Εργαστήρι Νεανικής Επιχειρηματικότητας

Εργαστήρι Νεανικής Επιχειρηματικότητας Νέοι του Δήμου Καλαμαριάς & Επιχειρηματικότητα Αλήθειες & Μύθοι, Προκαταλήψεις & Ανατροπές Επιστημονικός Υπεύθυνος: Σιδηρόπουλος Μωυσής Ομάδα Έρευνας& Σύνταξης: Βαρσακέλης Νίκος Γαλατσίδας Γιώργος Γωνιάδης Ηρακλής 1

Ένα πρόγραμμα του Αριστοτέλειου Πανεπιστήμιου Θεσσαλονίκης σε συνεργασία με τον Δήμο Καλαμαριάς για την προώθηση της Επιχειρηματικότητας στους Νέους ως Εναλλακτική μορφή Απασχόλησης Τελική Έκθεση Ανάλυση της Οικονομίας, Αποτελέσματα Έρευνας Πεδίου για τη στάση των Νέων απέναντι στην Επιχειρηματικότητα, Προτάσεις Πολιτικής 2

Επιστημονικός Υπεύθυνος του Έργου 1. Μωυσής Σιδηρόπουλος, Καθηγητής Τμήματος Οικονομικών Επιστημών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, Ερευνητής του Εργαστηρίου Οικονομικής Ανάλυσης και Πολιτικής του ΑΠΘ. Η Παρούσα Έκθεση συντάχθηκε από τα παρακάτω μέλη της ερευνητικής ομάδας: 2. Νίκος Χ. Βαρσακέλης, Αναπληρωτής Καθηγητής του Τμήματος Οικονομικών Επιστημών και Διευθυντής του Εργαστηρίου Οικονομικής Ανάλυσης και Πολιτικής του ΑΠΘ. 3. Ηρακλής Ι. Γωνιάδης, Διδάκτωρ σε θέματα επιχειρηματικότητας και καινοτομίας, συνεργάτης του Εργαστηρίου Οικονομικής Ανάλυσης και Πολιτικής του ΑΠΘ. 4. Γιώργος Γαλατσίδας, Υποψήφιος Διδάκτωρ του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου. Στο ερευνητικό έργο συνεργάστηκαν: 1. Ιωάννης Δεληγιωργάκος (ΜΑ) Διοικητική υποστήριξη 2. Αναστασία Λάππα (Ms) Τεχνολογική υποστήριξη Επεξεργασία κειμένων και επιμέλεια ηλεκτρονικής έκδοσης: Ηρακλής Ι. Γωνιάδης Το «Εργαστήρι Νεανικής Επιχειρηματικότητας» χρηματοδοτείται από το Ίδρυμα Νεολαίας και Διά Βίου Μάθησης στο πλαίσιο του Προγράμματος της Ε.Ε. «Νέα Γενιά σε Δράση». (Κωδικός Έργου ΕΕ-ΑΠΘ 87661). Το σχέδιο αυτό χρηματοδοτήθηκε με την υποστήριξη της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. Η παρούσα δημοσίευση δεσμεύει μόνο τον συντάκτη της και η Επιτροπή, το Ι.ΝΕ.ΔΙ.ΒΙ.Μ- Ε.Υ και η Γ.Γ.Ν.Γ δεν ευθύνονται για τη χρήση των πληροφοριών που περιέχονται σε αυτήν. 3

Περιεχόμενα 1. Εισαγωγή...6 1.1 Η μικρομεσαία επιχείρηση επίκεντρο του νέου παραγωγικού μοντέλου...8 1.2 Η αλλαγή... 10 1.3 Μερικά χρήσιμα στοιχεία... 12 2. Η Περιφέρεια Κεντρικής Μακεδονίας... 20 2.1 Γενικά... 20 2.2 Η οικονομία της ΠΚΜ... 25 2.3 Ο Νομός Θεσσαλονίκης... 32 3. Ο Δήμος Καλαμαριάς... 34 3.1 Γενικά... 34 3.2 Δημογραφικά στοιχεία... 34 3.3 Ο χαρακτήρας της περιοχής... 35 3.4 Τοπική Οικονομία Απασχόληση... 36 3.4.1 Η Απασχόληση... 37 3.4.1 Πρωτογενής τομέας... 38 3.4.2 Δευτερογενής τομέας... 38 3.4.3 Τριτογενής τομέας... 38 3.4.4 Κέντρο Στήριξης & Ανάπτυξης Επιχειρηματικότητας «Επιχειρείν»... 39 4. Έρευνα πεδίου για την στάση των νέων απέναντι στην επιχειρηματικότητα... 40 4.1 Γενικά... 40 4.2 Ανάλυση των αποτελεσμάτων... 40 4.3 Τα Χαρακτηριστικά του Επιχειρηματία... 41 4.4 Λόγοι που θα οδηγούσαν το νέο ή τη νέα να ασχοληθεί με επιχειρηματική δραστηριότητα... 47 4.5 Λόγοι που εμποδίζουν την απόφαση για επιχειρηματική δράση... 52 4.6 Η στάση του περιβάλλοντος του Νέου... 57 4.7 Υποστήριξη για τη δημιουργία επιχείρησης... 58 4.8 Ανάπτυξη δομών για τη διευκόλυνση της πρόσβασης στην αγορά εργασίας... 61 4.9 Η μετάβαση από την εκπαίδευση στην αγορά εργασίας... 65 5. Ανάλυση ευρημάτων έρευνας για τον Δήμο Καλαμαριάς... 71 5.1 Γενικά... 71 5.2 Στατιστικά σημαντική διαφοροποίηση... 72 5.2.1 Χαρακτηριστικά του επιχειρηματία... 72 5.2.2 Για ποιο λόγο θα αποφασίζατε να δραστηριοποιηθείτε επιχειρηματικά;... 74 5.2.3 Για ποιο λόγο θα διστάζατε να δραστηριοποιηθείτε επιχειρηματικά; Τι φοβάστε πιο πολύ;..75 5.2.4 Ποια η στάση του περιβάλλοντός σας σε σχέση με την επιχειρηματικότητα... 76 5.2.5 Τι είδους υποστήριξη θα θέλατε για τη δημιουργία της δικής σας επιχείρησης;... 77 4

5.2.6 Διευκόλυνση πρόσβασης στην αγορά εργασίας... 78 5.2.7 Ποια μέτρα πρέπει να ληφθούν για να διασφαλιστεί η ομαλή μετάβασή σας από την εκπαίδευση στην αγορά εργασίας;... 79 6. Προτάσεις πολιτικής... 80 6.1 Γενικά... 80 6.2 Προβλέψεις παγκόσμιων και ευρωπαϊκών εξελίξεων στην καταναλωτική ζήτηση... 82 1. Κατανάλωση με έμφαση στην ποιότητα,... 85 2. Περισσότερες υπηρεσίες και αποϋλοποίηση... 85 3. Κατανάλωση της γνώσης... 85 4. Κατανάλωση των μεγαλύτερων ηλικιών... 85 5. Προσωποποίηση των αγαθών και υπηρεσιών... 86 6. Κατανάλωση φιλική προς το περιβάλλον... 86 6.2.1 Ο τομέας των υπηρεσιών... 86 6.2.2 Επικοινωνίες και Μεταφορές... 87 6.3 Μέτρα πολιτικής από την τοπική αυτοδιοίκηση... 88 α) Εκπαιδευτική πολιτική... 90 β) Πολιτιστική Πολιτική... 91 γ) Πολιτική Οικονομικής Ανάπτυξης... 91 δ) Πολιτική δημοσιότητας... 91 ε) Πολιτική ενίσχυσης υφιστάμενων ή και ίδρυσης νέων δομών της Τοπικής Αυτοδιοίκησης... 92 7. Βιβλιογραφία... 103 Παράρτημα... 104 Ερωτηματολόγιο... 105 Α. Γενικά Στοιχεία... 107 Β. Αποτύπωση της άποψης των Νέων σε σχέση με την Επιχειρηματικότητα... 108 Γ. Αξιολόγηση Προτάσεων Πολιτικής... 110 5

1. Εισαγωγή Μέσα σε μια εικοσαετία, σε πολλούς τομείς της ζωής μας ήλθαν τα επάνω - κάτω. Κυρίως, όμως, στην οικονομία. Δεν είναι πια η οικονομία που γνωρίζαμε, αυτή που έκτισαν οι γονείς μας. Μετά το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, σε όλες τις χώρες του δυτικού τότε κόσμου επικράτησε το μοντέλο της οικονομικής ανάπτυξης που στηριζόταν στις μεγάλες επενδύσεις από τον δημόσιο και τον ιδιωτικό τομέα. Οι οικονομίες κλίμακας ήταν το κλειδί για την επιτυχημένη οικονομική μεγέθυνση. Μεγάλες παραγωγικές μονάδες του δημοσίου και του ιδιωτικού τομέα εξασφάλιζαν εκατομμύρια θέσεις εργασίας στους γονείς μας, με τη διαρκή και δια βίου απασχόληση. Με άλλα λόγια, το σύνηθες ήταν να προσληφθεί κάποιος σε μια μεγάλη εταιρεία και να συνταξιοδοτηθεί από την ίδια. Και αυτό όχι μόνο στις μεγάλες αναπτυγμένες οικονομίες της δύσης αλλά και στις μικρότερες, όπως η Ελλάδα (πχ., ΔΕΗ, ΟΤΕ, Διυλιστήρια, κλπ.). Μέσα σε αυτή τη μακροχρόνια σταθερότητα, υπήρχαν πάντα οι αναδυόμενοι και οι καταδυόμενοι παραγωγικοί τομείς. Για παράδειγμα, η δεκαετία του 1960 χαρακτηρίστηκε από την άνοδο του κλάδου των παραγωγών πετρελαίου (μεγάλα διυλιστήρια) και του κλάδου των πλαστικών. Στις ΗΠΑ κατά τη δεκαετία του 1950, αμέσως μετά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, η οικονομία στηριζόταν στις μεγάλες παραγωγικές μονάδες, με έμφαση στις οικονομίες κλίμακας, όπως η General Motors, η ΙΒΜ και η US Steel. Αυτό που χαρακτήριζε το ρόλο των μεγάλων εταιρειών στη δημιουργία θέσεων εργασίας, εισοδήματος και τελικά, ευημερίας για τον μέσο αμερικάνο είναι αυτή που εξέφρασε κάποτε ο πρόεδρος της General Motors: «Ό,τι είναι καλό για την General Motors, είναι καλό για την Αμερική!». Ξεκινώντας από αυτή τη θέση οι ΗΠΑ, με τη συναίνεση της κοινωνίας, προχώρησε στην ουσία, σε μεγάλες παρεμβάσεις, υιοθετώντας νόμους και κανονισμούς για την πιο εύρυθμη και αποτελεσματική λειτουργία των παραγωγικών κολοσσών. Αυτές οι παρεμβάσεις αφορούσαν όλο σχεδόν το φάσμα των κοινωνικών σχέσεων, από το σχολείο και την εκπαίδευση 1, έως το γάμο και την οικογένεια. Έτσι δημιουργήθηκε το αναγκαίο περιβάλλον και το απαραίτητο ανθρώπινο δυναμικό, εργάτες και στελέχη, που οδήγησαν στην ανάπτυξη των μεγάλων Αμερικανικών εταιρειών και στη ραγδαία ανάπτυξη της δεκαετίας του 1950 και 1960. Η Ευρώπη ακολούθησε το μοντέλο των ΗΠΑ, δημιουργώντας και στηρίζοντας μεγάλες εθνικών επιχειρήσεις, όπως η Renault και η Peugeot στη Γάλλια, η Volkswagen, η Opel και η Mercedes-Benz στη Γερμανία, η Saab στη Σουηδία, η Philips στην Ολλανδία, αποτελούν μερικά μόνο παραδείγματα εθνικών παραγωγικών κολοσσών σε ορισμένες χώρες της Ευρώπης. Κυρίαρχοι κλάδοι, όπως και στις ΗΠΑ, ήταν η αυτοκινητοβιομηχανία, τα ηλεκτρικά, τα χημικά, τα παράγωγα πετρελαίου και τα μηχανήματα. 1 Τα προγράμματα διοίκησης επιχειρήσεων αναπτύσσονται ραγδαία στην δεκαετία του 1950 με κορωνίδα τους τα γνωστά Master in Business Administration που είχαν ως στόχο την προετοιμασία του αποφοίτου για μια διά βίου θέση ««λευκού κολάρου» σε μεγάλη εταιρεία. Αυτόν τον στόχο είχαν τα προγράμματα σπουδών τα οποία ήταν δομημένα γύρω από τις βασικές λειτουργίες μια μεγάλης επιχείρησης. 6

Στην Ευρώπη υιοθετήθηκαν παραπλήσιοι θεσμοί και πολιτικές παρόμοιες με τις αμερικανικές, με καθυστέρηση βέβαια μιας δεκαετίας, καθώς οι περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες εξήλθαν σχεδόν κατεστραμμένες από τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Ένα παράδειγμα τέτοιου θεσμού μπορούμε να δούμε στην Γερμανία, η οποία, θέλοντας να παράσχει στην βιομηχανία της ανθρώπινο δυναμικό με κατάρτιση, δημιούργησε τα fachonschhule που είχαν ως στόχο τη δημιουργία του συνδετικού κρίκου μεταξύ των εργατών της παραγωγής και των μηχανικών- στελεχών. Ταυτόχρονα, επένδυσε στην ανάπτυξη των πολυτεχνείων της για τη δημιουργία των μηχανικών- στελεχών. Τέλος, με την συγκροτημένη μεταναστευτική πολιτική 2, προσέλκυσε, κυρίως από τις χώρες του ευρωπαϊκού νότου, τους εργάτες παραγωγής με χαμηλή εξειδίκευση και χαμηλούς μισθούς. Η Ελλάδα ακολούθησε παρόμοιο τρόπο οικονομικής ανάπτυξης, στηριγμένη στις μεγάλες ιδιωτικές και κρατικές επενδύσεις κατά την δεκαετία του 1950 και του 1960. Οι νόμοι περί κίνητρων για επενδύσεις του ιδιωτικού τομέα, αλλά και σχεδόν όλο το νομοθετικό πλαίσιο, είχε ως κύριο στόχο τη δημιουργία μεγάλων μονάδων με πολλές θέσεις εργασίας. Όταν όμως η μεγάλη κρίση του πετρελαίου το 1973 αλλάζει τις παραγωγικές ισορροπίες στη δύση, για πρώτη φορά αρχίζει να αμφισβητείται ο ρόλος των μεγάλων παραγωγικών κολοσσών (Audrestch, 2007). Η αμφισβήτηση του παραγωγικού μοντέλου των μεγάλων, έδωσε τη δυνατότητα να βρουν δρόμους μακριά από τις εταιρείες οι νέοι που είχαν απορρίψει το «όνειρο» των γονιών τους για μια διά βίου εργασία σε μια μεγάλη εταιρεία και να ανοίξουν τους δικούς τους. Το αποτέλεσμα ήταν η δημιουργία χιλιάδων νέων δυναμικών επιχειρήσεων μακριά από τους κυρίαρχους μέχρι τότε κλάδους, όπως για παράδειγμα η ηλεκτρονική τεχνολογία 3. Παρά την παραπάνω μεταστροφή, η Ελλάδα συνέχισε να επενδύει στο ίδιο παραγωγικό μοντέλο. Στη χώρα μας, που ακολουθούσε ευλαβικά την παγκόσμια τάση του μεταπολεμικού παραγωγικού μοντέλου, η αμφισβήτηση εμφανίστηκε με καθυστέρηση. Αντίθετα όμως με τον υπόλοιπο δυτικό κόσμο, στην Ελλάδα η διαδικασία της αλλαγής χαρακτηρίζεται από στρέβλωση, διότι οδήγησε σε ένα παραγωγικό μοντέλο με ένα συνεχώς διευρυνόμενο κρατικό τομέα εις βάρος του ιδιωτικού και την παράλληλη εξάρτηση και συντήρηση, σε μεγάλο βαθμό, του ιδιωτικού από το δημόσιο 4. Σήμερα, για ακόμη μια φορά, η νέα γενιά άρχισε να αμφισβητεί έντονα τα επιτεύγματα την προηγούμενης «γενιάς της λεγόμενης- μεταπολίτευσης» και το παραγωγικό της μοντέλο, τα αποτελέσματα του ο- ποίου βιώνει πλέον η χώρα με τη μεγάλη ύφεση την οποία διανύει. Επιπλέον, η ισχνή και παρασιτική οικονομική ανάπτυξη, η έλλειψη διαχρονικής αξιοποίησης του ανθρώπινου κεφαλαίου της και η αδυνα- 2 Στις μέρες μας, στο πλαίσιο μιας άλλης πολιτικής, προσελκύει με εντατικούς ρυθμούς επιστημονικό δυναμικό από τον γόνιμο νότο της ευρωπαϊκής ηπείρου και ιδιαίτερα των μελών της ΕΕ. 3 Ο Bill Gates, αμφισβητώντας την τυπική εκπαίδευση, εγκατέλειψε τις πανεπιστημιακές σπουδές στο Harvard που θα του εξασφάλιζαν μια καλή θέση εργασίας στελέχους σε έναν κολοσσό πχ., στην ΙΒΜ, και ξεκίνησε την δική του επιχειρηματική περιπέτεια της Microsoft. O Steve Jobs της Apple συμμετείχε ενεργά στο «κίνημα των χίπις» και ακολούθησε τα βήματα ενός γκουρού στην Ινδία διανύοντας μια περίοδο διαλογισμού, πριν από την ίδρυση αυτής της τόσο επιτυχημένης επιχείρησης.. 4 Υπολογίζεται ότι το 55% περίπου του εθνικού ΑΕΠ εξαρτάται άμεσα και έμμεσα από το δημόσιο τομέα. 7

μία συγκράτησής του, επιτείνουν τη μετανάστευση των άριστων, στερώντας τη χώρα από έναν πόρο που όχι μόνο παράγει τον πλούτο, αλλά μπορεί και να την αναδημιουργήσει. Σήμερα, καταστρέφεται το παλιό παραγωγικό μοντέλο από τη νέα γενιά που θα δημιουργήσει το επόμενο. Όπως δε, σημειώνει ο γνωστός οικονομολόγος Zoltan Acs 5, «οι νέοι ξέρουν τι δεν θέλουν να γίνουν, δεν θέλουν να γίνουν όπως οι γονείς τους. Μένει να φανεί εάν ξέρουν τι θέλουν να γίνουν» 6. 1.1 Η μικρομεσαία επιχείρηση επίκεντρο του νέου παραγωγικού μοντέλου Η δεκαετία του 1990 έφερε μεγάλες ανατροπές στον τρόπο λειτουργίας της οικονομίας. Η μεγάλη πρόοδος της πληροφορικής, οι νέες τεχνολογίες στην παραγωγή και οργάνωση των παραγωγικών μονάδων, η επιτάχυνση των διαδικασιών διεθνοποίησης των οικονομιών, η δημιουργία της ενιαίας αγοράς στην Ευρωπαϊκή Ένωση, η κατάρρευση των σοσιαλιστικών καθεστώτων στην Ανατολική Ευρώπη και τέλος, η είσοδος της Κίνας, της Ινδίας και άλλων αναπτυσσόμενων χωρών στον χώρο της οικονομίας της αγοράς έχουν αλλάξει τον τρόπο λειτουργίας της οικονομίας. Όλες αυτές οι αλλαγές συνοδεύτηκαν από τη συνεχή συρρίκνωση του ρόλου των μεγάλων επιχειρήσεων στις εθνικές οικονομίες των αναπτυγμένων χωρών, με την εξαίρεση του χρηματοπιστωτικού τομέα. Εάν δούμε, για παράδειγμα, τις επιχειρήσεις που βρίσκονταν στις εκατό μεγαλύτερες επιχειρήσεις παγκοσμίως κατά την δεκαετία του 1950, δύσκολα θα βρούμε δέκα που να εξακολουθούν να βρίσκονται στον ίδιο κατάλογο. Αντίστοιχα στις εκατό μεγαλύτερες της δεκαετίας του 2000 θα βρούμε πολλές επιχειρήσεις, αν όχι τις περισσότερες, των οποίων ο ιδρυτής ίσως να μην ζούσε ή να ήταν μαθητής των πρώτων τάξεων του δημοτικού κατά την δεκαετία του 1950 7. Ταυτόχρονα, κλάδοι ολόκληροι που χαρακτήριζαν τις οικονομίες χωρών, όπως η χαλυβουργία, έχουν μεταφερθεί στη Νότια Κορέα, την Κίνα, την Ινδία και άλλες αναπτυσσόμενες χώρες, προκειμένου οι επιχειρήσεις να εκμεταλλευτούν το χαμηλό κόστος του εργατικού δυναμικού. Συγχρόνως, παρατηρείται σημαντική αλλαγή των οργανωτικών δομών των μεγάλων επιχειρήσεων, με κύρια μεταβολή την παραγωγή σημαντικών τμημάτων του προϊόντος ή της υπηρεσίας εκτός της ίδιας της παραγωγικής μονάδας, από υπεργολάβους (το γνωστό στη διεθνή ορολογία outsourcing). Επίσης, οι εταιρίες, από επιχειρήσεις παραγωγής προϊόντων και υπηρεσιών, διαμορφώνονται πλέον ως αλυσίδες παραγωγής αξίας (value chains) και αναθεωρούν τις παλιές αντιλήψεις περί τόπου εγκατάστασης. Η 5 J. Zoltan Acs, Αμερικανός οικονομολόγος, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο George Mason, όπου διδάσκει στη Σχολή ημόσιας Πολιτικής και διευθύνει το Κέντρο για την Επιχειρηματικότητα και ημόσια Πολιτική. 6 Όπως αναφέρεται από τον Audretsch (2007) 7 Ο Μπιλ Γκέιτς δημιούργησε την εταιρεία Microsoft στα τέλη της δεκαετίας του 1970 και σε μερικά χρόνια κατάφερε να την ανεβάσει στην υψηλότερη θέση παγκοσμίως. Οι Hewlett και Packard ξεκίνησαν την επιχειρηματική τους δραστηριότητα ως φοιτητές χρησιμοποιώντας το γκαράζ του σπιτιού τους. Δημιούργησαν έναν κολοσσό υψηλής τεχνολογίας με χιλιάδες θέσεις εργασίας. Μπορεί να αναρωτηθεί ο αναγνώστης εάν θα μπορούσαν να κάνουν το ίδιο και στην Ελλάδα, δηλαδή να χρησιμοποιήσουν το γκαράζ, όταν για την λειτουργία μιας επιχείρησης απαιτούνται δεκάδες γραφειοκρατικές διαδικασίες και τυποποιήσεις. 8

επιχείρηση δεν επιλέγει τον τόπο εγκατάστασης για την παραγωγή ενός συγκεκριμένου προϊόντος, αλλά για την παραγωγή ενός μέρους της αξιακής αλυσίδας. Στην Ελλάδα, οι επιχειρήσεις, για πρώτη φορά στη σύγχρονη οικονομική ιστορία της χώρας, επεκτείνονται σε διεθνή παραγωγή. Χιλιάδες επιχειρήσεις, μικρομεσαίες και μεγάλες, μετέφεραν μέρος της παραγωγικής διαδικασίας στις Βαλκανικές χώρες για την εκμετάλλευση του συγκριτικού πλεονεκτήματος του φθηνού εργατικού δυναμικού 8. Η αποβιομηχάνιση της Β. Ελλάδας οφείλεται σε σημαντικό βαθμό στη μετακίνηση αυτή και στο νέο παγκόσμιο καταμερισμό της παραγωγής, με τη μεταφορά κλάδων εντάσεως χαμηλής και μέσης ειδίκευσης στις γειτονικές κυρίως- αναπτυσσόμενες χώρες, προς τον οποίο καταμερισμό η χώρα δεν κατάφερε να προσαρμοστεί. Να σημειώσουμε ότι ως αποτέλεσμα των παραπάνω διεθνών εξελίξεων, αναδύθηκε στην παγκόσμια οικονομία ένας ιδιότυπος ανταγωνισμός μεταξύ περιφερειών και πόλεων για την προσέλκυση ξένων ε- πενδύσεων που δημιουργούν θέσεις εργασίας 9. Οι περιφέρειες και οι πόλεις προσφέρουν, πλέον, πολλών ειδών κίνητρα για την προσέλκυση επενδυτών και το αποτέλεσμα, πολλές φορές, είναι μηδενικού αθροίσματος. Με άλλα λόγια, επιχείρηση που λειτουργούσε στην περιφέρεια Κεντρικής Μακεδονίας, κλείνει και μεταφέρεται στην Πολωνία (πχ., η γνωστή υπόθεση της Good Year), με συνέπεια αυτό που χάνει η Κεντρική Μακεδονία 10 το κερδίζει η αντίστοιχη περιφέρεια της Πολωνίας. Σε μια τέτοια εποχή που η αβεβαιότητα για το μέλλον έχει αυξηθεί σε σχέση με τις παλαιότερες δεκαετίες, η οικονομική ευελιξία και η προσαρμογή στις διαρκώς μεταβαλλόμενες συνθήκες καθίσταται η σημαντικότερη παράμετρος συνεχούς οικονομικής μεγέθυνσης και της συνεπακόλουθης βελτίωσης του βιοτικού επιπέδου των πολιτών μιας χώρας ή μιας περιοχής. Η μικρή επιχείρηση εξελίσσεται σε συνώνυμο της ευελιξίας. Η ανάπτυξη της νέας επιχειρηματικής δραστηριότητας, ειδικά σε τομείς που χαρακτηρίζονται από ένταση γνώσης, έχει αποτελέσει την απάντηση σε πολλές περιφέρειες και χώρες της δύσης, στις προκλήσεις του διαρκώς εξελισσόμενου παγκόσμιου οικονομικού περιβάλλοντος. Στόχο πλέον, δεν αποτελεί η συνεχής διελκυστίνδα μεταξύ περιφερειών, ή χωρών, για το ποια θα προσελκύσει τον ξένο επενδυτή με αντιπαροχές αμφίβολης αποτελεσματικότητας ή μικρού οφέλους για τις πρώτες, αλλά η ανάπτυξη νέων επιχειρηματικών προσπαθειών στο εσωτερικό της περιφέρειας ή της χώρας εγκατάστασης. Με άλλα λόγια, η ανάπτυξη της επιχειρηματικότητας και η πολιτική δημιουργίας 8 Η στρατηγική αυτή θα ήταν επωφελής για την οικονομία της χώρας, εάν παρέμενε το μέρος της παραγωγικής διαδικασίας που χαρακτηρίζεται από υψηλή προστιθέμενη αξία, όπως πχ., η έρευνα και ανάπτυξη, το μάρκετινγκ, κλπ.. Η υψηλή προστιθέμενη αξία, όμως, υπάρχει μόνο σε προϊόντα και υπηρεσίες έντασης γνώσης και υψηλής εισοδηματικής ελαστικότητας. Καθώς λοιπόν τα προϊόντα που παράγονται είναι χαμηλής εισοδηματικής ελαστικότητας, η αντίστοιχη προστιθέμενη αξία τους είναι επίσης χαμηλή. Συνεπώς, η περιοχή δεν μπορεί να αναμένει σημαντικά οφέλη από τη διεθνοποίηση των ελληνικών επιχειρήσεων (Βαρσακέλης, 2003). 9 Η περίπτωση της Γαλλικής πόλης Velenciennes, μιας περιοχής η οποία χαρακτηριζόταν από υψηλά ποσοστά ανεργίας και μείωση των εθνικών επενδύσεων, είναι χαρακτηριστική. Η πολιτική των αρχών της πόλης, προκειμένου να πείσουν την ΤΟΥΟΤΑ να εγκαταστήσει στην περιοχή το δεύτερο ευρωπαϊκό εργοστάσιο της, που α- πασχολεί σήμερα 2.000 άμεσες και 3.000 έμμεσες θέσεις εργασίας, είναι παράδειγμα χρήσης τοπικών κινήτρων για την προσέλκυση νέων επενδύσεων. 10 Αντίστοιχη περίπτωση ήταν το κλείσιμο του εργοστασίου της Renault στο Βέλγιο και η μεταφορά του στην Ισπανία. 9

ανταγωνιστικού επιπέδου στελεχών, όχι μόνο προσελκύουν την ξένη επένδυση, αλλά και ενισχύουν την ικανότητα απορρόφησης της τεχνολογίας που αυτή μεταφέρει, βελτιώνοντας τόσο το βιοτικό όσο και το τεχνολογικό επίπεδο της φιλοξενούσας χώρας. Οι ξένες επενδύσεις έλκονται από τις περιοχές εκείνες που προσφέρουν ικανό ανθρώπινο δυναμικό για τη στελέχωσή τους, καθώς και από επιχειρήσεις που μπορούν να παράγουν τμήματα της αλυσίδας αξίας τους. Κατά συνέπεια, το μοντέλο προσέλκυσης ξένων επενδύσεων, από παίγνιο μηδενικού αθροίσματος zero-sum), μετατρέπεται σε παίγνιο οφέλους-οφέλους (win-win) για όλους. Τέλος, να σημειώσουμε, ότι στις ημέρες της κρίσης η επιχειρηματικότητα θα μπορούσε να είναι ακόμη πιο ψηλά στην ατζέντα της οικονομικής πολιτικής, διότι ο δυναμισμός, που αποτελεί ενδογενές χαρακτηριστικό της, μπορεί να αποτελέσει σημαντικό παράγοντα για την έξοδο από την κρίση και τη μακροχρόνια ανάπτυξη των εθνικών και περιφερειακών οικονομιών. 1.2 Η αλλαγή Εάν θα θέλαμε να βρούμε μια λέξη που να χαρακτηρίζει την επιχειρηματική δράση, αυτή είναι η «αλλαγή» και οι επιχειρηματίες είναι οι φορείς της. Άρα, η επιχειρηματικότητα αφορά τη διαδικασία της «αλλαγής» (Audretsch,1995). Λόγω δε, της φύσης της αλλαγής, η επιχειρηματικότητα χαρακτηρίζεται από πολυπλοκότητα η οποία πηγάζει από το γεγονός, ότι η επιχειρηματική δραστηριότητα διαπερνά δραστηριότητες ατομικές, ομάδων, δικτύων, επιχειρήσεων, ακόμη και ολόκληρων βιομηχανικών κλάδων ή περιφερειών. Οι οργανωσιακές δομές όλων των προηγουμένων, καθορίζουν την επιτυχία της επιχειρηματικής δραστηριότητας. Όπως είδαμε πριν, η βιομηχανική πολιτική που εφάρμοσαν όλες οι χώρες του οικονομικού συστήματος της αγοράς, μετά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, στόχευε στη δημιουργία μεγάλων παραγωγικών μονάδων οι οποίες θα εκμεταλλεύονταν τις οικονομίες κλίμακας και θα αύξαναν, κατ αυτό τον τρόπο, την α- ποδοτικότητα τους. Από την άλλη μεριά, ο ρόλος των μικρομεσαίων επιχειρήσεων και της επιχειρηματικότητας εθεωρείτο μηδαμινός και σε αρκετές μελέτες της τριακονταετίας 1950-1980, εκφραζόταν η άποψη ότι η μικρομεσαία επιχείρηση ήταν καταδικασμένη να πάψει να υπάρχει. Ενώ, λοιπόν, σύμφωνα με την πολιτική και την ακαδημαϊκή άποψη, μέχρι και τα μέσα της δεκαετίας του 1980, η οικονομική αποδοτικότητα θα έπρεπε να κυριαρχεί απέναντι στην αποκέντρωση της οικονομικής δραστηριότητας, άρχισε να αναπτύσσεται το πρώτο κύμα των μικρομεσαίων επιχειρήσεων και της επιχειρηματικότητας που γνώρισε τεράστια ανάπτυξη στις δεκαετίες που ακολούθησαν. Πολλοί λόγοι έχουν αναφερθεί για αυτή την τεράστια αλλαγή στο παραγωγικό μοντέλο που έχει συντελεστεί κατά τα τελευταία εικοσιπέντε χρόνια. Αναφέρουμε ενδεικτικά μερικούς, χωρίς, βέβαια, ο κατάλογος να είναι εξαντλητικός: 10

Η ραγδαία τεχνολογική μεταβολή, ως αντίβαρο των οικονομιών κλίμακας. Οι νέες τεχνολογίες δεν αναφέρονται μόνο στη μηχανική, αλλά και στους τρόπους οργάνωσης των παραγωγικών μονάδων. 11 Η συνεχώς αυξανόμενη διεθνοποίηση των εθνικών και περιφερειακών οικονομιών-η λεγόμενη παγκοσμιοποίηση- που έχει καταστήσει όλες σχεδόν τις αγορές προϊόντων και υπηρεσιών πιο ευμετάβλητες, ως αποτέλεσμα του διευρυνόμενου αριθμού ανταγωνιστών από άλλες χώρες. Οι μεγάλες παραγωγικές μονάδες, που όλες τις προηγούμενες δεκαετίες στηρίχθηκαν στο μέγεθος και στη μαζική παραγωγή, δεν διαθέτουν πλέον την απαραίτητη ευελιξία για να ανταποκριθούν στις νέες αυτές συνθήκες. Από την άλλη μεριά, οι μικρομεσαίες επιχειρήσεις, λόγω ακριβώς του μικρού μεγέθους, έχουν πολύ μικρό κόστος προσαρμογής στις συνεχώς μεταβαλλόμενες συνθήκες. 12 Η σύνθεση της αγοράς εργασίας έχει μεταβληθεί με την ένταξη των γυναικών, των νέων, των παλαιών εργαζόμενων και των μεταναστών. Η νέα σύνθεση φαίνεται να ταιριάζει περισσότερο στην ευελιξία της μικρομεσαίας, παρά στην αρτηριοσκλήρωση της μεγάλης επιχείρησης. Η διευρυνόμενη έμφαση στην καινοτομία και τη γνώση για την παραγωγή των προϊόντων και των υπηρεσιών που έχει μειώσει τη σημασία του μεγέθους και των οικονομιών κλίμακας. Η σταδιακή κατάργηση κανόνων και νόμων που εμπόδιζαν την ελεύθερη είσοδο νέων επιχειρήσεων στην αγορά. Κάτι που ακόμα εξακολουθεί να είναι ζητούμενο στην Ελλάδα. Οι νέες τάσεις στις καταναλωτικές προτιμήσεις, τουλάχιστον στις αναπτυγμένες οικονομίες, με έμφαση στην υιοθέτηση της εξατομίκευσης των προϊόντων και υπηρεσιών και την απομάκρυνση από τα προϊόντα μαζικής παραγωγής. 13 Οι Audretsch and Thurik (2001), θεωρούν την επαναφορά της μικρομεσαίας επιχείρησης και της επιχειρηματικότητας στο προσκήνιο, ως αποτέλεσμα της μεταβολής στο εθνικό και περιφερειακό συγκριτικό πλεονέκτημα. Οι περισσότερες χώρες, μεταξύ αυτών και η Ελλάδα, έχουν χάσει το παραδοσιακό συγκριτικό πλεονέκτημα που διέθεταν, είτε αυτό οφειλόταν στο φτηνό εργατικό δυναμικό, είτε στην ένταση κε- 11 Παράδειγμα τέτοιας οργανωσιακής τεχνολογίας είναι η δημιουργία των ευέλικτων δικτύων παραγωγής μεταξύ μικρομεσαίων επιχειρήσεων Η δημιουργία ευέλικτων δικτύων στα οποία η κάθε επιχείρηση συμμετέχει εθελοντικά και έχει επίσης τη δυνατότητα να συμμετέχει σε περισσότερα του ενός, πιστεύουμε ότι αποτελεί την καλύτερη στρατηγική απάντηση στο πρόβλημα των οικονομιών κλίμακας. Η περίπτωση της Emilia Romagna στην κεντρική Ιταλία, αποτελεί το καλύτερο παράδειγμα επιτυχούς συνεργασίας μεταξύ μικρομεσαίων επιχειρήσεων. Τα ευέλικτα δίκτυα αφορούν όλο το φάσμα της παραγωγικής διαδικασίας, από την προμήθεια της πρώτης ύλης και το σχεδιασμό του προϊόντος μέχρι την προώθηση του προϊόντος και τη διαφήμιση. 12 Είναι πολύ ενδιαφέρον να ανατρέξει κανείς στα προγράμματα σπουδών των πανεπιστημίων της Ευρώπης και της Β. Αμερικής. Θα αντιληφθεί αμέσως, ότι η μεγάλη επιχείρηση έχει πλεονέκτημα από τη διεθνοποίηση, ή με άλλα λόγια, μόνο εάν υπάρχουν οικονομίες κλίμακας μπορεί μια επιχείρηση να αποκομίσει οφέλη από το διεθνές εμπόριο και τις ξένες επενδύσεις. Αυτή η άποψη, που διαπερνά κατακόρυφα και οριζόντια όλο το πρόγραμμα σπουδών, σε πείσμα των δεδομένων της τελευταίας εικοσαετίας που αποκαλύπτουν ότι η μικρομεσαία επιχείρηση είναι αυτή που εκμεταλλεύεται καλύτερα τον ανταγωνισμό σε σχέση με την μεγάλη επιχείρηση, τείνει να καταστεί εξωπραγματική. 13 Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι τα βιολογικά προϊόντα που με αυξανόμενο ρυθμό εισέρχονται στην διατροφή, αντικαθιστώντας προϊόντα διατροφής μαζικής παραγωγής 11

φαλαίου και μεγέθους. Το νέο συγκριτικό πλεονέκτημα φαίνεται να αναδύεται σε οικονομικές δραστηριότητες έντασης γνώσης (knowledge based). Έτσι, κατά τα τελευταία χρόνια, αναδύθηκε αυτό που ονομάστηκε από τον Audretsch (2007) η κοινωνία της επιχειρηματικότητας (entrepreneurial society). Σύμφωνα με τους Acs και Strough (2008), πέντε είναι τα βασικά χαρακτηριστικά της κοινωνίας της επιχειρηματικότητας: Οι αγορές και οι ατομικές επιχειρήσεις αντικαθιστούν τις γραφειοκρατίες. Αυτό που χαρακτήριζε την παλιά οικονομία και περιγράφεται από τον Galbraith (1967) ως «πολλοί εργάτες, μεγάλες επιχειρήσεις και μεγάλη κυβέρνηση», αντικαθίσταται, σε πολλές χώρες, με τη μείωση του εργατικού δυναμικού και την παράλληλη αύξηση της αυτοαπασχόλησης, με τη μείωση του ρόλου των μεγάλων επιχειρήσεων και του ρόλου των κυβερνήσεων. Η γνώση είναι πιο σημαντική από τους υπόλοιπους παραγωγικούς συντελεστές. Η δομή και οργάνωση των επιχειρήσεων είναι σήμερα πιο δυναμική. Η φύση και η διαδικασία της καινοτομικής δραστηριότητας είναι σήμερα διαφορετική. Εάν ο καθένας μας ερευνήσει, θα διαπιστώσει ότι σχεδόν όλες οι σημαντικές (και ανατρεπτικές) καινοτομίες της εποχής μας ήταν αποτέλεσμα της καινοτομικής δραστηριότητας των νέων επιχειρηματιών και όχι των μεγάλων επιχειρήσεων οι οποίες καινοτομούν μεν, αλλά δεν κανιβαλίζουν τα προϊόντα τους. 14. Ίσες ευκαιρίες σε όλους. Στο προηγούμενο μοντέλο, η κυβέρνηση κρατούσε το παιχνίδι κλειστό για τους πολλούς και άφηνε χώρο μόνο για τις μεγάλες ιδιωτικές και κρατικές επιχειρήσεις. Σήμερα, η βασική απαίτηση είναι το άνοιγμα του παιχνιδιού, ώστε όλοι να ωφεληθούν από την πιθανή ύπαρξη των ευκαιριών. Αφήστε όλα τα λουλούδια να ανθίσουν, όπως έλεγε ο Μάο Τσε Τουνγκ, αν και στη χώρα μας ευδοκιμούν άλλου τύπου «λουλούδια» που, ως σαρκοβόρα, κατατρώνε τις σάρκες της. 1.3 Μερικά χρήσιμα στοιχεία Ως αποτέλεσμα όλων των παραπάνω, η επιστημονική βιβλιογραφία και οι εκθέσεις διεθνών οργανισμών, όπως ο ΟΗΕ, ο ΟΟΣΑ και η Ευρωπαϊκή Ένωση, έχουν δείξει το σημαντικό ρόλο που παίζει η επιχειρηματικότητα στην οικονομική μεγέθυνση μιας χώρας (και μιας περιφέρειας), στην αύξηση της παραγωγικότητας, στην καινοτομία, στην απασχόληση και εν τέλει στο βιοτικό της επίπεδο. Ειδικά, στη Στρατηγική της ΕΕ «Ευρώπη 2020», αναφέρεται ρητά ότι «στρατηγικό στόχος της ΕΕ μέχρι το 2020 είναι: Να βελτιώσει το επιχειρηματικό περιβάλλον, ιδίως για τις ΜΜΕ, περιορίζοντας μεταξύ άλλων το κόστος συναλλαγής για επιχειρηματικές δραστηριότητες στην Ευρώπη, προωθώντας τη δημιουργία συστάδων επιχειρήσεων και βελτιώνοντας την προσιτή οικονομικά πρόσβαση σε χρηματοδότηση. Να προωθήσει την αναδιάρθρωση των τομέων που αντιμετωπίζουν δυσκολίες σε δραστηριότητες προσανατολισμένες στο μέλλον, μεταξύ άλλων, μέσω της ταχείας διοχέτευσης επαγγελματικών δεξι- 14 Οι μεγάλες επιχειρήσεις αποφεύγουν να αντικαθιστούν γρήγορα τα προϊόντα τους με νέα πιο εξελιγμένα, για να αντλούν, όσο το δυνατόν, περισσότερα οφέλη από την επένδυσή τους. Ακολουθούν, ως επί το πλείστον, πολιτική σταδιακής καινοτομίας και όχι ριζοσπαστικής που καταστρέφει (κανιβαλίζει) τα προϊόντα τους. 12

οτήτων προς αναδυόμενους τομείς και αγορές υψηλής ανάπτυξης, αλλά και της στήριξης από το καθεστώς κρατικών ενισχύσεων της ΕΕ ή/και από το Ταμείο Προσαρμογής στην Παγκοσμιοποίηση. Να προωθήσει τη διεθνοποίηση των ΜΜΕ 15. Έκθεση του ΟΟΣΑ (2010) σημειώνει, ότι ο ρόλος της επιχειρηματικότητας καθίσταται ακόμη πιο σημαντικός σε περιόδους κρίσης, διότι κατά τις περιόδους αυτές υπάρχει έντονη η πίεση για αλλαγή του παραγωγικού μοντέλου, ή όπως αναφέρεται από τον J. Schumpeter, για «δημιουργική καταστροφή», καθώς οι αποτυχημένες ή απαρχαιωμένες επιχειρήσεις κλείνουν. 16 Στη θέση τους αναπτύσσονται νέα επιχειρηματικά μοντέλα και αναδύονται νέες επιχειρήσεις με εφαρμογή νέων τεχνολογιών στα προϊόντα και στην οργάνωση. Αυτές οι νέες επιχειρηματικές δραστηριότητες συντελούν στην ταχύτερη έξοδο από την κρίση και την οικονομική ανάκαμψη. Σύμφωνα με μια άλλη έκθεση του ΟΟΣΑ (2008), κατά το έτος 2006, το 97% περίπου του συνόλου των επιχειρήσεων που λειτουργούσαν στην Ελλάδα, ανήκαν στην κατηγορία των πολύ μικρών επιχειρήσεων, δηλαδή, απασχολούσαν 1-9 εργαζόμενους, παρουσιάζεται στο ακόλουθο διάγραμμα: Διάγραμμα 1.1: Αριθμός Επιχειρήσεων κατά Τάξη Μεγέθους 1,2 (2005 3) Πηγή: OECD (2008). Σημειώσεις: 1. Ιδιωτική οικονομία χωρίς τους χρηματοπιστωτικούς διαμεσολαβητές. Κλάδοι της μεταποίησης για την Ιαπωνία και την Κορέα. 2. Αριθμός εγκαταστάσεων για την Ιαπωνία, την Κορέα και τις ΗΠΑ. 3. 2004 για την Τσεχία, Ελλάδα, Νορβηγία, Ηνωμένο Βασίλειο και ΗΠΑ. 4. Εγκαταστάσεις με περισσότερους από 5 απασχολουμένους για τον τομέα της μεταποίησης. 15 Αλήθεια, πόσο μακριά από την περίφημη έκθεση Ceccini, του τέλους της δεκαετίας του 1980 που συντάχθηκε στο πλαίσιο προετοιμασίας της ενιαίας αγοράς, στην οποία στόχος ήταν η δημιουργία των «εθνικών πρωταθλητών», δηλαδή, μεγάλων εθνικών και ευρωπαϊκών επιχειρήσεων που θα ανταγωνίζονταν με ίσους όρους τους αντίστοιχους αμερικανικούς και ιαπωνικούς κολοσσούς. 16 Σύμφωνα με έρευνα που δημοσιεύτηκε στον Economist (Μάρτιος 2009), κατά τις περιόδους κρίσης είναι ευκολότερο να εμφανιστούν τα ταλέντα των αναδυόμενων επιχειρηματιών, ενώ, ταυτόχρονα, και αρκετοί από τους αναγκαίους πόρους, για το ξεκίνημα της επιχειρηματικής δράσης, είναι φθηνότεροι, όπως για παράδειγμα, τα ενοίκια. Έτσι, σύμφωνα με την έρευνα, αν και σε οκτώ αναδυόμενες αγορές το 85% των επιχειρηματιών δήλωσε πως έχει πληγεί από την κρίση, επισημαίνουν ότι, σε μακροπρόθεσμη βάση, η επιχείρησή τους θα αναπτύσσεται με 31% κατά μέσο όρο, ενώ ο αριθμός των απασχολουμένων τους θα αυξάνει με ρυθμό 12%. 13

Παρόμοια είναι η κατάσταση στις περισσότερες χώρες, όπως για παράδειγμα στις Ολλανδία, Νορβηγία, Ισπανία, Γαλλία, Σουηδία, Ιταλία, στις οποίες τα αντίστοιχα ποσοστά είναι μεγαλύτερα από το 90%. Στη Γερμανία, στη Μεγάλη Βρετανία και στη Δανία, το αντίστοιχο ποσοστό είναι μεγαλύτερο από 80%. Τέλος, στις ΗΠΑ ανέρχεται στο78% περίπου. Αυτές οι πολύ μικρές επιχειρήσεις απασχολούν περίπου το 60% της συνολικής απασχόλησης στην Ελλάδα, το υψηλότερο ποσοστό στον ΟΟΣΑ. Στην Ιταλία, Ισπανία και Πορτογαλία, το ποσοστό απασχόλησης κυμαίνεται γύρω στο 40%. Στη Γερμανία, τη Δανία και τη Μεγάλη Βρετανία το ποσοστό αυτό είναι λίγο πάνω από το 20%. Διάγραμμα 1.2: Αριθμός Απασχολούμενων κατά Τάξη Μεγέθους 1,2 (2005 3) Πηγή: OECD (2008) Σημειώσεις: 1. Στους απασχολούμενους περιλαμβάνονται οι εργαζόμενοι με εξαρτημένη σχέση εργασίας, με σύμβαση έργου και ο ίδιος ο επιχειρηματίας. Ιδιωτική οικονομία χωρίς τους χρηματοπιστωτικούς διαμεσολαβητές. Κλάδοι της μεταποίησης για την Εσθονία, την Ιαπωνία και την Κορέα. 2. Αριθμός εργαζόμενων για την Νέα Ζηλανδία. 3. 2004 για την Τσεχία, Νορβηγία και Ηνωμένο Βασίλειο. 4. Εγκαταστάσεις με περισσότερους από 5 απασχολουμένους για τον τομέα της μεταποίησης. Ο ρόλος της επιχειρηματικότητας και της μικρομεσαίας επιχείρησης αυξάνει, εάν λάβουμε ως βάση το μέγεθος των επιχειρήσεων μέχρι 50 εργαζομένους. Σχεδόν σε όλες τις χώρες του ΟΟΣΑ, το ποσοστό των επιχειρήσεων αυτού του μεγέθους είναι γύρω, ή ξεπερνά, το 90% του συνόλου των επιχειρήσεων της χώρας. Επιπλέον, το μερίδιο της απασχόλησης στις επιχειρήσεις αυτές, στο σύνολο της απασχόλησης, ξεπερνά σχεδόν σε όλες τις χώρες το 50%, ενώ σε μερικές από αυτές, ανέρχεται γύρω στο 70%, όπως για παράδειγμα η Ελλάδα, η Ιταλία και η Πορτογαλία. Όσον αφορά την προστιθέμενη αξία, οι πολύ μικρές επιχειρήσεις, στις περισσότερες χώρες, συνεισφέρουν ποσοστό πάνω από το 20%, με τη Δανία, την Ισπανία, την Ελλάδα, την Αυστραλία, τη Νορβηγία και την Ιταλία να έχουν ποσοστό κοντά ή πάνω από το 30% της συνολικής προστιθέμενης αξίας. Εάν δε, λάβουμε ως μέτρο το σύνολο των επιχειρήσεων με μέχρι 50 εργαζόμενους, τότε τα ποσοστά στις προαναφερθείσες χώρες ξεπερνούν το 50% της συνολικής εθνικής προστιθέμενης αξίας. 14

Διάγραμμα 1.3: Προστιθέμενη Αξία κατά Τάξη Μεγέθους 1,2 (2005 3 ) Πηγή: OECD (2008) Σημειώσεις: 1. Ιδιωτική οικονομία χωρίς τους χρηματοπιστωτικούς διαμεσολαβητές. Κλάδοι της μεταποίησης για την Ιαπωνία, την Κορέα και το Λουξεμβούργο. 2. Αριθμός εγκαταστάσεων για την Ιαπωνία, την Κορέα και τις ΗΠΑ. 3. 2004 για την Τσεχία, Ελλάδα, Νορβηγία και Ηνωμένο Βασίλειο, 2002 για τις ΗΠΑ. 4. Εγκαταστάσεις με περισσότερους από 5 απασχολουμένους για τον τομέα της μεταποίησης. 5. Εγκαταστάσεις με περισσότερους από 5 απασχολουμένους. Οι εξαγωγές αποτελούν ακόμη ένα δείκτη για την συνεισφορά των πολύ μικρών και μικρομεσαίων επιχειρήσεων στην οικονομική ευημερία μιας χώρας. Είναι πολύ χαρακτηριστικό ότι το μερίδιο των εξαγωγών στις συνολικές εθνικές εξαγωγές, τόσο των πολύ μικρών (μέχρι 10), όσο και των μικρών επιχειρήσεων (μέχρι 50 εργαζόμενους), είναι σημαντικά μεγαλύτερο από το αντίστοιχο μερίδιο της προστιθέμενης αξίας. Για παράδειγμα στην Ιταλία, και το Βέλγιο το μερίδιο των εξαγωγών που αντιστοιχούν στις παραπάνω επιχειρήσεις ξεπέρνα το 60%, όταν, για παράδειγμα, στο Βέλγιο το μερίδιο της προστιθέμενης αξίας είναι 40%. Διάγραμμα 1.4: Εξαγωγική Επίδοση: Συνολικές Εξαγωγές κατά Τάξη Μεγέθους 1 2003 (ως %της συνολικής αξίας) Πηγή: OECD (2008). Σημείωση: 1. Συνολική οικονομία 15

Αξίζει όμως, να σημειωθεί, ότι σε όλες τις χώρες του ΟΟΣΑ το μερίδιο των μεγάλων επιχειρήσεων στην εθνική προστιθέμενη αξία, σε αρκετές περιπτώσεις, ξεπερνά και το 70%, όπως στην Ιρλανδία, ή είναι κοντά στο 50%, όπως στην Μεγάλη Βρετανία. Το μερίδιο όμως αυτών των μεγάλων επιχειρήσεων (με απασχόληση μεγαλύτερη από 250 εργαζομένους) στις εθνικές εξαγωγές είναι μικρότερο από εκείνο της προστιθέμενης αξίας. Ακόμη και στις ΗΠΑ, το μερίδιο αυτό είναι μικρότερο. Ίσως αυτό το στοιχείο να είναι μια ένδειξη, ότι οι μεγάλες επιχειρηματικές μονάδες, είτε αυτές είναι εγχώριες, είτε πολυεθνικές, έ- χουν κυρίως ως στόχο την εγχώρια αγορά. Όπως προκύπτει, λοιπόν, από τα στατιστικά στοιχεία, το βάρος της διεθνούς ανταγωνιστικότητας της εθνικής οικονομίας και της δημιουργίας νέων θέσεων εργασίας, σηκώνουν, κυρίως, οι πολύ μικρές και μικρομεσαίες επιχειρήσεις. Κατά την άποψή μας, αυτό το στοιχείο είναι σημαντικό για τους ασκούντες την εθνική πολιτική για τη βελτίωση της ανταγωνιστικότητας της χώρας και ίσως μπορεί να θεωρηθεί ως σήμα-ένδειξη- για τον αναπροσανατολισμό των πολιτικών συνολικά και την άσκηση πολιτικής ανάπτυξης της επιχειρηματικότητας, ειδικότερα. Ωστόσο, επειδή η ανάπτυξη της οικονομίας από μόνη της δεν αποτελεί αυτοσκοπό, αλλά μέσο για τη βελτίωση του βιοτικού επιπέδου, καλό θα ήταν να εξετάσουμε τη συσχέτιση της επιχειρηματικότητας με ορισμένους δείκτες ευημερίας, όπως είναι η απασχόληση, το βιοτικό επίπεδο και ο ρυθμός ανάπτυξης για τις περιφέρειες της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Τα στοιχεία, που χρησιμοποιούμε, προέρχονται από την Eurostat και αναφέρονται στην περίοδο 1999-2008, για 290 περιφέρειες της ΕΕ-27. Το ενδιαφέρον είναι ότι στο δείγμα περιλαμβάνονται τόσο οι παλιές, αναπτυγμένες χώρες της ΕΕ των 15, όσο και οι νεοεισελθούσες χώρες της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης, οι λεγόμενες χώρες σε μετάβαση. Στα διαγράμματα που ακολουθούν, όπου παρουσιάζονται τα επεξεργασμένα στοιχεία, ως δείκτη επιχειρηματικότητας χρησιμοποιούμε τον αριθμό των αυτοαπασχολουμένων, μια συνήθη πρακτική στην έρευνα σχετικά με την επιχειρηματικότητα. Διάγραμμα 1.5: Επιχειρηματικότητα και απασχόληση Πηγή: Βαρσακέλης, Κουτσουλίανος και Ζήκου (2010) Στο ανωτέρω διάγραμμα, παρουσιάζεται η συσχέτιση μεταξύ της επιχειρηματικότητας και συγκεκριμένα της αυτοαπασχόλησης και της απασχόλησης με εξαρτημένη σχέση εργασίας. Είναι εμφανής η θετική 16

συσχέτιση μεταξύ των δύο μεγεθών (ο συντελεστής συσχέτισης R 2 είναι ίσος με 70% περίπου), επιβεβαιώνοντας τα προηγούμενα ευρήματα που συσχετίζουν τις δύο μεταβλητές σε εθνικό επίπεδο. Θεωρώντας όλους τους άλλους παράγοντες που επηρεάζουν την δημιουργία θέσεων εργασίας (είτε θετικά, είτε αρνητικά) ως σταθερούς, το κάθε άτομο, που αποφασίζει να ακολουθήσει σταδιοδρομία αυτοαπασχόλησης, δημιουργεί κατά μέσο όρο 0,7 θέσεις απασχόλησης εξαρτημένης εργασίας. Επίσης, να σημειώσουμε ότι η ελαστικότητα δημιουργίας απασχόλησης ως προς την αυτοαπασχόληση είναι 0,83, γεγονός που υποδηλώνει ότι μια αύξηση του αριθμού των αυτοαπασχολούμενων κατά 1% συσχετίζεται με μια αύξηση των απασχολουμένων με εξαρτημένη σχέση εργασίας κατά 0,83%. Στο αμέσως επόμενο διάγραμμα, παρουσιάζεται η συσχέτιση μεταξύ της επιχειρηματικότηταςαυτοαπασχόλησης και ρυθμού μεγέθυνσης του περιφερειακού ΑΕΠ. Ο συντελεστής συσχέτισης είναι επίσης μικρός, 3% περίπου (R2=0,029), όμως, η συσχέτιση είναι θετική. Εάν δε, εξετάσουμε την ελαστικότητα του ρυθμού μεγέθυνσης του περιφερειακού ΑΕΠ ως προς μια μεταβολή στο επίπεδο της επιχειρηματικότητας, διαπιστώνουμε ότι μια αύξηση του αριθμού των αυτοαπασχολουμένων κατά 1% μπορεί να επιταχύνει τους ρυθμούς ανάπτυξης του περιφερειακού ΑΕΠ κατά 0,63%. Έτσι, για παράδειγμα, εάν στην Ήπειρο αυξηθούν οι αυτοαπασχολούμενοι, δηλαδή η επιχειρηματικότητα, κατά 460 περίπου άτομα, τότε ο ρυθμός μεγέθυνσης του ΑΕΠ της Ηπείρου μπορεί να αυξηθεί στο 4,1 %, σε σχέση με τον μέσο όρο της προηγούμενης περιόδου, που ήταν 3,4%, διατηρώντας βέβαια, όλους τους υπόλοιπους παράγοντες που επηρεάζουν τον ρυθμό μεγέθυνσης του περιφερειακού ΑΕΠ σταθερούς. Διάγραμμα 1.6: Επιχειρηματικότητα και Ρυθμός Οικονομικής Μεγέθυνσης Πηγή: Βαρσακέλης, Κουτσουλίανος και Ζήκου (2010) Στη συνέχεια, αναλύουμε την επίδραση που μπορεί να έχει η ανάπτυξη της επιχειρηματικότητας στις δεκατρείς περιφέρειες της Ελλάδας για την περίοδο (1999-2008). Η συσχέτιση μεταξύ επιχειρηματικότητας-αυτοαπασχόλησης και απασχόλησης, είναι πολύ μεγαλύτερη από την αντίστοιχη που παρουσιάσαμε για το σύνολο των περιφερειών της ΕΕ και απεικονίζεται στο αμέσως επόμενο διάγραμμα. Ο συντε- 17

λεστής συσχέτισης ανέρχεται στο 90% (R2=0,908), δηλαδή περίπου 20% υψηλότερος από τον αντίστοιχο του συνόλου των περιφερειών της ΕΕ. Διάγραμμα 1.7: Επιχειρηματικότητα και Απασχόληση Πηγή: Βαρσακέλης, Κουτσουλίανος και Ζήκου (2010) Όπως φαίνεται και στο ανωτέρω διάγραμμα η ελαστικότητα δημιουργίας θέσεων απασχόλησης ως προς την αυτοαπασχόληση ανέρχεται στο 1,23, πράγμα που σημαίνει ότι μια αύξηση του αριθμού των αυτοαπασχολούμενων κατά 1% συσχετίζεται με αύξηση της απασχόλησης κατά 1,23%. Η δε, συσχέτιση μεταξύ του οικονομικού βιοτικού επίπεδου και την αυτοαπασχόληση είναι 6% (R2=0,61), και με θετικό πρόσημο, όπως φαίνεται στο: Διάγραμμα 1.8: Επιχειρηματικότητα και Κατά κεφαλήν ΑΕΠ ( ) Πηγή: Βαρσακέλης, Κουτσουλίανος και Ζήκου (2010) Το προηγούμενο αποτελεί σημαντικό εύρημα για την άσκηση της αναπτυξιακής οικονομικής πολιτικής της χώρας, καθώς η επιχειρηματικότητα φαίνεται να συνεισφέρει θετικά στη βελτίωση του βιοτικού επιπέδου, όπως αυτό μετράται με το κατά κεφαλήν περιφερειακό εισόδημα εκφρασμένο σε ευρώ. 18

Διάγραμμα 1.9: Επιχειρηματικότητα & Κατά Κεφαλήν ΑΕΠ* Διάγραμμα 1.10:Επιχειρηματικότητα & Μακροχρόνια Ανεργία Πηγή: Βαρσακέλης, Κουτσουλίανος και Ζήκου (2010) * Σε Ισοδυναμία Αγοραστικών Δυνάμεων Όσον αφορά τη συσχέτιση μεταξύ επιχειρηματικότητας/αυτοαπασχόλησης και ρυθμού οικονομικής μεγέθυνσης, ο συντελεστής συσχέτισης για τις ελληνικές περιφέρειες είναι σημαντικά μικρότερος από τον αντίστοιχο που υπολογίσαμε για το σύνολο των ευρωπαϊκών περιφερειών (Διάγραμμα 1.11). Η επίδραση όμως είναι θετική, γεγονός που επιβεβαιώνει προηγούμενα ευρήματα για την επίδραση της επιχειρηματικότητας στο σύνολο της εθνικής οικονομίας. Διάγραμμα 1.11: Επιχειρηματικότητα και Οικονομική Μεγέθυνση Πηγή: Βαρσακέλης, Κουτσουλίανος και Ζήκου (2010). 19

2. Η Περιφέρεια Κεντρικής Μακεδονίας 2.1 Γενικά Στην ενότητα αυτή γίνεται μια συνοπτική παρουσίαση της Περιφέρειας Κεντρικής Μακεδονίας (ΠΚΜ), στην οποία ανήκει ο Δήμος Καλαμαριάς. Πιο συγκεκριμένα, παρουσιάζονται τα γεωγραφικά, πληθυσμιακά, οικονομικά χαρακτηριστικά, καθώς και στοιχεία για την απασχόληση και την ανεργία, έτσι ώστε να αναδείξουμε το γενικότερο γεωγραφικό-οικονομικό πλαίσιο μέσα στο οποίο ανήκει ο Δήμος, δεδομένου ότι. οι προτεινόμενες από το πρόγραμμα δράσεις ή πολιτικές, δύνανται να έχουν εφαρμογή και στο πλαίσιο της περιφέρειας συνολικά. Από την παρακάτω ανάλυση των χαρακτηριστικών της ΠΚΜ προκύπτει η αναγκαιότητα αλλά και οι ευκαιρίες που υφίστανται για την ανάπτυξη της επιχειρηματικότητας. Ταυτόχρονα αναδεικνύεται η χρησιμότητα λειτουργίας του προγράμματος «Εργαστήρι Νεανικής Επιχειρηματικότητας», καθώς και η αναγκαιότητα παρόμοιων ενεργειών και από άλλους φορείς. Η Περιφέρεια Κεντρικής Μακεδονίας με έκταση 19146,16 τ.χλμ. αποτελεί τη μεγαλύτερη σε έκταση περιφέρεια της Ελλάδας, καλύπτοντας το 14.5% της συνολικής έκτασης της χώρας. Γεωγραφικά η θέση της ΠΚΜ στην Ελληνική επικράτεια οριοθετείται στο γεωγραφικό διαμέρισμα της Β. Ελλάδος, το οποίο απαρτίζεται από τις περιφέρειες της Δ. Μακεδονίας, Αν Μακεδονίας- Θράκης και Θεσσαλίας. Η περιφέρεια εδαφικά καλύπτει το κεντρικό τμήμα της Μακεδονίας. Το τμήμα αυτό απαρτίζεται από τους νομούς Θεσσαλονίκης, Σερρών, Κιλκίς, Πέλλας, Ημαθίας, Πιερίας και Χαλκιδικής με το Νόμο Θεσσαλονίκης να αποτελεί το κύριο κέντρο οικονομικής ανάπτυξης και πληθυσμιακής συγκέντρωσης, Πίνακας 2..1: Έκταση Περιφερειών Ελλάδας Περιφέρεια Έκταση σε τ.χλμ. Ανατ. Μακεδονίας- Θράκης 14157.75 Αττικής 3808.101 Βορείου Αιγαίου 3835.899 Δυτικής Ελλάδος 11350.171 Δυτικής Μακεδονίας 9451.406 Ηπείρου 9203.217 Θεσσαλίας 14036.646 Ιονίων Νήσων 2306.93 Κεντρικής Μακεδονίας 19146.16 Κρήτη 8335.88 Νοτίου Αιγαίου 5285.986 Πελοποννήσου 15489.956 Στερεάς Ελλάδος 15549.311 Σύνολο 131957.413 Πηγή: Ελληνική Στατιστική Υπηρεσία υπερέχοντας αισθητά σε σύγκριση προς τους υπόλοιπους νομούς της περιφέρειας 17. Το νότιο κομμάτι της βρέχεται από τους κόλπους, Θερμαϊκό, Οθωναίο, Σιτικό και Αρμονικό - οι τρεις πρώτοι ανήκουν στο Αιγαίο και ο τέταρτος στο Θρακικό Πέλαγος 18. Η γεωγραφική θέση της περιφέρειας στην ευρύτερη βαλκανική χερσόνησο είναι πλεονεκτική και της παρέχει δυνατότητες περαιτέρω οικονομικής ανάπτυξης, εάν τις αξιοποιήσει κατάλληλα. Πιο συγκεκριμένα, οι χώρες με τις οποίες γειτονεύει είναι η Πρώην Γιουγκοσλαβική Δημοκρατία της Μακεδονίας και η 17 Με εξαίρεση την χερσόνησο του Άγιου Ορούς, η όποια διέπεται από διαφορετικό διοικητικό καθεστώς 18 http://www.pkm.gov.gr/ 20