγίσεις. Επιλογή είδους και ποικιλίας καλά προσαρμοσμένα στη περιοχή και στις συνθήκες του αγρού. Ποικιλομορφία Οι πολυκαλλιέργειες είναι συνήθως πιο ευέλικτες οικονομικά και οικολογικά. Εναλλαγή καλλιεργειών που καταπολεμούν ζιζάνια, ασθένειες, έντομα και άλλα παράσιτα, εξασφαλίζουν εναλλακτικές πηγές αζώτου στο έδαφος και μειώνουν τον κίνδυνο μόλυνσης των νερών από γεωργικά φάρμακα. Διαχείριση του εδάφους για την βελτίωση και προστασία της εδαφικής ποιότητας -"υγιές" έδαφος- για υγιή φυτά με άριστη ευρωστία και λιγότερο ευαίσθητα στα παράσιτα. Περισσότερες πρακτικές για την διατήρηση του εδάφους και του νερού και σωστή χρήση ζωικών και φυτικών λιπασμάτων. Στρατηγικές καταπολέμησης των παρασίτων που δεν είναι επιβλαβείς για τα οικοσυστήματα, τους αγρότες και τους καταναλωτές. Αυτές περιλαμβάνουν ολοκληρωμένες τεχνικές καταπολέμησης των παρασίτων που μειώνουν την ανάγκη για παρασιτοκτόνα μέσω πρακτικών όπως χρήση ανθεκτικών ποικιλιών, κατάλληλος χρόνος φύτευσης και βιολογική καταπολέμηση των παρασίτων. Αποτελεσματική χρήση των εισροών. Χρήση φυσικών ή συνθετικών εισροών με τέτοιο τρόπο ώστε να μην υπάρχουν κίνδυνοι για τον άνθρωπο, τα ζώα και το περιβάλλον. Εκτίμηση των στόχων των αγροτών και των επιλογών τρόπου ζωής Η αλλαγή από τη συμβατική στα αειφορικά συστήματα παραγωγής δεν είναι εύκολη. Προϋποθέτει τεχνογνωσία χρήση καινούργιων τεχνολογιών αλλαγή του τρόπου σκέψης και των κανόνων συμπεριφοράς απέναντι στην φύση, χρειάζεται μια περιβαλλοντική ηθική. 2.4 Γεωργία Ακριβείας Η Γεωργία Ακριβείας (Precision Agriculture) ονομάζεται η μέθοδος γεωργικής πρακτικής, που χρησιμοποιεί πληροφορία με σαφήνεια προσδιορισμένη ως προς το χώρο ή και το χρόνο, προκειμένου να μεγιστοποιήσει την αποδοτικότητα των εισροών, ή και να ελαχιστοποιήσει τις βλαβερές τους συνέπειες. 8

Η τεχνική της Γεωργίας Ακριβείας βασίζεται στα Γεωγραφικά Συστήματα Πληροφοριών (Geographical Information Systems G.I.S. τη Γεωργική Μηχανική, τις Μετρήσεις στο Πεδίο, τα Συστήματα Εντοπισμού Θέσης και την Τηλεπισκόπηση Η Γεωργία Ακριβείας μελετώντας την παραλλακτικότητα στον αγρό έχει ως στόχο: Μείωση του κόστους παραγωγής, Μείωση των επιπτώσεων στο περιβάλλον, Σωστή διαχείριση εισροών σε μια καλλιέργεια. Η μεθοδολογία ακολουθεί τρία στάδια: Συλλογή πληροφοριών Επεξεργασία και διαχείριση δεδομένων Αποφάσεις και εφαρμογή μεθόδου 2.5 Τεχνολογίες που χρησιμοποιούνται στην γεωργία ακριβείας: 2.5.1 Ασύρματα δίκτυα αισθητήρων (Wireless Sensor Networks) Μπορεί να αποδειχθούν πολύτιμα στα χέρια κάποιου αγρότη που εφαρμόζει πρακτικές ακριβείας, γιατί μπορούν να κάνουν πρόβλεψη ασθενειών, προειδοποίηση - διάγνωση παγετού, διαχείριση άρδευσης, παρακολούθηση της υγρασίας εδάφους, της περιεκτικότητας αλάτων στο έδαφος ηλεκτρική αγωγιμότητα εδάφους, της βελτιστοποίησης ελλειμματικού ποτίσματος (deficit irrigation), της εξοικονόμησης νερού της υγρασίας φύλλων και της προσβολής από ηλιακή ακτινοβολία. 2.5.2 Συστήματα υποστήριξης απόφασης (Decision Support Systems). Τα συστήματα υποστήριξης απόφασης γίνονται όλο και περισσότερο χρήσιμα στο αγρόκτημα, καθιστούν τους αγρότες ανταγωνιστικότερους 2.5.3 Συστήματα χαρτογράφησης συγκομιδής (Yield Mapping Systems) Είναι συστήματα που μετρούν και καταγράφουν τις αποδόσεις των καλλιεργειών κατά τη συγκομιδή. 9

2.5.4 Τεχνολογία συστημάτων μεταβλητών εφαρμογών (Variable Rate Application Technology) Είναι συστήματα γεωργικής μηχανικής, που μεταβάλουν την ποσότητα εφαρμογής των εισροών (σπόρων, λιπασμάτων, νερού, φαρμάκων, κ.λπ.) ή και αλλάζουν το εφαρμοζόμενο είδος (π.χ. την ποικιλία του σπόρου, ή το είδος του λιπάσματος) την ίδια στιγμή που εφαρμόζουν τις εισροές αυτές, αναλόγως με το σημείο του αγροτεμαχίου στο οποίο βρίσκονται. 2.5.5 Συστήματα Γεωγραφικών Πληροφοριών (ΣΓΠ) και λογισμικό χαρτογράφησης Είναι μία οργανωμένη συλλογή από υπολογιστές, λογισμικό, γεωγραφικά δεδομένα και προσωπικό, σχεδιασμένη να λαμβάνει, αποθηκεύει, ενημερώνει, διαχειρίζεται, αναλύει, και παρουσιάζει όλα τα είδη της πληροφορίας του γεωγραφικού χώρου. 2.5.6 Συστήματα παρακολούθησης αποδόσεων (Crop Production Modeling) Καταγράφουν τη σχετική κατανομή του χώρου της παραγωγής ενώ γίνεται η συγκομιδή. Αυτά τα συστήματα συλλέγουν στοιχεία όσον αφορά την καλλιέργεια και χαρακτηριστικά όπως η περιεκτικότητα σε υγρασία. Η πρακτική των αγροτών είναι σήμερα να συλλέγουν δείγματα εδάφους εμπειρικά από τον αγρό, να τα στέλνουν για ανάλυση και να παίρνουν πίσω μια προτεινόμενη φόρμα λίπανσης για όλο το χωράφι, βασισμένη σε μέσα χαρακτηριστικά του χωραφιού. Σήμερα, η Γεωργία Ακριβείας στη Β. Αμερική και τη Δ. Ευρώπη είναι μια πραγματικότητα, όπου οι αγρότες χρησιμοποιούν τεχνικές της κυρίως σε περιοχές όπου υπάρχουν προβλήματα λειψυδρίας, έντονες ελλείψεις θρεπτικών στοιχείων, και ιδιαιτερότητες ως προς διάφορα χαρακτηριστικά των εδαφών. H γεωργία ακριβείας προσβλέπει οι αγρότες να υπερνικούν τα στοιχεία της φύσης με αυτοματοποιημένα μηχανήματα που ελέγχονται με ακρίβεια μέσω δορυφόρων και τοπικών αισθητήρων και χρησιμοποιούν λογισμικό που προγραμματίζει και προβλέπει ακριβώς την ανάπτυξη της σοδειάς. Τα πλεονεκτήματα της γεωργίας ακριβείας περιλαμβάνουν καλύτερες μέσες αποδόσεις, μειωμένα κόστη εισροών, και φυσικά περιβαλλοντικά οφέλη που συμβάλλουν στη αειφορική διαχείριση της γεωργίας. 2.6 Βιβλιογραφία Brooks M. (1999). Alien annual grasses and fire in the Mojave Desert. Publisher: Madrono. Doran, J.W., Saffey, M. (1997) Defining and assessing soil health and sustainable productivity, Biological Indicators of Soil Health, CAB International, New York. Doran, J.W., Sarantonio, M., Leibig, M. (1996) Soil health and sustainability. Academic Press, San Diego, CA, USA. Gomez, F., Barazangi, M., and Bensaid, M. (1996) Active tectonism in the intracontinental Middle Atlas Mountains of Morocco: Synchronous crustal shortening and extension Journal of the Geological Society of London, 153, 389-402, 1996. Heieh, S.C. (2005) Organic farming for sustainable agriculture in Asia with special reference to Taiwan experience, National Pingtung University of Science and Technology. Available online (accessed on 31 January 2010): http://www.agnet.org/library/eb/558/ Hill, D.P., Bailey, R.A., Sorey, M.L., Hendley, J.W. II, and Stauffer, P.H., (1997) Living With a Restless Caldera Long Valley, California: U.S. Geological Survey Fact Sheet 108-96 10

Komatsuzaki M. Ohta H. (2007), Soil management practice for sustainable agroecosystem. - College of Agriculture, Ibaraki University Man Yu (2000) Economic and environmental evaluation of precision farming practices in irrigated cotton production Dissertation in agricultural and applied economics Texas Tech University Sadler E. J., Russell G. (1997) The state of site-specific management for agriculture, Madison WI USA Sudduth K.A., Hummel J.W., Birrell S.J. (1997) Sensors for site-specific management. Madison, WI. Vosti S., Reardon T. (1999) - Sustainability, Growth, and Poverty Alleviation: A Policy and Agroecological Perspective, Publisher: Springer Δαουτόπουλος, Γ., (2002) Αειφορική γεωργία: Το όραμα της ελληνικής γεωργίας Περιοδικό Γεωργία Κτηνοτροφία, Ιανουάριος 2002 Καρυδάς Χ., Συλλαίος Ν. (2000) - Γεωργία Ακριβείας: Περιγραφή της μεθόδου Υφιστάμενη κατάσταση και προοπτικές, 2ο ειδικό συνέδριο Πληροφοριακά συστήματα στον Αγροτικό Τομέα της Ελληνικής Εταιρείας Επιχειρησιακών Ερευνών, Χανιά, 10/2000, Πρακτικά : σελ. 134-146 Κουτσούρης, Α., (2002) Αειφορική γεωργία Θεσσαλονίκη : Εκδόσεις Ζυγός Μυλωνάς Γ. (2008) Σχεδιασμός, προσομοίωση και πειραματική ανάπτυξη πρωτοκόλλων διάδοσης πληροφορίας και εφαρμογών σε ασύρματα δίκτυα αισθητήρων Διδακτορική Διατριβή Πανεπιστήμιο Πατρών Πολυτεχνική Σχολή Τμήμα Μηχανικών Η/Υ και Πληροφορικής Σακελλαριάδης, Σ., (2000), Οικοσυστήματα ειδικά θέματα αειφορικής γεωργίας Θεσσαλονίκη : Εκδόσεις Γιαχούδη Γιαπούλη Σιαρδός, Γ.,(2002), Αειφορική γεωργία και ανάπτυξη, Θεσσαλονίκη : Εκδόσεις Ζυγός Φλογαΐτη, Ευ. (2006), Εκπαίδευση για το Περιβάλλον και την αειφορία, Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα. Φτάκα Α. (2006) Η γεωργία ακριβείας ως εργαλείο της γεωργικής πρακτικής για την αειφόρο ανάπτυξη - MSc Thesis, Environmental Science Department University of the Aegean. 11