Μ ΕΓΕΘΟΣ, Ε ΠΙ ΡΑΣΕΙΣ ΚΑΙ Χ ΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΟΥ Ε ΣΩΤΕΡΙΚΟΥ Τ ΟΥΡΙΣΜΟΥ 1. Κύρια Συµπεράσµατα και ιαπιστώσεις Στη νέα αυτή µελέτη του ΙΤΕΠ, που ανήκει στη σειρά Ειδικές Εκδόσεις κρίθηκε σκόπιµο να εξετασθούν, εκτός από τα ποσοτικά χαρακτηριστικά αφίξεωνδιανυκτερεύσεων, και τα χαρακτηριστικά της συµπεριφοράς των εσωτερικών τουριστών. Αφορµή για την εκπόνηση αυτής της µελέτης ήταν η επιθυµία να εντοπίσοµε τον βαθµό, στον οποίο το τηλεοπτικό πρόγραµµα Μένουµε Ελλάδα έχει επιτύχει. Η µελέτη κατέληξε σε ενδιαφέρουσες διαπιστώσεις και συµπεράσµατα, τα οποία µπορούν να αποβούν ιδιαίτερα επωφελή και χρήσιµα,τόσο για ερευνητές, όσο και για ενασχολούµενους µε τον ευρύτερο τουριστικό τοµέα., Παράλληλα, διατυπώνονται και ορισµένες προτάσεις πολιτικής µε βάση τις τάσεις που διαγράφονται από την παραπάνω έρευνα. Οι κυριότερες διαπιστώσεις συνοψίζονται στα ακόλουθα: 1. Η κυρίαρχη διαπίστωση του µελετήµατος αφορά στον βαθµό επιτυχίας του προγράµµατος Μένουµε Ελλάδα. Σε όρους διανυκτερεύσεων, κατά το πρώτο έτος του προγράµµατος (2005) ο αριθµός διανυκτερεύσεων σε επαγγελµατικά καταλύµατα αυξήθηκε κατά 34,4%, έναντι αρνητικού ρυθµού (-2,3%) για την τετραετία 2000-2004. 2. Σηµαντική διάσταση επιτυχίας του προγράµµατος αποτελεί η ένδειξη, ότι κατεξοχήν ωφεληµένες παρουσιάζονται οι τουριστικά υστερούσες περιφέρειες. Οι ηπειρωτικές περιφέρειες δεν έχουν αποτελέσει προσφιλή προορισµό για τους αλλοδαπούς, αλλ ούτε και για τους ηµεδαπούς. Η πρόσφατη εµπειρία δείχνει ότι τουλάχιστον για τους ηµεδαπούς τούτο είναι εφικτό. 3. Η αύξηση του ΑΕΠ εκτιµάται σε 0,5% κατά το 2005, σε υψηλό βαθµό απότοκο του προγράµµατος Μένουµε Ελλάδα, έναντι 0,3% το 2000. Πρέπει, ωστόσο, να επισηµανθεί η αυξηµένη συµµετοχή στην αύξηση αυτή της δαπάνης των ταξιδιωτών που διαµένουν σε επαγγελµατικά καταλύµατα, η οποία είναι υπερδιπλάσια της δαπάνης των διαµενόντων σε ιδιόκτητα καταλύµατα. Η σηµαντική αυτή διαφορά επαυξάνεται, αν συνυπολογισθεί η κρυφή δαπάνη επαγγελµατικού τύπου που εµπεριέχεται στην δαπάνη σε ιδιόκτητα καταλύµατα. Είναι άξιο παρατηρήσεως, ότι στα επαγγελµατικά καταλύµατα, τα οποία αντιπροσωπεύουν µόνο το 20% περίπου των διανυκτερεύσεων αντιστοιχεί το 70% 1
περίπου της οριακής δαπάνης το 2005 έναντι 65% το 2004. Είναι, πράγµατι, χαρακτηριστική η αντίστροφη σχέση που υπάρχει και διατηρείται διαχρονικά, και µάλιστα επιτεινόµενη, µεταξύ µεριδίων διανυκτερεύσεων και δαπανών µεταξύ των δύο κατηγοριών ταξιδιωτών. Η διαπίστωση αυτή δεν στερείται σηµασίας από άποψη πολιτικής. 3. Ο αριθµός των διανυκτερεύσεων ταξιδιωτών του εσωτερικού τουρισµού ανέρχεται σε 108 εκατ. (2005), έναντι 110 εκατ. του αλλοδαπού τουρισµού, σύµφωνα µε εκτιµήσεις του ΙΤΕΠ. Ωστόσο, το σύνολο αυτό σύγκειται από τρεις διαφορετικές οµάδες ταξιδιωτών, µε κριτήριο το κατάλυµα, τα οικονοµικά αποτελέσµατα των οποίων διαφέρουν µεταξύ τους. Οι οµάδες αυτές είναι: ιαµονή σε καταλύµατα: α) επαγγελµατικά β) ιδιοχρησιµοποιούµενα ιδιόκτητα γ) ιδιόκτητα, φιλοξενία φίλων και γνωστών Στα επαγγελµατικά καταλύµατα οι διανυκτερεύσεις αντιπροσωπεύουν το 23,4% των συνολικών διανυκτερεύσεων. Τα µερίδια για τους χρήστες ιδιόκτητων κατοικιών και τους φιλοξενούµενους είναι, αντιστοίχως, 55,8% και 23,8%. 4. Από ανάλυση διαφόρων χαρακτηριστικών των φεροµένων ως φιλοξενούµενων προέκυψε ότι αξιόλογο τµήµα αυτών είναι κατ ουσία ενοικιαστές ιδιωτικών κατοικιών. Αυτό σηµαίνει ότι το µερίδιο των διανυκτερεύσεων σε καταλύµατα επί πληρωµή είναι αρκετά υψηλότερο από το, κατά δήλωση, στατιστικώς καταγραφόµενο. Πράγµατι, καθ υπολογισµό, για το σύνολο των διανυκτερεύσεων (1 και άνω) το µερίδιο των επαγγελµατικών ανέρχεται σε 25%. Είναι, εποµένως, εύλογο να υποθέσοµε ότι το πραγµατικό µερίδιο των επί πληρωµή καταλύµατος πραγµατοποιούντων διακοπές είναι της τάξεως του 1/3 στου συνόλου. 5. Ένα δυσµενές χαρακτηριστικό του ελληνικού τουριστικού προτύπου είναι η έντονη εποχικότητα. Το χαρακτηριστικό αυτό συνεπάγεται όχι αµελητέο µέγεθος σπατάλης εν ανεπαρκεία κοινωνικών πόρων, µε επιπτώσεις στην βιωσιµότητα των καταλυµάτων και την ποιότητα των προσφεροµένων υπηρεσιών. Βεβαίως, ο εσωτερικός τουρισµός έχει οριακώς καλύτερη κατανοµή, λόγω χειµερινού τουρισµού. Ωστόσο, εµφανίζει εντονότατη εποχικότητα κατά τους µήνες αιχµής του αλλοδαπού τουρισµού, οξύνοντας ένα ούτως ή άλλως ανεπιθύµητο χαρακτηριστικό του ελληνικού τουρισµού. 6. Η διαπίστωση, σύµφωνα µε την οποία 96% των εσωτερικών τουριστών διακινείται οδικώς και θαλασσίως, συνιστά υπόδειξη πολιτικής αφορώσα κατεξοχήν τον εσωτερικό τουρισµό και υπογραµµίζει την ανάγκη εκτελέσεως συµπληρωµατικών 2
οδικών έργων και βελτίωση λιµένων και µέσων θαλάσσιας µεταφοράς. Τέτοιες διευκολύνσεις αυξάνουν την ποσότητα και ποικιλία των διαθέσιµων αξιοθέατων και, κατ επέκταση, την ζήτηση αντίστοιχων υπηρεσιών από τους ηµεδαπούς. 7. Το εύρηµα ότι η δαπάνη που συνδέεται µε την διαµονή σε επαγγελµατικού τύπου καταλύµατα είναι ίση µε το 44% της συνολικής δαπάνης που πραγµατοποιείται από τον εσωτερικό τουρισµό ενώ αντιπροσωπεύει το 23% των διανυκτερεύσεων, δεν στερείται σηµασίας από απόψεως τουριστικής πολιτικής. Υποδεικνύει ποιο είναι το χρέος του δηµοσίου για ενθάρρυνση του εσωτερικού τουρισµού µε υποδοµές και οργάνωση εκδηλώσεων, καθώς και της ιδιωτικής πρωτοβουλίας µε ποιότητα και τιµολογιακή πολιτική διεγείρουσα το ενδιαφέρον των δυνητικών τουριστών. 2. Προτάσεις Πολιτικής Η διαπίστωση, ότι ενεργός παρέµβαση δηµιουργίας κινήτρων µικρού σχετικώς κόστους προς ενθάρρυνση του εσωτερικού τουρισµού έχει ορατά θετικά αποτελέσµατα από µακροοικονοµική και µικροοικονοµική άποψη (ρυθµός αναπτύξεως, βελτίωση του διαπεριφερειακού βιοτικού επιπέδου), αναδεικνύει την ώθηση του εσωτερικού τουρισµού ως µια εφικτή επιδίωξη της τουριστικής πολιτικής. Η πολιτική αυτή, τονίζεται για πολλοστή φορά, δεν έχει την εµβέλεια αντίστοιχης πολιτικής προσελκύσεως αλλοδαπών τουριστών για λόγους που έχουν επαρκώς αναλυθεί σε προηγούµενες µελέτες και εκθέσεις. Το µέγεθος του πληθυσµού καθεαυτό, για δεδοµένο κατά κεφαλή εισόδηµα, οριοθετεί µε πειστικότητα τις δυνατότητες του εσωτερικού τουρισµού ως αναπτυξιακού παράγοντα. Ωστόσο, πλήρης αξιοποίηση των εν λόγω δυνατοτήτων µπορεί µετά από ορισµένο χρονικό διάστηµα να µηδενίσει τον αναπτυξιακό χαρακτήρα του, θα παραµείνει, όµως, και θα διαιωνίζεται κατά κάποιο τρόπο ένα υψηλότερο επίπεδο εισοδήµατος, απασχολήσεως και βιοτικού επιπέδου. Με αφετηρία την ανωτέρω επισήµανση παραθέτοµε προτάσεις πολιτικής, δυνητικώς χρήσιµες, που έχουν πηγή τις διαπιστώσεις από την ανάλυση των τεκταινοµένων στον εσωτερικό τουρισµό, όπως αυτά συνάγονται από τα διαθέσιµα στατιστικά στοιχεία. (α) Σε όρους διανυκτερεύσεων και για το σύνολο των καταλυµάτων, ιδιόκτητων και επαγγελµατικών, το µέγεθος του εσωτερικού τουρισµού κρίνεται ικανοποιητικό. Το ίδιο δεν µπορεί να υποστηριχθεί αναφορικώς προς την οριακή δαπάνη που συνεπάγεται αυτό το συγκεκριµένο µέγεθος. Όπως προκύπτει από τα στατιστικά στοιχεία µόνο το 25% των διανυκτερεύσεων αντιστοιχεί σε επαγγελµατικά καταλύµατα και το 50% προέρχεται από χρήστες ιδιόκτητων καταλυµάτων, για τα 3
(β) (γ) (δ) (ε) οποία η οριακή δαπάνη η οποία από αναπτυξιακή άποψη είναι το κρίσιµο µέγεθος είναι πολύ µικρή. Το υπόλοιπο 25% θεωρούµε ότι σε µεγάλο βαθµό αποτελεί παραξενοδοχία υπό τον εύηχο τίτλο φιλοξενία φίλων και συγγενών. Η αυξανόµενη ζήτηση ξενοδοχειακών καταλυµάτων ανωτέρων κατηγοριών κατευθύνει την σκέψη στην αναζήτηση παρεµβάσεων που αποθαρρύνουν την παραξενοδοχία και αναβαθµίζουν την ποιότητα των επαγγελµατικών καταλυµάτων. Η ανά διανυκτέρευση δαπάνη αποτελεί αρνητική συνάρτηση της διάρκειας του ταξιδιού. Αυτό αποτελεί µια ακόµη υπόδειξη για την επινόηση µέτρων που θα αύξαναν τις διακοπές του Σαββατοκύριακου καθ όλη τη διάρκεια του έτους. Αυτό και την µέση δαπάνη ανά διανυκτέρευση θα ηύξανε, και µάλιστα σε επαγγελµατικού τύπου καταλύµατα, αλλά και την εποχικότητα, πιθανώς, θα βελτίωνε. Η εποχική κατανοµή απαλύνει την οξύτητα της κατανοµής που προκύπτει από τον αλλοδαπό τουρισµό, βασικώς λόγω χειµερινού τουρισµού. Παρά ταύτα, οι υψηλές αιχµές του αλλοδαπού τουρισµού επιτείνονται. Οι οικονοµικές συνέπειες του συγκεκριµένου προτύπου είναι σοβαρές, λόγω υποαπασχολήσεως επενδεδυµένου κεφαλαίου, αλλά και λόγω βλαπτικών επιπτώσεων επί της ποιότητος των υπηρεσιών. Εδώ, οι πολιτικές που θα µπορούσαν να επιφέρουν ορατή βελτίωση της καταστάσεως αφορούν περισσότερο την Τοπική Αυτοδιοίκηση, και τις τοπικές πολιτισµικές και άλλες οργανώσεις, και λιγότερο το κράτος. Είναι δε οι δυνατότητές τους διττού χαρακτήρα και αφορούν (α) σε ενέργειες και δράσεις που καθιστούν τον δικό τους τουριστικό προορισµό ευρύτερα γνωστό και ελκυστικό και (β) σε ενθάρρυνση των τοπικών κοινωνιών να επισκέπτονται τουριστικούς προορισµούς της χώρας, µε οργάνωση οµαδικών επισκέψεων, µε πληροφόρηση κ.ά. Εξυπακούεται, ότι η ενθάρρυνση και οργάνωση του θέµατος πρέπει να ενσωµατώνει και την εποχική σκοπιµότητα. Το ζητούµενο είναι να επιτευχθεί συµπόρευση αυξήσεως του εσωτερικού τουρισµού και βελτιώσεως της εποχικής κατανοµής αυτού. Κατεύθυνση σηµαντικού τµήµατος των δηµοσίων επενδύσεων τουριστικού χαρακτήρα σε µικρά έργα, που καθιστούν απρόσκοπτη, ακόµη δε και ευχάριστη, την πρόσβαση στα αξιοθέατα, είτε πολιτισµικά, είτε φυσικά είναι αυτά. Οι υστερούσες τουριστικές περιοχές, οι οποίες συµπίπτει να είναι και οικονοµικά υστερούσες, πρέπει να τύχουν ιδιαίτερης προσοχής για λόγους όχι µόνο οικονοµικούς. Πολλές από αυτές τις περιοχές στερούνται, ίσως, φυσικών πόρων προσφιλούς θερινού χαρακτήρα (θάλασσα), µπορούν όµως µε κατάλληλη και 4
επίµονη παρέµβαση να αναδείξουν ηπειρωτικά φυσικά αξιοθέατα και πολιτισµικά στοιχεία ικανά να προσελκύσουν ταξιδιώτες. Το πρόγραµµα Μένουµε Ελλάδα παρέχει, εν προκειµένω, ενθαρρυντικές ενδείξεις, και µάλιστα µε σχετική ικανοποίηση και της επιθυµητής εποχικής διαστάσεως. (στ) Η ανάγκη βελτιώσεως της οδικής και θαλάσσιας υποδοµής (λιµάνια, πλοία, δροµολόγια) είναι προφανής, αφού το 95% των εσωτερικών τουριστών µετακινείται οδικώς ή δια θαλάσσης. Οι ενδείξεις από την κατά περιφέρεια κατανοµή των διανυκτερεύσεων σε ξενοδοχειακού τύπου καταλύµατα ενισχύουν την άποψη ότι είναι εφικτή µε κατάλληλες πολιτικές που αφορούν σε βασικές υποδοµές και η αύξηση του εσωτερικού τουρισµού σε αρκετά υψηλότερα επίπεδα, αλλά και η βελτίωση της εποχικότητας αυτού. (ζ) Η σχετική υστέρηση των ηπειρωτικών περιφερειών και οι ενδείξεις από το πρόγραµµα Μένουµε Ελλάδα δείχνουν την κατεύθυνση των ενδεδειγµένων µέτρων πολιτικής τις πρωτοβουλίες που πρέπει να αναληφθούν, ώστε να ενισχυθεί περαιτέρω η αποτελεσµατικότητα του προγράµµατος Μένουµε Ελλάδα. Εν προκειµένω, τα οφέλη θα είναι µεγάλα, µε δεδοµένη την υστέρηση των ηπειρωτικών περιοχών σε τουριστική ανάπτυξη, αλλά και του πλούτου των αξιοθεάτων φυσικών και πολιτισµικών που διαθέτουν. (η) Το εύρηµα, ότι σηµαντικό τµήµα των φεροµένων ως φιλοξενουµένων αποτελεί κατ ουσίαν ενοικιαστές, υπαγορεύει, όχι µόνο για λόγους φοροδιαφυγής, την λήψη µέτρων. Μια, ίσως, προσέγγιση στο ζήτηµα αυτό θα ήταν η εκχώρηση των σχετικών αρµοδιοτήτων και δικαιωµάτων στην Τοπική Αυτοδιοίκηση. Το πρόβληµα, βεβαίως, είναι όχι από τα εύκολα προς αντιµετώπιση. (θ) Παράγωγο συµπέρασµα του ανωτέρω (ζ) αφορά στον αλλοδαπό τουρισµό και συνδέεται µε την πρόσφατη τάση της τουριστικής πολιτικής να ενθαρρύνει και ενισχύσει οικονοµικώς την προώθηση νέων µορφών τουριστικών καταλυµάτων (τουριστικές κατοικίες). Περιορίζοµε στην παρούσα αναφορά τις ανησυχίες µας µόνο σε όσον αφορά στην ανάπτυξη µιας καθόλα απαράδεκτης παρατουριστικής δραστηριότητας, συνισταµένης στην αφανή ενοικίαση των εν λόγω κατοικιών σε αλλοδαπούς από αλλοδαπούς. Η οικονοµική ζηµία, εν προκειµένω, θα είναι µεγάλη τόσο σε εισρέον συνάλλαγµα, όσο και σε όρους αναπτύξεως και απασχολήσεως. 5