Α. Τσαγγαλιδης Ποιό(τητα) της ενέργειας και ρηματική όψη στις σχολικές γραμματικές της ελληνικής Abstract The paper compares recent and earlier school grammars and discusses the problems related to the description of the verbal categories of tense and aspect, concentrating on the terminology used for aspectual distinctions. It is argued that the adoption of a two-component theory of aspect (in the sense of Smith 1991) distinguishing between grammatical (viewpoint) aspect and situation type aspect can resolve apparent inconsistencies and confusion and can provide the basis for a generally accepted framework of description. 1. Τρόπος, όψη ή ποιόν της ενέργειας; Παρόλο που παραδοσιακά περιγράφονται ως διαφορετικοί χρόνοι του ρήματος ο παρατατικός από τον αόριστο ή ο εξακολουθητικός από τον στιγμιαίο μέλλοντα, η διαφορά μεταξύ τους δεν είναι κατ ανάγκη χρονική, όπως φαίνεται εύκολα από παραδείγματα όπως τα ακόλουθα: [1] α. Διάβαζε μαθηματικά από τις 5 ως τις 6 χτες το απόγευμα. β. Διάβασε μαθηματικά από τις 5 ως τις 6 χτες το απόγευμα. [2] α. Θα διαβάζει μαθηματικά από τις 5 ως τις 6 αύριο το απόγευμα. β. Θα διαβάσει μαθηματικά από τις 5 ως τις 6 αύριο το απόγευμα. Οι διαφορετικοί χρόνοι είναι δυνατό να αναφέρονται ακριβώς στην ίδια χρονική περίοδο (άρα δεν δηλώνουν αναγκαστικά ούτε διαφορά χρόνου ούτε διαφορά διάρκειας). Αυτό που πράγματι φαίνεται από τη διαφορά μεταξύ των [1α] και [1β] και, παρόμοια, των [2α] και [2β] είναι ότι, όπως το θέτει η μεγάλη Γραμματική Τριανταφυλλίδη, η σχετική διάκριση αφορά τον τρόπο με τον οποίο παρουσιάζεται το περιεχόμενο της πρότασης: 833. Έτσι ο παρατατικός και ο αόριστος αναφέρονται και οι δυο στα περασμένα ενώ όμως με τον παρατατικό τονίζομε την εξακολούθηση, τη διάρκεια που είχε μια πράξη, με τον αόριστο αντικρίζομε την πράξη και τη διάρκειά της στο σύνολό της, παρμένη συνοπτικά, αδιάφορο αν έγινε μια στιγμή ή αν βάσταξε ή αν έγινε με διακοπές. (Τριανταφυλλίδης 1941, 311) Η διάκριση που δηλώνεται μορφολογικά με την επιλογή μεταξύ ενεστωτικού και αοριστικού θέματος περιγράφεται συνήθως ως διαφορά τρόπου, ρηματικής όψης ή άποψης ή και ως διαφορά ποιού ενεργείας. Ως προς τη σημασία, μπορεί να αφορά την εσωτερική χρονική σύσταση της περίστασης που περιγρά- [ 415 ]
Α. Τσαγγαλιδης φει ένα ρήμα, την εξέλιξη ή την επανάληψή της, την ολοκλήρωσή της (ή όχι), ή γενικότερα τον τρόπο με τον οποίο τη βλέπει και την παρουσιάζει ο ομιλητής. Η σχετική ορολογία που εισήγαγε ο Τριανταφυλλίδης για πολλούς λόγους δεν φαίνεται να έγινε αποδεκτή, είτε γιατί δεν εξηγήθηκε επαρκώς, είτε γιατί δεν θεωρήθηκε σημαντική στο πλαίσιο της σχολικής πράξης είτε γιατί συσκοτίστηκε από την υπόλοιπη αδιαφανή ορολογία του όλου συστήματος Χρόνου Όψης Έγκλισης (βλ. Τσαγγαλίδης 2012α 2012β 2012γ και τις αναφορές εκεί). Θα μπορούσε κανείς να αποδώσει τη σχετική δυσκολία στο γνωσιακό επίπεδο των μαθητών ή στις άλλες ανάγκες της εκπαιδευτικής πράξης που ίσως δεν επιτρέπουν την εμβάθυνση στις αναγκαίες διακρίσεις και τη συναφή ορολογία. Όμως το πρόβλημα δεν φαίνεται να περιορίζεται στις σχολικές γραμματικές, καθώς οι διαφωνίες ως προς την ορολογία παρατηρούνται σε κάθε σχεδόν έργο (ειδικό ή αναφοράς) που ασχολείται με τη συγκεκριμένη διάκριση, όπως φαίνεται, εντελώς ενδεικτικά, από τα παρακάτω παραθέματα: Υπάρχει διάσταση απόψεων ως προς τη μετάφραση του όρου aspect. Εδώ χρησιμοποιώ τον όρο όψη που αναφέρεται από τους Τζεβελέκου (1989), Βελούδη (1993) και Τσαγγαλίδη (2002). Στις γραμματικές των Κλαίρη & Μπαμπινιώτη (1996) και Holton, Mackridge & Philippaki-Warburton (1997), καθώς και στην ελληνική μετάφραση του λεξικού γλωσσολογικών όρων του David Crystal (βλ. Ξυδόπουλο 2003), δίνεται ο όρος ποιόν ενεργείας ή γραμματικό ποιόν ενεργείας. Έχουν όμως προταθεί και οι όροι άποψη (βλ. Μόζερ 1987) και τρόπος (βλ. Τσοπανάκη 1994).(Ράλλη 2005, 50, σημ. 48) Με το άποψη μεταφράζω το γαλλικό όρο aspect, που έχει γίνει σχεδόν παγκόσμιος. Μόλο που στην ομιλουμένη και στην κοινή γραφτή γλώσσα η λέξη άποψη, στα ελληνικά, έχει και τη σημασία γνώμη (γαλλ. point de vue), προτίμησα αυτήν από τον τρόπο δράσης που χρησιμοποιήθηκε κάποτε (γερμ. Aktionsart), δε δίνει όμως τη σωστή έννοια του όρου σε όλη του την έκταση. (Καρατζάς 1978, ι ) Το ζήτημα είναι ακόμα πιο σύνθετο κατά το ότι οι ίδιοι συγγραφείς ενίοτε αλλάζουν ορολογία από έργο σε έργο, δηλώνουν ότι κάποια άλλη ορολογία ίσως είναι επιτυχέστερη, χρησιμοποιούν άλλους όρους όταν συγγράφουν ατομικά και άλλους σε συνεργασία κ.ο.κ. Δεν θα επεκταθούμε εδώ για πολλούς πάντως είναι αποδεκτό να αναφέρονται δύο ή και περισσότεροι όροι διαζευκτικά όπως, λ.χ. στο παρακάτω (αλλά και Κλαίρης & Μπαμπινιώτης 2005, 460): Ποιόν ενέργειας ή όψη ή τρόπος είναι μια μορφολογική κατηγορία που αναφέρεται στον τρόπο με τον οποίο παρουσιάζει ο/η ομιλητής/τρια το αν η ενέργεια που δηλώνει το ρήμα εμφανίζεται ως ολοκληρωμένη, ως εξελισσόμενη, ως μοναδικό γεγονός κτλ. (Χατζησαββίδης 2010, 221) Είναι επίσης ενδιαφέρον ότι δεν ευθύνονται για τη σχετική ακαταστασία οι δύο συνήθεις ύποπτοι: ούτε ο συντηρητισμός των γραμματικών περιγραφών, καθώς η γραμματική παράδοση των κλασικών γλωσσών δεν περιλαμβάνει τη συζήτηση αυτών των διακρίσεων (βλ. και Τσαγγαλίδης 2010 2012β 2012γ Ρούσσου & Τσαγγαλίδης 2010), ούτε και η τυφλή μίμηση ξένων προτύπων, καθώς δεν είναι εύκολα συγκρίσιμες οι σχετικές διακρίσεις διαγλωσσικά: βιαστικά [ 416 ]
Ποιό(τητα) της ενέργειας και ρηματική όψη συμπεραίνουν όσοι αρκούνται να μεταφέρουν στα καθ ημάς θεωρίες για τ Αγγλικά ή τα Γαλλικά (Μοσχονάς 1990 1991, 167). Στην εργασία αυτή θα εστιάσουμε στα νέα σχολικά εγχειρίδια γραμματικής του Δημοτικού και του Γυμνασίου του 2009 και στα αμέσως προηγούμενα που αντικαταστάθηκαν. Θα εντοπίσουμε τα προβλήματα της παρουσίασης των σχετικών διακρίσεων και θα προτείνουμε την αξιοποίηση των πορισμάτων της αντίστοιχης θεωρητικής συζήτησης. Οι παραδοχές και οι προτάσεις μας συνοψίζονται στα εξής: Η γραμματική διάκριση που επιτυγχάνεται με την επιλογή μεταξύ ενεστωτικού και αοριστικού θέματος στην ελληνική είναι διάκριση όψης (και όχι ποιού της ενέργειας). Οι όροι άποψη, τρόπος παρουσίασης ή τρόπος θέασης θα μπορούσαν να θεωρηθούν εξίσου επιτυχείς αλλά οι όροι ποιόν ενεργείας και τρόπος δράσης είναι εντελώς παραπλανητικοί και επομένως ακατάλληλοι. Οι καταλληλότεροι όροι για τις δύο αυτές τιμές της όψης είναι συνοπτικό και μη συνοπτικό (και όχι τέλειο ατελές ή συντελεσμένο ασυντέλεστο ή εξακολουθητικό στιγμιαίο) ακόμα κaι αν χρειαστεί να γίνεται αναφορά σε (μη) συνοπτική όψη (βλ. και Βελούδης 2010, 24). Συνολικά είναι απαραίτητη η διάκριση μεταξύ των δύο τομέων της όψης (κατά Smith 1991) και επομένως είναι αναγκαίο να διαχωριστεί η (γραμματική) κατηγορία της όψης (grammatical aspect, viewpoint aspect, aspect proper) από τη (λεξική ή γνωσιακή) κατηγορία του ποιού της ενέργειας (που μπορεί να περιλαμβάνει όλες τις διακρίσεις που περιγράφονται ως lexical aspect, aktionsart, situation type aspect, Aristotelian aspect βλ. και Binnick 1991). Παρόλο που οι διακρίσεις αυτές είναι αρκετά σαφείς στη γενική θεωρία, η μεταφορά τους στις γραμματικές της ελληνικής αντιμετωπίζει διάφορα προβλήματα (αδιαφάνειας ή/και ασυνέπειας), που όμως δεν φαίνεται να είναι προβλήματα ειδικά των σχολικών γραμματικών. 2. Οι κατηγορίες της όψης στις σχολικές γραμματικές Ξεκινώντας από την παλαιά γραμματική του Δημοτικού (Τσολάκης 1978), παρατηρούμε ότι γενικά ακολουθείται η ορολογία της Γραμματικής Τριανταφυλλίδη, υιοθετείται ο όρος τρόποι του ρήματος και δίνονται παραδείγματα (Τσολάκης 1978, 204 5) όπου αυτό που σημαίνει το ρήμα παρουσιάζεται είτε εξακολουθητικά χωρίς διακοπή (Αύριο όλη την ημέρα θα διαβάζω ιστορία) είτε εξακολουθητικά με διακοπές (Κάθε Τετάρτη διαβάζω ιστορία) είτε στιγμιαία (Αύριο θα διαβάσω την ιστορία). Στην ίδια κατηγοριοποίηση περιλαμβάνονται και οι συντελικοί ( συντελεσμένοι ) χρόνοι και η παρουσίαση των τρόπων του ρήματος καταλήγει με την κατάταξη των χρόνων ως εξής (Τσολάκης 1978, 205): Έτσι οι χρόνοι χωρίζονται: 1. Σε εξακολουθητικούς: ενεστώτας [ ], παρατατικός, εξακολουθητικός μέλλοντας [ ] [ 417 ]
Α. Τσαγγαλιδης 2. Σε στιγμιαίους: αόριστος [ ], στιγμιαίος μέλλοντας [ ] 3. Σε συντελεσμένους: παρακείμενος [ ], υπερσυντέλικος [ ], συντελεσμένος μέλλοντας [ ]. Παρόμοια, η παλαιά γραμματική του Γυμνασίου επίσης περιλαμβάνει αντίστοιχη παρουσίαση (Ομάδα εργασίας 1976, 147): Από τα παραπάνω γίνεται φανερή και άλλη μια διάκριση των χρόνων. Η διάκριση αυτή αναφέρεται στον τρόπο με τον οποίο παρουσιάζεται αυτό που σημαίνει το ρήμα αν δηλαδή γίνεται: α) εξακολουθητικά: γράφω, έγραφα, θα γράφω. β) στιγμιαία: έγραψα, θα γράψω ή γ) αν έχει πια τελειώσει (συντελεστεί): έχω γράψει, είχα γράψει, θα έχω γράψει. Έτσι έχουμε χρόνους: α) εξακολουθητικούς: ενεστώτας, παρατατικός, εξακολουθητικός μέλλοντας β) στιγμιαίους: αόριστος, στιγμιαίος μέλλοντας και γ) συντελεσμένους: παρακείμενος, υπερσυντέλικος, συντελεσμένος μέλλοντας. Έχει ενδιαφέρον ότι ο τρόπος (ή οι τρόποι) του ρήματος δεν εξετάζονται ως ιδιαίτερη κατηγορία εδώ (ενώ αποτελούσαν υποενότητα με τίτλο Οι τρόποι του ρήματος στη γραμματική του Δημοτικού) και μάλιστα δεν περιλαμβάνονται στον κατάλογο των παρεπομένων του ρήματος: Η διάθεση και η φωνή, η έγκλιση και ο χρόνος, ο αριθμός και το πρόσωπο παρουσιάζονται πάντοτε στους τύπους που σχηματίζει ένα ρήμα και λέγονται παρεπόμενα του ρήματος (Ομάδα εργασίας 1976, 150). Περνώντας στη νέα γραμματική του Δημοτικού (Φιλιππάκη-Warburton, Γεωργιαφέντης, Κοτζόγλου & Λουκά 2009), παρατηρούμε ότι η (επαν)εισαγωγή του όρου συνοπτικό (έστω και σε συνδυασμό με τον όρο στιγμιαίο) είναι θετικό χαρακτηριστικό: Το ρήμα επίσης μας δείχνει αν η πράξη που περιγράφουμε είναι εξακολουθητική/επαναλαμβανόμενη ή αν αναφερόμαστε σε αυτή χωρίς να δηλώνουμε διάρκεια, δηλαδή συνοπτικά (συνοπτική/στιγμιαία). Επίσης αν χρησιμοποιήσουμε το ρήμα έχω και τον άκλιτο ρηματικό τύπο σε -ει, τότε δηλώνουμε ότι η πράξη έχει ολοκληρωθεί (Φιλιππάκη-Warburton, Γεωργιαφέντης, Κοτζόγλου & Λουκά 2009, 132): Ο αστυνομικός κάθε φορά ξέφευγε από τους διώκτες του με διαφορετικούς τρόπους. Εξακολουθητική επαναλαμβανόμενη ενέργεια Τούτη τη φορά ξέφυγε από τον φωταγωγό. Συνοπτική στιγμιαία ενέργεια Μέχρι να πεις κύμινο, ο αστυνομικός είχε ξεφύγει από τους διώκτες του για τα καλά. Συντελεσμένη ενέργεια Είναι όμως μάλλον αναπόφευκτο κακό (ενδεχομένως λόγω των ηλικιακών χαρακτηριστικών του κοινού της) η αναφορά σε πράξεις που είναι εξακολουθητικές ή στιγμιαίες και όχι που παρουσιάζονται (ή που τις αντικρίζομε, κατά Τριανταφυλλίδη) ως τέτοιες. [ 418 ]
Ποιό(τητα) της ενέργειας και ρηματική όψη Οι χρόνοι του ρήματος πάντως αποτελούν ρητά συνδυασμούς χαρακτηριστικών τόσο Χρόνου όσο και Όψης (Φιλιππάκη-Warburton, Γεωργιαφέντης, Κοτζόγλου & Λουκά 2009, 133): Έτσι μπορούμε να δείξουμε ταυτόχρονα: α. ΠΟΤΕ γίνεται μια ενέργεια/πράξη (αν γίνεται στο παρελθόν, στο παρόν ή στο μέλλον) Και β. ΤΟΝ ΤΡΟΠΟ ΜΕ ΤΟΝ ΟΠΟΙΟ ΤΗΝ ΠΑΡΟΥΣΙΑΖΩ, δηλαδή το ποιόν ενεργείας (εξακολουθητικό επαναλαμβανόμενο, συνοπτικό στιγμιαίο, συντελεσμένο) Και τελικά κατατάσσονται (Φιλιππάκη-Warburton, Γεωργιαφέντης, Κοτζόγλου & Λουκά 2009, 133) στις γνωστές ομάδες ως εξής (με τα συνήθη προβλήματα της περιγραφής του τύπου γράψω βλ. Τσαγγαλίδης 2002 κ.ε.): Χρονική βαθμίδα Ποιόν Ενέργειας Εξακολουθητικό/επαναλαμβανόμενο Συνοπτικό/στιγμιαίο Συντελεσμένο Παρελθόν Παρόν Μέλλον έγραφα παρατατικός έγραψα αόριστος είχα γράψει υπερσυντέλινος γράφω ενεστώτας γράψω [;] έχω γράψει παρακείμενος θα γράφω εξακολουθητικός μέλλοντας θα γράψω συνοπτικός μέλλοντας θα έχω γράψει συνετελεσμένος μέλλοντας Τέλος, στη νέα γραμματική του Γυμνασίου, έχουμε παρόμοια παρουσίαση των σχετικών διακρίσεων αυτή τη φορά χωρίς να προτείνονται οι εναλλακτικοί όροι που είδαμε στο παράθεμα από τον Χατζησαββίδη (2010) παραπάνω: Ποιόν ενέργειας είναι μια μορφολογική κατηγορία που αναφέρεται στον τρόπο με τον οποίο παρουσιάζει ο ομιλητής το αν η ενέργεια που δηλώνει το ρήμα εμφανίζεται ως ολοκληρωμένη, ως εξελισσόμενη, ως μοναδικό γεγονός κτλ. Ως προς το ποιόν ενέργειας στην οριστική διακρίνονται τρία είδη χρόνων: α) οι μη συνοπτικοί ή εξακολουθητικοί (ενεστώτας, παρατατικός και εξακολουθητικός μέλλοντας), β) οι συνοπτικοί ή στιγμιαίοι (αόριστος και συνοπτικός μέλλοντας) και γ) οι συντελεσμένοι (παρακείμενος, υπερσυντέλικος και συντελεσμένος μέλλοντας). Στην υποτακτική διακρίνονται: η υποτακτική ενεστώτα (λέγεται και εξακολουθητική υποτακτική), η υποτακτική αορίστου (λέγεται και συνοπτική υποτακτική) και η υποτακτική παρακειμένου (λέγεται και συντελεσμένη υποτακτική). Στην προστακτική διακρίνονται: η προστακτική ενεστώτα (λέγεται και εξακολουθητική προστακτική) και η προστακτική αορίστου (λέγεται και συνοπτική προστακτική). (Χατζησαββίδης & Χατζησαββίδου 2009, 75) Πάντως, είναι βελτίωση σε σχέση με το εγχειρίδιο που αντικατέστησε το ότι στη γραμματική αυτή, το ποιόν ενέργειας ρητά περιλαμβάνεται στα παρεπόμενα του ρήματος μαζί με τις διαθέσεις, τις φωνές, τις εγκλίσεις, [ ], τους χρόνους, τους αριθμούς και τα πρόσωπα (Χατζησαββίδης & Χατζησαββίδου 2009, 74). Σε όλες τις παραπάνω περιγραφές είναι πολύ εύκολο να διολισθήσει η περι- [ 419 ]
Α. Τσαγγαλιδης γραφή του περιεχομένου της διάκρισης από το αυτό που δηλώνει το ρήμα παρουσιάζεται σα να ήταν στιγμιαίο σε αυτό που δηλώνει το ρήμα ήταν στιγμιαίο και είναι προφανής ο κίνδυνος ο τρόπος που παρουσιάζεται αυτό που δηλώνει το ρήμα να θεωρηθεί ως ο τρόπος που έγινε αυτό που δηλώνει το ρήμα και έτσι, πράγματι, η όψη να εκληφθεί ως ποιόν της ενέργειας. Εδώ ακριβώς είναι σαφές ότι η σχετική περιγραφή στη Γραμματική Τριανταφυλλίδη ήταν αυτή που έπρεπε (όπως είδαμε και θα δούμε στα σχετικά παραθέματα). Αντίθετα, είναι ορατός ο κίνδυνος της παρεξήγησης με τη διάκριση που εισάγεται στο Λεξικό Μπαμπινιώτη ανάμεσα στο λεξικό ποιόν ενεργείας και το γραμματικό ποιόν ενεργείας : Πολλές φορές η δήλωση του ποιού ενεργείας συνδέεται με την ίδια την υφή της σημασίας του ρήματος υπάρχει εγγενώς στη λέξη, πέρα από τις γραμματικές διαφοροποιήσεις (παρατατικού αορίστου, μέλλοντα διαρκείας μέλλοντα στιγμιαίου). Έτσι λ.χ. το τρέχω εγγενώς, από τη φύση δηλ. της σημασίας του, δηλώνει μια πράξη που έχει ανάπτυξη, διάρκεια το ίδιο και το ψάχνω, ενώ το βρίσκω ή το χάνω έχουν εγγενώς στιγμιαίο, συνοπτικό χαρακτήρα ως προς τη σημασία που δηλώνουν. Άρα υπάρχει και διάκριση ανάμεσα σε λεξικό ποιόν ενεργείας (τρέχω, ψάχνω, βρίσκω, χάνω) και γραμματικό ποιόν ενεργείας (έτρεχα έτρεξα, να τρέχω να τρέξω, τρέχε τρέξε, θα τρέχω θα τρέξω). Ως προς την ορολογία οι όροι ποιόν ενεργείας (γερμ. Aktionsart) και τρόπος είναι γενικότεροι όροι, που δηλώνουν τόσο το λεξικό όσο και το γραμματικό ποιόν ενεργείας, ενώ τελευταία χρησιμοποιούνται και οι όροι άποψη (aspect) και όψη (view) για να δηλώσουν κυρ. το γραμματικό ποιόν ενεργείας. (ΛΝΕΓ, 1453) Οι σχολικές γραμματικές έχουν την επιπλέον δυσκολία της αντιστοίχισης των συγκεκριμένων διακρίσεων με τους ρηματικούς τύπους που περιγράφονται ως χρόνοι του ρήματος και της κατάταξής τους σε ομάδες ανάλογα με το θέμα που περιλαμβάνουν. Ήδη η περιγραφή αυτών των ξεκάθαρων μορφολογικών διακρίσεων που περιλαμβάνονται στον πίνακα των Φιλιππάκη-Warburton, Γεωργιαφέντη, Κοτζόγλου & Λουκά (2009), που είδαμε παραπάνω δεν είναι εύκολο να συμπεριλάβει σαφείς σημασιολογικές αντιστοιχίσεις, όπως φαίνεται και στο παρακάτω απόσπασμα: 838. Καθώς έγινε φανερό από τα παραπάνω, οι χρόνοι της οριστικής δε φανερώνουν μόνο το πότε, δηλαδή τη χρονική βαθμίδα που γίνεται κάτι, παρά και τον τρόπο που αυτό παρουσιάζεται ή που αντικρίζεται από τον ομιλητή στη συνέχισή του, αν δηλαδή βαστά μόνο μια στιγμή (ή πολύ λίγο): έγραψα, θα μιλήσω, ή εξακολουθή: μιλώ, θα μιλώ, έγραφα αν είναι συντελεσμένο πια ή όχι: έχω γράψει κτλ. (Τριανταφυλλίδης 1941, 313) Ενώ λοιπόν είναι πάντα ή σχεδόν πάντα: με την εξαίρεση αρκετών ερρινόληκτων όπως το κρίνω και τα σύνθετά του και των συνθέτων σε -λλω, όπως το προσβάλλω κτλ. (βλ. και Ρούσσου & Τσαγγαλίδης 2010 Μαγουλά & Κατσούδα 2011) ξεκάθαρο ποιο είναι το θέμα που περιλαμβάνει κάθε ρηματικός τύπος, δεν είναι εύκολο να περιγραφεί με ακρίβεια η διαφορά στη σημασία που επιτυγχάνεται με την επιλογή του ενός ή του άλλου θέματος. [ 420 ]
Ποιό(τητα) της ενέργειας και ρηματική όψη 3. Τι (δεν) δηλώνει η διάκριση ενεστωτικού αοριστικού θέματος; Από τη γενική θεωρία (Comrie 1976 Smith 1991 μεταξύ άλλων) αλλά και από τις ειδικές περιγραφές της ελληνικής (λ.χ. Βελούδης 2010 Mόζερ 1994 2009 Μοσχονάς 1990 1991 1994 Τζεβελέκου 1989 2009) είναι αρκετά γνωστά πολλά παραδείγματα όπως τα ακόλουθα, που περιέχουν ελάχιστα ζεύγη προτάσεων που διαφέρουν μόνο ως προς την επιλογή του ενός ή του άλλου θέματος: [3] α. Οι γονείς του έζησαν στη Θεσσαλονίκη από το 1980 μέχρι το 1995. β. Οι γονείς του ζούσαν στη Θεσσαλονίκη από το 1980 μέχρι το 1995. [4] α. Αύριο θα διαβάσω από τις 12 μέχρι τις 5 το απόγευμα. β. Αύριο θα διαβάζω από τις 12 μέχρι τις 5 το απόγευμα. [5] α. Ο Γεώργιος βασίλεψε για 50 χρόνια. β. Ο Γεώργιος βασίλευε για 50 χρόνια. [6] α. Θα μείνουμε εδώ όλο το καλοκαίρι. β. Θα μένουμε εδώ όλο το καλοκαίρι. Όπως είδαμε ήδη σε σχέση με τα αρχικά μας παραδείγματα, η επιλογή αυτή δεν (είναι ανάγκη να) δηλώνει διαφορά χρόνου δεν (είναι ανάγκη να) δηλώνει διαφορά διάρκειας. Επιπλέον, αν θέλουμε να κυριολεκτούμε, προφανώς δεν δηλώνει ούτε διαφορά ποιού της ενέργειας: το περπάτημα στο [7α] είναι ποιοτικά η ίδια ενέργεια με το [7β] και παρόμοια όλες οι ενέργειες (είτε παρουσιαστούν ως διάβασε είτε ως διάβαζε ): [7] α. Θα περπατάει στο πάρκο από τις 10 ως τις 11. β. Θα περπατήσει στο πάρκο από τις 10 ως τις 11. [8] α. Όποτε περνάς από εκεί, λέγε τους μια καλημέρα. β. Όποτε περάσεις από εκεί, πες τους μια καλημέρα. Η αλλαγή του θέματος δεν μεταβάλλει ποιοτικά την περίσταση που περιγράφει το ρήμα ή η πρόταση. Αυτό που αλλάζει είναι ο τρόπος θέασης της περίστασης και επομένως οι όροι όψη και άποψη είναι σαφώς προτιμητέοι σε σχέση με τους όρους τρόπος ή ποιόν της ενέργειας (στον βαθμό που η σχετική διαφάνεια της ορολογίας είναι πράγματι επιθυμητή βλ. και Τσαγγαλίδης 2012β και 2012γ). 4. Και άλλα ζητήματα ορολογίας Αξίζει να σημειωθεί ότι η αστάθεια της ορολογίας της όψης επεκτείνεται και στην ονομασία των επιμέρους κατηγορίων των τιμών που μπορεί να έχει η διάκριση και πάλι κυρίως εξαιτίας της έλλειψης κατάλληλων προτύπων. Έτσι, η βασική διάκριση ενεστωτικού αοριστικού θέματος έχει παρουσιαστεί ως διάκριση ανάμεσα σε τέλειο και ατελές (λ.χ. Μπαμπινιώτης 1972 Κλαίρης & Μπαμπινιώτης 2005) ή ανάμεσα σε εξακολουθητικό και στιγ- [ 421 ]
Α. Τσαγγαλιδης μιαίο (όπως το είδαμε στις σχολικές γραμματικές μέχρι το 2009). Στον βαθμό που ο όρος τέλειο στοχεύει να δηλώσει την ολοκλήρωση ή το συντελεσμένο, καλό είναι να αποφεύγεται για τους ίδιους λόγους που όπως τονίζει ο Comrie, η χρήση του συνοπτικού παρουσιάζει μια περίσταση ως complete και όχι completed. Είναι προφανέστατο ότι οποιαδήποτε ενέργεια στο παρελθόν μπορεί να έχει τελειωθεί (είτε παρουσιάζεται συνοπτικά είτε όχι βλ. [9] και [10]) και αντίστροφα, οποιαδήποτε μελλοντική ενέργεια δεν έχει ακόμα ολοκληρωθεί (ακόμα κι αν παρουσιάζεται συνοπτικά βλ. [11] και [12]): [9] Οι γονείς του ζούσαν/έζησαν στη Θεσσαλονίκη από το 1980 μέχρι το 1995. [10] Όποτε συναντούσε/συνάντησε συγχωριανούς, τους έφερνε/έφερε στο σπίτι και τους τραπέζωνε/τραπέζωσε. [11] Αύριο θα διαβάσω / θα διαβάζω από τις 12 μέχρι τις 5 το απόγευμα. [12] Θα μείνουμε / Θα μένουμε εδώ όλο το καλοκαίρι. Είναι εξίσου προφανές ότι η ίδια αυτή διάκριση δεν μπορεί να περιγραφεί επιτυχώς ως διαφορά ανάμεσα σε εξακολουθητικό και στιγμιαίο, καθώς είναι δυνατό και οι δύο τύποι να παρουσιάζουν περιστάσεις που να διαρκούν στον χρόνο: [13] α. Έλειπε / Θα λείπει για 30 δευτερόλεπτα / μια ώρα / μια μέρα / μια βδομάδα / ένα μήνα / ένα χρόνο / μια δεκαετία. β. Έλειψε / Θα λείψει για 30 δευτερόλεπτα / μια ώρα / μια μέρα / μια βδομάδα / ένα μήνα / ένα χρόνο / μια δεκαετία. Ειδικά η ονομασία του συνοπτικού μέλλοντα ως στιγμιαίου μέλλοντα είναι από τις ατυχέστερες επιλογές στην ελληνική γραμματική, ενόψει των παρακάτω: [14] Θα κοιμάται / Θα κοιμηθεί για 20 ώρες. [15] Θα διαβάζουν / Θα διαβάσουν όλο τον Αύγουστο. [16] Θα μένουμε / Θα μείνουμε εδώ για πάντα. Αυτό που πράγματι συμβαίνει είναι αυτό που ήδη είχε επισημανθεί στη Γραμματική Τριανταφυλλίδη: με το αοριστικό θέμα ο ομιλητής επιλέγει να παρουσιάσει κάτι συνοπτικά ενώ με το ενεστωτικό όχι. Ο περιορισμός που πράγματι ισχύει ως προς τη διάρκεια είναι ότι οι εγγενώς στιγμιαίες περιστάσεις κανονικά παρουσιάζονται συνοπτικά (βλ. [17α] και [18α]), ενώ χρειάζονται περισσότερη επεξεργασία για να ερμηνευθούν μη συνοπτικά (βλ. [17β] και [18β]): [17] α. Πέθανε. β. Πέθαινε. [18] α. Κέρδισε τον αγώνα των 100 μέτρων. β. Κέρδιζε τον αγώνα των 100 μέτρων. Η διαφορά αυτή, ανάμεσα σε περιστάσεις που είναι εγγενώς στιγμιαίες και σε περιστάσεις που εγγενώς μπορούν να εκτείνονται στον χρόνο, είναι πράγ- [ 422 ]
Ποιό(τητα) της ενέργειας και ρηματική όψη ματι μία από τις πιθανές ποιοτικές διακρίσεις μεταξύ αυτών που μπορεί να δηλώνει ένα ρήμα, ανεξάρτητα από τα γραμματικά του χαρακτηριστικά, όπως θα δούμε με συντομία στην επόμενη ενότητα. 5. Πραγματικά ποιοτικές διαφορές Οποιαδήποτε περίσταση και οποιαδήποτε ρηματική φράση που την περιγράφει μπορεί να ορίζεται με βάση τρεις βασικές παραμέτρους, που συνήθως παρουσιάζονται ως εξής: (α) στατικότητα Στατικές και δυναμικές περιστάσεις: η ουσιώδης διαφορά προκύπτει από την παρουσία/απουσία εξέλιξης, μεταβίβασης ενέργειας, προσώπου που ενεργεί κτλ. Στατικές: [19] α. Ο Γιάννης είναι Έλληνας. β. Ο Γιάννης είχε μια κόρη. γ. Ο Γιάννης ζούσε στην Αθήνα. Δυναμικές: [20] α. Ο Γιάννης χτίζει ένα σπίτι για την κόρη του. β. Ο Γιάννης φίλησε τη Μαρία. γ. Ο Γιάννης θα φύγει από τη Θεσσαλονίκη. (β) διάρκεια Περιστάσεις που έχουν ή δεν έχουν διάρκεια: Κάποιες περιστάσεις μπορούν να θεωρηθούν ως στιγμιαίες, ενώ άλλες αναγκαστικά έχουν κάποια διάρκεια. Στην περίπτωση των πρώτων είναι δύσκολο να ξεχωρίσουμε το αρχικό από το τελικό σημείο τους, ενώ στην περίπτωση των δεύτερων υπάρχουν συνήθως ευδιάκριτα εσωτερικά στάδια: Χωρίς διάρκεια: [21] α. Ο Γιάννης βρόντηξε την πόρτα. β. Ο Γιάννης τερμάτισε πρώτος. γ. Ο Γιάννης θα την αναγνωρίσει μόλις την δει. Με διάρκεια: [22] α. Ο Γιάννης κάνει βόλτα στο πάρκο. β. Ο Γιάννης ζούσε με τους γονείς του. γ. Ο Γιάννης τραγούδησε τον εθνικό ύμνο. (γ) τελικότητα Περιστάσεις με ή χωρίς φυσικό καταληκτικό σημείο ολοκλήρωσης: κάποιες (δυναμικές) περιστάσεις έχουν ένα νοητό σημείο ολοκλήρωσης, ενώ άλλες μπορούν απλώς να σταματήσουν να ισχύουν (αλλά όχι να ολοκληρωθούν): [ 423 ]
Με φυσικό σημείο ολοκλήρωσης: Α. Τσαγγαλιδης [23] α. Ο Γιάννης χτίζει ένα σπίτι για την κόρη του. β. Ο Γιάννης τραγούδησε τον εθνικό ύμνο. γ. Ο Γιάννης θα ανέβει στην κορυφή του Ολύμπου. Χωρίς φυσικό σημείο ολοκλήρωσης: [24] α. Ο Γιάννης οδηγεί λεωφορείο. β. Ο Γιάννης τραγουδάει στο μπάνιο. γ. Ο Γιάννης μιλούσε πάντα δυνατά. Τύποι περίστασης = ποιοτικά διαφορετικές ενέργειες Καταστάσεις (states) Της αρέσει το παγωτό. Δραστηριότητες (activities) Η γάτα σου κοιτούσε αυτά τα πουλιά. Τελειώσεις (accomplishments) Ο διευθυντής της έμαθε γαλλικά. Επιτεύξεις (achievements) Η ανακωχή ξεκίνησε χθες το μεσημέρι. Semelfactives Η πόρτα χτύπησε. [ 424 ] Στατικότητα Διάρκεια Τελικότητα [+] [+] * [ ] [+] [ ] [ ] [+] [+] [ ] [ ] [+] [ ] [ ] Μια τυπολογία των περιστάσεων (Vendler 1967 Smith 1991 βλ. Saeed 2003, 124 Τζεβελέκου 1989 Μόζερ 1994 Βελούδης 2010, 19 24) Κάθε ρήμα (ή κάθε ρηματική φράση) μπορεί να περιγράφει μια περίσταση που οπωσδήποτε θα μπορεί να περιγραφεί με βάση αυτές τις τρεις παραμέτρους: αν έχει εσωτερική εξέλιξη (ή αν είναι στατική), αν έχει διάρκεια (ή αν είναι στιγμιαία), αν είναι ολοκληρώσιμη (ή αν απλώς μπορεί να σταματήσει): αυτές είναι οι διακρίσεις που κατά κυριολεξία αφορούν το ποιόν της ενέργειας. Επιπλέον, σε γλώσσες με υποχρεωτική επιλογή μεταξύ του συνοπτικού και του μη συνοπτικού, η γραμματική κατηγορία της όψης λειτουργεί σαν τον φακό μιας λήψης που μπορεί να κάνει ορατό το σύνολο της περίστασης (συνοπτικά) ή μόνο ένα μέρος της (μη συνοπτικά). Στη θεωρία της Smith (1991) αυτό είναι το περιεχόμενο των διαγλωσσικά διαθέσιμων διακρίσεων, του συνοπτικού (perfective) και του μη συνοπτικού (imperfective): το συνοπτικό ρητά περιλαμβάνει ( στο πλάνο ) το τελικό σημείο μιας περίστασης (και το κάνει ορατό), ενώ το μη συνοπτικό δεν το περιλαμβάνει (και δεν το κάνει ορατό), αλλά δεν αρνείται και την ύπαρξή του (ή την πιθανή πραγμάτωσή του). Έχει συζητηθεί από πολλές πλευρές η σχέση των διαγλωσσικών αυτών κατηγοριών με τη διάκριση που δηλώνει η επιλογή μεταξύ του ενεστωτικού και του αοριστικού θέματος της ελληνικής (βλ. Τζεβελέκου 2009, 242 Μοσχονάς 1990 1991 Xydopoulos 1996 Tsangalidis 1999 Βελούδης 2010). H ανάλυση της όψης σε δύο τομείς επιτρέπει συ-
Ποιό(τητα) της ενέργειας και ρηματική όψη γκεκριμένες προβλέψεις για τις μεταξύ τους σχέσεις και για τη διαπλοκή τους με άλλες κατηγορίες (βλ. Βελούδης 2010 και αναφορές εκεί). 6. Συμπερασματικά: άλλο όψη, άλλο ποιόν της ενέργειας Είναι ιδιαίτερα σημαντική η διάκριση μεταξύ των δύο κατηγοριών ακριβώς επειδή πάντα μπορούν να συνυπάρχουν στην ίδια πρόταση (α) τα ποιοτικά χαρακτηριστικά του κατηγορήματος (π.χ. αν είναι στατικό ή δυναμικό ή αν έχει ή δεν έχει καταληκτικό σημείο ή διάρκεια) και (β) τα γραμματικά χαρακτηριστικά του συνοπτικού ή του μη συνοπτικού: ή θα υπάρχει το ενεστωτικό ή το αοριστικό θέμα και άρα ή θα είναι ή δεν θα είναι ορατό το σύνολο της περίστασης. Με το να ονομαστεί ποιοτική η διάκριση μεταξύ γραφ-/γραψ- τα πραγματικά δεδομένα συσκοτίζονται και φυσικά δεν είναι εύκολο να γίνει κατανοητή η πραγματική διαφορά μεταξύ των δύο θεμάτων και των τύπων που σχηματίζουν. Όπως προβλέπει η γενική θεωρία, οι ποιοτικές διαφορές μεταξύ των περιστάσεων και των κατηγορημάτων είναι διαθέσιμες σε όλες τις γλώσσες αντίθετα, οι γραμματικές διακρίσεις της όψης θα πρέπει να εξετάζονται σε κάθε γλώσσα ξεχωριστά. Οι πιθανοί συνδυασμοί και οι μεταξύ τους σχέσεις είναι, στη συνέχεια, προβλέψιμες. Υπάρχουν πλέον αρκετές σχετικές περιγραφές των δεδομένων της ελληνικής και σίγουρα μπορούν να περιληφθούν τουλάχιστον σε όσες γραμματικές φιλοδοξούν να αποτελούν έργα αναφοράς. Βιβλιογραφία Βελούδης, Γ. 2010. Από τη σημασιολογία της ελληνικής γλώσσας: όψεις της επιστημικής τροπικότητας. Θεσσαλονίκη: Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών. Binnick, R. I. 1991. Time and the Verb: A Guide to Tense and Aspect. Νέα Υόρκη & Οξφόρδη: Oxford University Press. Comrie, B. 1976. Aspect: An Introduction to the Study of Verbal Aspect and Related Problems. Κέμπριτζ: Cambridge University Press. Holton, D., Ρ. Mackridge & Ι. Philippaki-Warburton. 1997. Greek: A Comprehensive Grammar of the Modern Language (Routledge Grammars). Λονδίνο & Νέα Υόρκη: Routledge.. 1999. Γραμματική της ελληνικής γλώσσας. Μτφρ. Β. Σπυρόπουλος. Αθήνα: Πατάκης. Καρατζάς, Σ. 1978. Πρόλογος του μεταφραστή, στο A. Mirambel, Η νέα ελληνική γλώσσα: περιγραφή και ανάλυση. Θεσσαλονίκη: Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών, θ ιγ. Κλαίρης, Χ. & Γ. Μπαμπινιώτης. 2005. Γραμματική της νέας ελληνικής: δομολειτουργική-επικοινωνιακή. Σε συνεργασία με τους Α. Μόζερ, Α. Μπακάκου-Ορφανού, Σ. Σκοπετέα. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. ΛΝΕΓ = Μπαμπινιώτης, Γ. 1998. Λεξικό της νέας ελληνικής γλώσσας. Αθήνα: Κέντρο Λεξικογραφίας. Μαγουλά, Ε. & Γ. Κατσούδα. 2011. Μορφολογική επίγνωση και ορθογραφία, Μελέτες για την Ελληνική Γλώσσα 31, 278 91. Mirambel, A. 1959. La langue grec moderne. Description et analyse. Παρίσι: Klincksieck.. 1978. Η νέα ελληνική γλώσσα. Μτφρ. Σ. Καρατζάς. Θεσσαλονίκη: Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών. [ 425 ]
Α. Τσαγγαλιδης Μόζερ, Α. 1986. Προβλήματα που προκύπτουν από τη διαχρονική εξέλιξη και τη σύγχρονη χρήση των περιφράσεων του παρακειμένου, Μελέτες για την Ελληνική Γλώσσα 7, 149 63.. 1994. Ποιόν και απόψεις του ρήματος (Περιοδικό Παρουσία, Παράρτημα 30). Αθήνα.. 2009. Άποψη και χρόνος στην ιστορία της ελληνικής (Παρουσία, Παράρτημα 77). Αθήνα. Μοσχονάς, Σ. 1990 1991. Τα ενεστώτα, Α : Ο άχρονος χρόνος, Γλωσσολογία 9/10: 151 82.. 1994. Τρόποι του λέγειν: Σημασιολογία των αισθητικών εκφράσεων. Διδ. διατρ. Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Μπαμπινιώτης, Γ. 1972. Το ρήμα της ελληνικής: δομικαί εξελίξεις και συστηματοποίησις του ρήματος της ελληνικής. Αθήνα: Βιβλιοθήκη Σ. Σαριπόλου. Ομάδα εργασίας. 1976. Νεοελληνική γραμματική: αναπροσαρμογή της Μικρής νεοελληνικής γραμματικής του Μανόλη Τριανταφυλλίδη. Αθήνα: ΟΕΔΒ. Ράλλη, Α. 2005. Μορφολογία. Αθήνα: Πατάκης. Ρούσσου, Α. & Α. Τσαγγαλίδης. 2010. Περιγραφικές, θεωρητικές και ρυθμιστικές (αν-) αντιστοιχίες: η νεοελληνική υποτακτική, Mελέτες για την Ελληνική Γλώσσα 30: Μνήμη Μ. Τριανταφυλλίδη, 529 40. Saeed, J. 2003. Semantics. Οξφόρδη: Blackwell. Smith, C. S. 1991. The Parameter of Aspect. Dordrecht: Kluwer Academic Publishers. Τζεβελέκου, Μ. 1989. Χρόνος, ρηματική όψη και ποιόν ενεργείας: πλευρές των σχέσεών τους, Mελέτες για την Ελληνική Γλώσσα 9, 369 88.. 2009. Οι όψεις των καταστάσεων, Mελέτες για την Ελληνική Γλώσσα 29, 236 47. Τριανταφυλλίδης, Μ. 1941. Νεοελληνική γραμματική (της δημοτικής). Σε συνεργασία με τους Κ. Λάκωνα, Θ. Σταύρου, Α. Τζάρτζανο, Β. Φάβη, Ν. Ανδριώτη. Αθήνα: ΟΕΣΒ. Τσαγγαλίδης, Α. 2002. Για τους χρόνους του νεοελληνικού ρήματος, Μελέτες για την Ελληνική Γλώσσα 22, 647 58.. 2010. Οι σχολικές γραμματικές και οι θεωρητικές τους προϋποθέσεις. Ανακοίνωση στην 31η Ετήσια Συνάντηση του Τομέα Γλωσσολογίας ΑΠΘ, (Θεσσαλονίκη, 16 18 Απριλίου 2010).. 2012α. Υποθετικοί λόγοι στη νέα ελληνική, στο Το χρονικό σύστημα της νέας ελληνικής: Μελέτες από τη σκοπιά της ελληνικής ως ξένης γλώσσας (Ελληνική Γλώσσα: Θεωρία και Διδακτική, Διεύθυνση σειράς: Σ. Μοσχονάς). Αθήνα: Πατάκης, 125 276.. 2012β. Ρηματικές κατηγορίες για την περιγραφή της νέας ελληνικής, στο Ζ. Γαβριηλίδου, Α. Ευθυμίου, Ε. Θωμαδάκη & Π. Καμπάκη-Βουγιουκλή (επιμ.), Selected Papers of the 10th International Conference of Greek Linguistics, 1164 69. [http://www.icgl.gr/]. 2012γ. Μακάριοι οι ανυπότακτοι : η αριθμητική των ΝΕ εγκλίσεων 1976 2011, στο Επετειακό-Επιστημονικό Συνέδριο 1976 2011: 35 χρόνια από τη γλωσσοεκπαιδευτική μεταρρύθμιση (Δίον Πιερίας, 4 6 Νοεμβρίου 2011). [http://ins.web.auth.gr/index. php?option=com_content&view=article&id=515&itemid=168&lang=el] Tsangalidis, A. 1999. Will and Tha: A Comparative Study of the Category Future. Θεσσαλονίκη: University Studio Press. Τσοπανάκης, Α. 1994. Νεοελληνική γραμματική. Θεσσαλονίκη & Αθήνα: Κυριακίδη & Εστία. Τσολάκης, Χ. 1978. Νεοελληνική γραμματική της Ε και Στ Δημοτικού. Αθήνα: ΟΕΔΒ. Vendler, Z. 1967. Linguistics in Philosophy. Ithaca & Λονδίνο: Cornell University Press. Φιλιππάκη-Warburton, E., M. Γεωργιαφέντης, Γ. Κοτζόγλου & Μ. Λουκά. 2009. Γραμματική Ε και Στ Δημοτικού. Αθήνα: ΟΕΔΒ & Πατάκης. Χατζησαββίδης, Σ. 2010. Γραμματική της νέας ελληνικής: θεωρητικές βάσεις και περιγραφή. Θεσσαλονίκη: Βάνιας. [ 426 ]
Ποιό(τητα) της ενέργειας και ρηματική όψη Χατζησαββίδης, Σ. & Α. Χατζησαββίδου. 2009. Γραμματική νέας ελληνικής γλώσσας (Α, Β, Γ Γυμνασίου). Αθήνα: ΟΕΔΒ & Ελληνικά Γράμματα. Xydopoulos, G. I. 1996. Tense, Aspect, and Adverbials in Modern Greek. Διδ. διατρ. University College London. Λέξεις-κλειδιά: ρηματικές κατηγορίες, χρόνος, όψη, ποιόν της ενέργειας, σχολικές γραμματικές. [ 427 ]