Βασίλης Π. Αράπογλου 2007 ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΠΑΡΑ ΟΣΕΩΝ ΑΣΤΙΚΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑΣ Οικονοµική αναδιάρθρωση, κοινωνική πόλωση και διαχωρισµός των µεταναστών στην Αθήνα Τµήµα Κοινωνιολογίας Πανεπιστήµιο Κρήτης Ρέθυµνο 1
ιαδικασίες οικονοµικής αναδιάρθρωσης και κοινωνικής πόλωσης Τη δεκαετία του 1990 συντελέστηκαν σηµαντικές ανακατατάξεις στην διάρθρωση του παραγωγικού συστήµατος της Αττικής στις οποίες σε µεγάλο βαθµό συνέβαλε η ανάληψη της διοργάνωσης των Ολυµπιακών Αγώνων. Η ενίσχυση της κεφαλαιαγοράς και υπερεθνικών χρηµατιστικών διαµεσολαβήσεων διευκόλυναν τη µετατόπιση κεφαλαίων από την τυπική παραγωγή στην παραγωγή δοµηµένου περιβάλλοντος και σε επενδύσεις στον τριτογενή τοµέα. Ωστόσο οι µετατοπίσεις αυτές δεν έχουν οδηγήσει σε τέτοιου τύπου αναδιάρθρωση, ώστε η Αθήνα να προσεγγίζει το πρότυπο, την οικονοµική και κοινωνική οργάνωση µιας «διεθνούς πόλης». Προκειµένου να κατανοήσουµε τις κοινωνικές επιπτώσεις αυτών των ανακατατάξεων µπορούµε να εξετάσουµε τις αλλαγές που συντελέστηκαν στη δοµή της απασχόλησης και των επαγγελµάτων και ειδικότερα να εστιαστούµε στις θέσεις που καλούνται να καταλάβουν οι µετανάστες σ αυτές. Στον Πίνακα 1 παρουσιάζεται η κατά κλάδο σύνθεση της απασχόλησης στην Αττική το 1991 και το 2001 καθώς και η κατάταξη των επιµέρους κλάδων στο παραγωγικό σύστηµα της µητροπολιτική περιφέρειας µε κριτήριο τη συµµετοχή τους στην συνολική απασχόληση. Μεταξύ 1991 και 2001 διαπιστώνουµε σηµαντικές ανακατατάξεις στην κλαδική οργάνωση του παραγωγικού συστήµατος καθώς οι οχτώ µεγαλύτεροι κλάδοι µεταβάλλουν τη θέση τους στην ιεραρχία (τρεις θετικά: εµπόριο, χρηµατοπιστωτικοί οργανισµοί, και λοιπές υπηρεσίες, πέντε αρνητικά: βιοµηχανία, µεταφορές και επικοινωνίες, δηµόσια διοίκηση, υγεία και κοινωνική µέριµνα, και εκπαίδευση) αφήνοντας στην ίδια θέση τους τέσσερις τελευταίους (τουρισµός και γεωργία αναπτύσσονται αλλά χωρίς ν αναβαθµίζουν τη θέση τους ενώ ενέργεια και εξόρυξη φθίνουν). Η διαδικασία αποβιοµηχάνισης και τριτογενοποίησης συνεχίζεται και διαφαίνονται οι δυϊσµοί που έχουν επισηµανθεί στη διεθνή βιβλιογραφία, οι οποίοι ενισχύονται από παραδοσιακά χαρακτηριστικά της ελληνικής οικονοµίας. Ειδικότερα στον τριτογενή τοµέα αναπτύσσονται µε ταχείς ρυθµούς αφενός οι χρηµατοοικονοµικές και µεσιτικές υπηρεσίες και αφετέρου οι λοιπές υπηρεσίες που θεωρούνται «δευτερεύουσες» υπηρεσίες εξυπηρέτησης των καταναλωτικών αναγκών 2
των µεσοστρωµάτων. Η απασχόληση σε παραδοσιακές µορφές χονδρικού και λιανικού εµπορίου αυξήθηκε µε µικρότερους ρυθµούς. Επιπλέον την υποχώρηση της µεταποίησης δεν αντισταθµίζουν κλάδοι που θα µπορούσαν να εκσυγχρονιστούν τεχνολογικά, όπως µεταφορές, επικοινωνίες, παραγωγή και διανοµή ενέργειας, ενώ η αύξηση της απασχόλησης στον κλάδο των κατασκευών δεν συµβάλλει όσο θα αναµένονταν στην συνολική αναδιάρθρωση. Τις τάσεις αυτές φαίνεται να εξισορροπεί ο δηµόσιος τοµέας καθώς η απασχόληση σε διοίκηση, εκπαίδευση, υγεία και πρόνοια αυξάνεται, αλλά υστερώντας σε σχέση µε άλλους κλάδους. Πίνακας 1: Απασχόληση στην Αττική ανά κλάδο οικονοµικής δραστηριότητας Κλάδοι Οικονοµικής ραστηριότητας ΑΤΤΙΚΗ 1991 ΑΤΤΙΚΗ 2001 Μεταποιητικές βιοµηχανίες 16.2% (1) 13.4% (2) Χονδρικό και λιανικό εµπόριο 16.0% (2) 16.5% (1) ηµόσια διοίκηση και άµυνα, κοινωνική ασφάλιση 9.6% (3) 8.3% (4) Μεταφορές αποθήκευση και επικοινωνίες 8.6% (4) 8.1% (5) Χρηµατοπιστωτικοί οργαν, διαχ. ακίνητης περιουσίας 8.4% (5) 11.6% (3) Κατασκευές 6.5 % (6) 7.9% (6) Εκπαίδευση 5.2 % (7) 5.6% (8) Υγεία και κοινωνική µέριµνα 4.8% (8) 4.9% (9) Λοιπές υπηρεσίες 4.7% (9) 6.5% (7) Ξενοδοχεία και εστιατόρια 3.4% (10) 4.8% (10) Γεωργία κτηνοτροφία θήρα και δασοκοµία, αλιεία 1.1% (11) 1.3% (11) Παροχή ηλεκτρικού ρεύµατος αερίου και νερού 0.9% (12) 0.7% (12) Ορυχεία και λατοµεία 0.2 % (13) 0.1% (13) Πηγή: Επεξεργασία στοιχείων απογραφής πληθυσµού ΕΣΥΕ 1991, 2001. Σε παρένθεση σηµειώνεται η θέση του κλάδου κατά φθίνουσα τάξη των ποσοστών απασχόλησης. Η συµβολή των µεταναστών στην ανάπτυξη της ελληνικής οικονοµίας έχει επισηµανθεί στην ελληνική βιβλιογραφία (Λαµπριανίδης και Λυµπεράκη 2001, Βαϊου και Χατζηµιχάλης 1997). Στον πίνακα 2 φαίνεται ότι οι µετανάστες εντάσσονται στο πρωτογενές κύκλωµα συσσώρευσης (µεταποίηση), ακολουθούν τη µετακίνηση του κεφαλαίου στις κατασκευές και εξυπηρετούν (απασχολούµενοι σε 3
δευτερεύουσες υπηρεσίες, στο εµπόριο, σε ξενοδοχεία και εστιατόρια) την αναπαραγωγή και κατανάλωση των ελληνικών µεσοστρωµάτων. Πίνακας 2: Ποσοστιαία κατανοµή της απασχόλησης των µεταναστών στην Αττική Κλάδοι Οικονοµικής ραστηριότητας Ποσοστό Μεταποιητικές βιοµηχανίες 15.6% Εµπόριο, ξενοδοχεία και εστιατόρια 17.4% Μεταφορές αποθήκευση και επικοινωνίες 3.7% Χρηµατοπιστωτικοί οργαν, διαχ. ακίνητης περιουσίας 0.6% Κατασκευές 25.4% Λοιπές υπηρεσίες 28.4% Γεωργία κτηνοτροφία θήρα και δασοκοµία, αλιεία 2.8% Παροχή ηλεκτρικού ρεύµατος αερίου και νερού 0.1% Ορυχεία και λατοµεία 0.1% Σύνολο 100% Πηγή: Επεξεργασία στοιχείων απογραφής πληθυσµού ΕΣΥΕ 2001. O Πίνακας 3 δίνει µια πρώτη εικόνα για την επέκταση της µισθωτής εργασίας η οποία δεν αφορά µόνο τους µετανάστες αλλά και µεγάλο ποσοστό του ελληνικού πληθυσµού. ιαπιστώνεται ότι η αποβιοµηχάνιση και η τριτογενοποίηση της παραγωγής συνοδεύτηκαν από µια σαφέστατη διαδικασία µισθωτοποίησης. Καθώς αυξάνεται το ποσοστό των εργοδοτών και των µισθωτών, τα ποσοστά σε όλες τις υπόλοιπες κατηγορίες µειώνονται σηµαντικά. Σχεδόν το 90% των µεταναστών απασχολούνται µε κάποια µορφή µισθωτής (τυπικής ή άτυπης) σχέσης εργασίας. 4
Πίνακας 3: Απασχολούµενοι κατά θέση στο επάγγελµα στην Αττική: 1991-2001. Θέση στο επάγγελµα ΑΤΤΙΚΗ ΑΤΤΙΚΗ ΑΤΤΙΚΗ 1991* 2001* µετανάστες Εργοδότες 8.2% 10.4% 3% Εργαζόµενοι για δικό τους λογαριασµό 17.5% 9.9% 6.9% Μισθωτοί 64.9% 74% 89.3% Συµβοηθούντα Μέλη 1.8% 1.3% 0.7% ε δήλωσαν και νέοι 7.6% 4.3% - Σύνολο 100% 100% 100% Πηγή: Επεξεργασία στοιχείων απογραφής πληθυσµού ΕΣΥΕ 1991, 2001 * Σύνολο εργατικού δυναµικού Ενδιαφέρουσες όµως πτυχές αυτής της διαδικασίας αποτυπώνονται στον Πίνακα 4 όπου παρουσιάζεται η ποσοστιαία µεταβολή της απασχόλησης τόσο κατά κλάδο όσο και κατά θέση στο επάγγελµα δίνοντας µας έτσι πληροφορίες για την εργασιακή αναδιάρθρωση σε κάθε κλάδο. Συνολικά προκύπτει ένα πρότυπο πόλωσης που οφείλεται σε διαφορετικές µορφές µισθωτοποίησης στο εσωτερικό κάθε κλάδου. Στη γεωργία, η αύξηση των µισθωτών τροφοδοτείται κυρίως από µετανάστες και συνοδεύεται από µείωση της αυτοαπασχόλησης αλλά όχι της οικογενειακής οργάνωσης της παραγωγής (αύξηση των συµβοηθούντων µελών). Η συρρίκνωση της οικογενειακής απασχόλησης και της αυτοαπασχόλησης είναι εντυπωσιακή στη µεταποίηση και αξιοσηµείωτη στις κατασκευές, γεγονός που αντανακλά τάσεις συγκέντρωσης του κεφαλαίου και ταυτόχρονα αξιοποίησης της εργατικής δύναµης των µεταναστών. Στις υπηρεσίες τα υψηλότερα ποσοστά αύξησης των µισθωτών αφορούν στους κλάδους των υπηρεσιών και κυρίως στις χρηµατοοικονοµικές υπηρεσίες, που απασχολούνται σχεδόν αποκλειστικά Έλληνες, και στις λοιπές υπηρεσίες, που υπάρχει υψηλή συγκέντρωση µεταναστών. Στο εµπόριο και στον τουρισµό οι µισές από τις νέες θέσεις αφορούν εργοδότες και οι άλλες µισές µισθωτούς. Τέλος, η αύξηση της απασχόλησης σε δηµόσιες υπηρεσίες συνοδεύεται από άνοδο στην επαγγελµατική ιεραρχία (αύξηση του ποσοστού «εργοδοτών») λειτουργώντας ως δικλείδα ασφάλειας και εφαλτήριο κοινωνικής ανόδου. 5
Πίνακας 4: Ποσοστιαία µεταβολή απασχόλησης στην Αττική κατά οικονοµικό κλάδο και θέση στο επάγγελµα: 1991-2001 Εργαζόµενοι για δικό τους Συµβοηθ. Οικονοµικός Κλάδος Εργοδότες λογαριασµό Μισθωτοί Μέλη Σύνολο Γεωργία κτηνοτροφία, αλιεία 5.2-39.9 71.7 39.5 18.6 Ορυχεία και λατοµεία 5.8-28.9-54.7-80.0-46.9 Μεταποιητικές βιοµηχανίες 5.1-94.6 13.0-49.0 2.8 Κατασκευές 30.9-20.9 44.4 22.1 33.8 Χονδρικό - λιανικό εµπόριο 46.8-180.4 43.5-46.6 22.3 Ξενοδοχεία - εστιατόρια 53.8-267.5 55.5-4.1 43.5 Μεταφορές, επικοινωνίες 20.2-11.3 19.3 12.6 15.0 Χρ/κοί οργαν., διαχ. ακινήτων 37.1 16.4 48.0 29.1 41.3 ηµ. διοίκηση, άµυνα, κοιν ασφ. 75.2-5.6-5.2 Εκπαίδευση 35.0-42.3 26.8-169.1 24.1 Υγεία και κοινωνική µέριµνα 28.7 10.9 24.0 11.9 22.5 Λοιπές υπηρεσίες 24.1-2.6 50.3 17.2 41.6 Σύνολο 36.7-42.5 29.4-9.9 19.5 Πηγή: Επεξεργασία στοιχείων απογραφών πληθυσµού ΕΣΥΕ 1991, 2001 Οι αλλαγές στην διάρθρωση των επαγγελµάτων στην Αττική κατά την προηγούµενη δεκαετία παρουσιάζονται στον Πίνακα 5. Στον Πίνακα 5 απεικονίζεται περισσότερο µια τάση «κοινωνικής πόλωσης» (όπως η θέση των Sassen και Friedman) που συνδυάζει παλιά και νέα χαρακτηριστικά παρά «επαγγελµατοποίησης» και αύξησης των µεσοστρωµάτων (όπως οι θέσεις του Hamnett για το Λονδίνο) 1. Παρατηρείται βέβαια αύξηση των ποσοστών των διευθυντικών στελεχών και των τεχνολογικών επαγγελµάτων η οποία όµως δεν µπορεί να ερµηνευτεί από µόνη της ως διαδικασία «επαγγελµατοποίησης». Πρώτον, επαληθεύεται, όπως και στους προηγούµενους πίνακες, µια τάση δυϊσµού στην εσωτερική οργάνωση των υπηρεσιών. εν διαπιστώνουµε βέβαια, από αυτά τα δεδοµένα, µια αύξηση των διεθνών υπηρεσιών που θα συνιστούσαν την δηµιουργία µιας νέας ελίτ. Ενώ ωστόσο αυξάνει σηµαντικά 1 Οι αναφορές στο έργο των συγγραφέων αυτών δεν γίνονται για να συγκριθεί η Αθήνα µε παγκόσµιες πόλεις αλλά αποσκοπούν στο να τοποθετηθεί η παρούσα εργασία σ ένα διεθνές πλαίσιο συζήτησης. 6
το ποσοστό των τεχνολογικών και επιστηµονικών επαγγελµάτων φθίνουν επαγγέλµατα σχετικά µε την παροχή υπηρεσιών και το εµπόριο, όπως επίσης και παραδοσιακά υπαλληλικά επαγγέλµατα γραφείου. εύτερον, για πρώτη φορά µετά τη δεκαετία του 1960 αυξάνει το ποσοστό των τεχνιτών, των ανειδίκευτων εργατών και των µικροεπαγγελµατιών σε 30%. Τρίτον, οι µετανάστες κατανέµονται σε θέσεις ανειδίκευτων εργατών και υπηρεσιών τις οποίες οι Έλληνες εγκαταλείπουν (τα ποσοστά του Ελληνικού πληθυσµού το 2001 για τις αντίστοιχες κατηγορίες είναι πολύ µικρότερα από αυτά του συνολικού πληθυσµού το 1991 σε βαθµό που δεν αναπληρώνεται από την αύξηση των µεταναστών). Πίνακας 5: Επαγγελµατική διάρθρωση Ελλήνων και µεταναστών στην Αττική Οµάδες Επαγγελµάτων Αττική Αττική Μετανάστες Έλληνες 1991 2001 2001 2001 Ανώτερα στελέχη δηµοσίου και ιδιωτικού τοµέα 4.0% 9.2% 3.0% 9.9% Τεχνολόγοι, τεχνικοί, επιστ., καλλιτεχν. επαγγ. 17.4% 23.6% 6.6% 25.7% Υπάλληλοι γραφείου και συναφή επαγγέλµατα 16.9% 12.8% 2.9% 14.1% Παροχή υπηρεσιών και πωλητές 23.5% 14.2% 11.9% 14.5% Γεωργοί, κτηνοτρόφοι, δασοκόµοι, αλιείς 1.1% 1.3% 2.0% 0.9% Τεχνίτες, ανειδ. εργάτες, µικροεπαγγελµατίες 26.3% 30.1% 68.8% 25.4% Πηγή: Επεξεργασία στοιχείων απογραφής πληθυσµού ΕΣΥΕ 1991, 2001 Συνολικά λοιπόν διαπιστώνουµε ότι η οικονοµική αναδιάρθρωση ανέστρεψε τη διαδικασία αύξησης των µεσαίων κοινωνικών κατηγοριών που παρατηρήθηκε τις δυο προηγούµενες δεκαετίες (Πετµεζίδου- Τσουλουβή 1992), και συνέβαλε στην εµφάνιση τάσεων κοινωνικής πόλωσης που αφορούν την ένταξη των µεταναστών σε εργατικά επαγγέλµατα και δευτερεύουσες υπηρεσίες αλλά και ένα τµήµα των παραδοσιακών εργατικών και µικροαστικών στρωµάτων που δεν ακολουθούν είτε τους ασφαλιστικούς διαύλους της δηµόσιας απασχόλησης είτε την άνοδο των νέων επαγγελµάτων. 7
Κοινωνικός διαχωρισµός της κατοικίας των µεταναστών Στην ενότητα αυτή εξετάζονται τέσσερεις διαστάσεις του διαχωρισµού της κατοικίας των µεταναστών στην Αθήνα. Για την ανάλυση χρησιµοποιούνται τέσσερις δείκτες που είναι διαδεδοµένοι στη διεθνή βιβλιογραφία του κοινωνικού διαχωρισµού (για µια σύντοµη επισκόπηση των διαφορετικών διαστάσεων του διαχωρισµού και των δεικτών Massey και Denton 1993): το δείκτη ανοµοιότητας, το δείκτη εντροπίας, το δείκτη αποµόνωσης, και το δείκτη αλληλεπίδρασης. Ο συχνότερα χρησιµοποιούµενος δείκτης είναι ο δείκτης ανοµοιότητας (dissimilarity index) που υπολογίστηκε µε τον τύπο: (1) DS= ½ Σ Α i /Α Ε i /Ε όπου Α i Α Ε i Ε ο αριθµός των αλλοδαπών σε κάθε δήµο (i) του ΠΣ Αθήνας ο αριθµός των αλλοδαπών στο σύνολο των δήµων του ΠΣ Αθήνας ο αριθµός των γηγενών σε κάθε δήµο (i) του ΠΣ Αθήνας ο αριθµός των γηγενών στο σύνολο των δήµων του ΠΣ Αθήνας Η τιµή του δείκτη για το 2001 είναι Ds=0.240 Ο δείκτης αυτός παίρνει τιµές από 0 (καθόλου διαχωρισµός) µέχρι 1 (απόλυτος διαχωρισµός) και στις Η.Π.Α. θεωρείται υψηλός για τιµές µεγαλύτερες από 0,6. Αν πολλαπλασιαστεί µε το 100 ο δείκτης µετράει το ποσοστό των αλλοδαπών που θα χρειάζονταν να µετακινηθεί από δήµους υψηλής συγκέντρωσης σε δήµους χαµηλής συγκέντρωσης ώστε να κατοικεί το ίδιο ποσοστό αλλοδαπών σε όλους τους δήµους του Π.Σ. της Αθήνας. Πρόκειται για έναν από τους δείκτες µέτρησης της χωρικής ανισοκατανοµής (unevenness) του πληθυσµού (Massey και Denton 1993). Πρέπει να τονιστεί ότι δεν υπάρχουν apriori οικονοµικοί, κοινωνικοί και πολιτικοί λόγοι για τους οποίους ο πληθυσµός θα έπρεπε να είναι ίσα κατανεµηµένος. Για το λόγο αυτό πρέπει να εξετάσουµε αν οι συγκεκριµένες συγκεντρώσεις εξυπηρετούν τις τοπικές οικονοµίες και συµβάλλουν στο δηµογραφικό και κοινωνικό δυναµισµό των περιοχών. Εποµένως η πιο πάνω διατύπωση απλώς εκφράζει το περιεχόµενο του 8
δείκτη και δεν είναι πρόταση πολιτικής, ιδίως όταν οι τιµές του δείκτη είναι χαµηλές όπως θα εξηγήσω στη συνέχεια. Η συγκεκριµένη τιµή του δείκτη (0.24) µας λέει ότι για να κατοικεί σε όλους τους δήµους το ίδιο ποσοστό µεταναστών (περίπου 8.2% όσο και ο µέσος) θα «πρέπει» να µετακινηθεί το 24% του συνόλου των µεταναστών από τους δήµους µε µεγάλη συγκέντρωση (πάνω από περίπου 10%) σε δήµους µε χαµηλότερη συγκέντρωση (κάτω από περίπου 7%). ε µπορούµε όµως να εκτιµήσουµε τη σκοπιµότητα µιας τέτοιας µετακίνησης αν δε γνωρίζουµε τις κοινωνικές και οικονοµικές συνθήκες των περιοχών συγκέντρωσης οι οποίες δεν αποκλείεται να είναι αναπτυσσόµενες ή να µπορεί να αναπτυχθούν µε τη συµβολή των µεταναστών. Ανάµεσα σε άλλα µέτρα ανισότητας (όπως Gini και Atkinson) χρησιµοποιείται όλο και συχνότερα ο δείκτης «εντροπίας» (entropy index). Ένας από τους βασικούς λόγους για την εφαρµογή του είναι ότι δεν ερµηνεύεται ως δείκτης απλής ανισότητας αλλά ως δείκτης ποικιλοµορφίας. Εδώ εφαρµόζω την πιο απλή αλγεβρικά εκδοχή του: (2) ΕΝ= - 1/ln(n) * Σ Α i /A * ln(a i /A) όπου Α i Α n ο αριθµός των αλλοδαπών σε κάθε δήµο (i) του ΠΣ Αθήνας ο αριθµός των αλλοδαπών στο σύνολο των δήµων του ΠΣ Αθήνας o αριθµός των δήµων του ΠΣ Αθήνας Η τιµή του δείκτη για το 2001 είναι 0.125 Και αυτός ο δείκτης παίρνει τιµές από 0 (οµοιογένεια) ως 1 (ετερογένεια). Ο δείκτης µετράει την απόκλιση κάθε δήµου από την «εντροπία» ή την «εθνική ποικιλοµορφία» του πολεοδοµικού συγκροτήµατος. Η τιµή του δείκτη φανερώνει την υψηλή οµοιογένεια του Αθηναϊκού χώρου (τουλάχιστο σε επίπεδο ανάλυσης δήµων και έχοντας κατηγοριοποιήσει όλες τις επιµέρους οµάδες ως «Αλλοδαπούς») Οι επόµενοι δυο δείκτες (αποµόνωσης και αλληλεπίδρασης) αποτελούν µέτρα «έκθεσης» (exposure) δηλαδή δείχνουν τη συχνότητα της επαφής ή την πιθανότητα 9
της συναναστροφής των µεταναστευτικών οµάδες µεταξύ τους και των µεταναστευτικών οµάδων µε τους γηγενείς. Με άλλα λόγια θεωρείται ότι ο βαθµός της κοινωνικής και πολιτισµικής «έκθεσης» εξαρτάται από το αν δυο οµάδες κατοικούν στην ίδια περιοχή (Massey και Denton 1993). O δείκτης αποµόνωσης (isolation index) υπολογίστηκε σύµφωνα µε τον τύπο: (3) ΙS A = Σ A i /A * A i /P i Όπου Α i A P i ο αριθµός των αλλοδαπών σε κάθε δήµο (i) του ΠΣ Αθήνας ο αριθµός των αλλοδαπών στο σύνολο των δήµων του ΠΣ Αθήνας ο συνολικός πληθυσµός σε κάθε δήµο (i) του ΠΣ Αθήνας Η τιµή του δείκτη για το 2001 είναι ΙS A =0.128 Ο δείκτης αποτελεί σταθµισµένο µέσο της έκθεσης των αλλοδαπών σε άλλους αλλοδαπούς και µετρά πόσο αποµονωµένος είναι ο «µέσος» αλλοδαπός στο δήµο που κατοικεί. Αν πολλαπλασιαστεί µε 100 ο δείχτης µετρά την πιθανότητα ένας αλλοδαπός να κατοικεί σε µια περιοχή µε αλλοδαπούς και άρα να συναναστρέφεται µαζί τους. ηλαδή η πιθανότητα ένας αλλοδαπός στην Αθήνα να κατοικεί στο ίδιο δήµο µε άλλους αλλοδαπούς είναι 12.8%. Η χαµηλή τιµή του δείκτη σηµαίνει ότι οι διαφορετικές οµάδες µεταναστών δεν είναι εγκαταστηµένες σε δήµους µε υψηλά ποσοστά συγκέντρωσης αλλοδαπών. O δείκτης αλληλεπίδρασης (interaction index) δίνεται από τον τύπο: (4) IN A = Σ Α i /A * E i /P i Όπου Α i A Ε i P i ο αριθµός των αλλοδαπών σε κάθε δήµο (i) του ΠΣ Αθήνας ο αριθµός των αλλοδαπών στο σύνολο των δήµων του ΠΣ Αθήνας ο αριθµός των γηγενών σε κάθε δήµο (i) του ΠΣ Αθήνας ο συνολικός πληθυσµός σε κάθε δήµο (i) του ΠΣ Αθήνας 10
Η τιµή του δείκτη IN A για το 2001 είναι = 0.872 Ο δείκτης αλληλεπίδρασης είναι µέτρο έκθεσης των µεταναστευτικών οµάδων στην επικοινωνία µε τον πληθυσµό της πλειοψηφίας. Πολλαπλασιαζόµενος επί 100 ο δείκτης αλληλεπίδρασης µετρά την πιθανότητα ένας αλλοδαπός να κατοικεί σε ένα δήµο µε Έλληνες. Όταν στον υπολογισµό περιλαµβάνουµε µόνο δυο οµάδες το άθροισµα των δυο δεικτών ισούται µε τη µονάδα (ή το 100%), γιατί για κάθε αλλοδαπό οι πιθανότητες µοιράζονται στα δυο: είτε θα κατοικεί σε γειτονιές µεταναστών (12.8%) είτε θα κατοικεί και θα συναναστρέφεται κυρίως µε Έλληνες (87.2%). Μια συγκριτική εικόνα των αριθµών ανάµεσα στην Αθήνα και στις µητροπολιτικές περιοχές των Η.Π.Α. παρουσιάζεται στον Πίνακα 6. Πίνακας 6: είκτες Κοινωνικού ιαχωρισµού στην Αθήνα και στις Η.Π.Α. είκτες ΑΘΗΝΑ Η.Π.Α.* Ανοµοιότητας 0.240 0.509 Εντροπίας 0.125 Αποµόνωσης 0.128 0.552 Αλληλεπίδρασης 0.872 0.448 Πηγή: Επεξεργασία Στοιχείων απογραφών πληθυσµού, ΕΣΥΕ 2001, US Census Bureau 2001 *Σταθµισµένος µέσος για όλες τις µητροπολιτικές περιοχές και όλες τις µειονοτικές οµάδες Ο Πίνακας 1 δεν δικαιώνει την επιχειρηµατολογία των Μ.Μ.Ε. για την «αµερικανοποίηση» της Αθήνας, αφού µε βάση τους τέσσερις δείκτες που χρησιµοποιήσαµε ο διαχωρισµός των µεταναστών στην Αθήνα είναι υπαρκτός αλλά περιορισµένος σε έκταση. Υπάρχουν µάλλον κοινές ιδεολογικές τάσεις που στρέφουν τις διαδικασίες του οικονοµικού και κοινωνικού µετασχηµατισµού σε συντηρητική κατεύθυνση και τελικά παράγουν το διαχωρισµό. Μια πιο σύνθετη, πάντως όχι συνολικά διαφορετική, εικόνα µπορεί να προκύψει αν υπολογίσουµε τους δείκτες για επιµέρους οµάδες µεταναστών και χρησιµοποιήσουµε ως µονάδα ανάλυσης τον απογραφικό τοµέα της ΕΣΥΕ κι όχι το δήµο. 11
Πρόσδεση απασχόλησης-κατοικίας και διαχωρισµός των µεταναστών Αφού παρουσιάστηκε µια συνολική εικόνα για την έκταση του διαχωρισµού των µεταναστών στην Αθήνα στη συνέχεια θα εξετάσουµε µε ποιο τρόπο η οικονοµική διάρθρωση της πόλης και ο µετασχηµατισµός της συµβάλλουν στο χωρικό πρότυπο διαχωρισµού των µεταναστών. Είναι γνωστό, ότι η προσέγγιση της σχολής του Σικάγο συσχέτισε το διαχωρισµό των µεταναστών και τη σταδιακή ένταξη τους, αφενός µε τις κοινωνικές και πολιτισµικές σχέσεις που αναπτύσσουν µε την πλειονότητα, και αφετέρου µε τις διαδικασίες του µετασχηµατισµού της δοµής των πόλεων. Το ερµηνευτικό σχήµα που προτάθηκε είναι δυναµικό, µε την έννοια ότι περιγράφει διαδικασίες γεωγραφικής και κοινωνικής κινητικότητας, και δοµικό, µε την έννοια ότι αποτυπώνει την πόλη ως σύνολο διαφορετικών χωρο-κοινωνικών συγκεντρώσεων, και είναι γνωστό ως µοντέλο «χωρικής αφοµοίωσης». Σύµφωνα µε αυτό, οι κοινωνικές σχέσεις των νεοεισερχόµενων πληθυσµών ακολουθούν έναν κύκλο επαφής, ανταγωνισµού, αποκατάστασης, και τελικά αφοµοίωσης τους από τον πολιτισµό της πλειονότητας. Η ίδια η πόλη δοµείται από διαδοχικά µεταναστευτικά ρεύµατα που «εισβάλλουν» και «διαδέχονται» το ένα το άλλο, ξεκινώντας από φωλιές υποδοχής στο κέντρο της, ενδιάµεσες µεταβατικές ζώνες και τελικά εγκατάσταση και αφοµοίωση στα προάστια. Στη συνέχεια δεν θα εστιάσουµε στις κοινωνικές και πολιτισµικές παραδοχές αυτής της προσέγγισης αλλά περισσότερο στις χωρικές που σχετίζονται µε την ανάπτυξη των πόλεων. Κυρίως θα αµφισβητήσουµε την παραδοχή ότι η χωρική αφοµοίωση είναι µια διαδικασία µετάβασης από το κέντρο, χώρο υποδοχής, προς τα προάστια, χώρο αφοµοίωσης στις συνήθειες των µεσαίων τάξεων. Εξάλλου το ερµηνευτικό σχήµα της σχολής του Σικάγο αµφισβητήθηκε και τροποποιήθηκε στη µεταπολεµική περίοδο τόσο στις Η.Π.Α όσο και στη Βόρεια Ευρώπη. Ειδικότερα όµως στα τέλη της δεκαετίας του 1980 η ανάπτυξη νέων µεταναστευτικών ρευµάτων και οι ευρύτερες οικονοµικο- πολιτικές ανακατατάξεις που οδήγησαν στη συζήτηση για τις συνέπειες του µεταφορντισµού τροφοδότησαν ένα κύµα θεωρητικού προβληµατισµού για τον κοινωνικό διαχωρισµό. Στις Η.Π.Α. η παρουσία ισπανόφωνων και Ασιατών µεταναστών αναζωπύρωσε την εµπειρική 12
έρευνα και τις θεωρητικές αναλύσεις διαλύοντας την παραδοσιακή αντιπαράθεση «των µαύρων γκέτο» και των «λευκών προαστίων». Αρχικά το κεντρικό ερώτηµα της διερεύνησης αφορούσε στο αν οι νεοεισερχόµενοι µετανάστες εντάσσονται σε µια περισσότερο πολωµένη κοινωνική και χωρική δοµή (κυρίως Sassen 2000). Κοινωνική πόλωση σηµαίνει συρρίκνωση των µεσαίων στρωµάτων, ενώ η χωρική πόλωση ισοδυναµεί µε την επικράτηση µιας «διχασµένης» πόλης. Όµως οι µεταφορντιστικές ρυθµίσεις στις αγορές εργασίας µπορεί να οδηγούν σε µετασχηµατισµούς τόσο στα µεσαία όσο και στα ακραία κλιµάκια της κοινωνικής ιεραρχίας. Παρόµοια, οι αλλαγές στον τρόπο παραγωγής και διάθεσης της κατοικίας µπορεί να οδηγούν σε εσωτερικούς µετασχηµατισµούς των «γκέτο στο κέντρο» ή των «λευκών προαστίων», αλλά και σε δηµιουργία νέων αστικών µορφών. Από τα τέλη της δεκαετίας του 1990 άρχισε να αναγνωρίζεται ότι η έννοια της πόλωσης από µόνη της δεν µπορεί να αποδώσει τέτοιους µετασχηµατισµούς. Τις επιµέρους πτυχές του διαχωρισµού εντάσσουν εύστοχα σε ένα πιο αφαιρετικό θεωρητικό επίπεδο οι µεταµοντέρνες προσεγγίσεις των Michael Dear και Εd Soja οι οποίοι ισχυρίζονται ότι η «ποικιλοµορφία» και η «επιλεκτικότητα» αποτελεί πτυχή της άνισης ανάπτυξης και του κατακερµατισµού του αστικού χώρου. Όπως διαπιστώνει ο Michael Dear (2000: 149) «η περιφέρεια καθορίζει το κέντρο» καθώς η αναδιάρθρωση της πόλης διαµεσολαβείται από µια σειρά κοινωνικά δίκτυα οι πληθυσµοί των οποίων είναι ανοµοιογενείς αλλά πολιτικά και οικονοµικά πολωµένοι. Παρόµοια ο Ed Soja (2000) εισάγει τον όρο «εξω-πόλις» (Exopolis) για να αποδώσει τη µεταβλητότητα του κοινωνικού µωσαϊκού και τον κατακερµατισµό του αστικού χώρου. Η πόλη αναποδογυρίζεται καθώς τα προάστια πυκνώνουν και οι απόµακρες αστικές περιοχές αναπτύσσονται, αλλά ταυτόχρονα το κέντρο έλκει οτιδήποτε κάποτε θεωρείτο απόµακρο. Κατά τον Soja η αποσπασµατικότητα δεν ισοδυναµεί απαραίτητα µε πόλωση αλλά µε µια διάχυση των ανισοτήτων µέσω ταξικών και εθνοτικών διαύλων. Και οι δυο συγγραφείς υπερβαίνουν τις «µετα-βιοµηχανικές» ή «εθνο-πολιτισµικές» προσεγγίσεις επιµένοντας στην επικράτηση του νέοφιλελευθερισµού που προάγει την κυριαρχία των αγορών και την ανισότητα. Ο Soja (2000) επισηµαίνει ότι ο νεολογισµός, «εξώπολις», χρησιµοποιείται για να δηλώσει την κριτική στα δυϊστικά σχήµατα, όπως της Sassen (2000), που χαρακτηρίζουν τις γενικευµένες συζητήσεις για τις επιπτώσεις της παγκοσµιοποίησης 13
αλλά και την προσπάθεια σύνθεσης των εµπειρικών πτυχών και των ερµηνειών της νέας αστικής γεωγραφίας. Τονίζει µάλιστα, αντλώντας από τον Scott (1998), ότι δεν είναι µόνο οι επιλογές κατοικίας αλλά η οικονοµική αποκέντρωση και απασχόληση που κινητοποιεί την ανάπτυξη και δηµιουργεί νέες µορφές διαχωρισµού. Η παράδοση της σχολής του Σικάγο είχε ιστορικά επηρεάσει τις αναλύσεις για τη δοµή των Νότιων Ευρωπαϊκών πόλεων. Κλασικό παράδειγµα αποτελεί η προσέγγιση ότι στις µεσογειακές πόλεις της Ευρώπης διαπιστώνεται η ύπαρξη αντιστραµµένων και ηπιότερων µορφών διαχωρισµού, καθώς τα εργατικά στρώµατα αποικίζουν την περιφέρεια των πόλεων προσδένοντας την κατοικία µε την απασχόλησή τους, οι χρήσεις γης αναµειγνύονται, η βιοµηχανία διαχέεται στον αστικό ιστό (Leontidou 1990). Η επιχειρηµατολογία επανέρχεται και στις σηµερινές συζητήσεις εµπλουτισµένη µε τα επιχειρήµατα για τον κατακερµατισµό του αστικού χώρου για να ερµηνεύσει τα χαµηλά επίπεδα διαχωρισµού των µεταναστών στις πόλεις του Ευρωπαϊκού νότου (Malheiros 2002, Malheiros & Vala 2004). Η έµφαση στον κατακερµατισµό του αστικού ιστού και στην απασχόληση, συνάδει µε τον τοµεακό και διάστικτο χαρακτήρα του διαχωρισµού στην Αθήνα (Λεοντίδου 1989, 1990) που µετασχηµατίζεται από τις κλαδικές αναδιαρθρώσεις της τελευταίας δεκαετίας (Λεοντίδου 2005, Βαϊου, Μαντουβάλου & Μαυρίδου 2004, Sayas 2003). Ειδικότερα στην ευρύτερη περιοχή της Αθήνας τονίζεται η ιδιοµορφία της συγκέντρωσης Αλβανών µεταναστών, οι οποίοι συνιστούν περισσότερους από τους µισούς µετανάστες (Kandylis, Arapoglou, Maloutas υπό έκδοση). Αντίθετα όµως από άλλες µεγάλες πόλεις του Ευρωπαϊκού Νότου έχει επισηµανθεί ότι η µεγάλη παρουσία µιας πληθυσµιακής οµάδας τείνει να αµβλύνει το διαχωρισµό (Arapoglou 2006). Αυτό συµβαίνει επειδή η χωρική κατανοµή των Αλβανών είναι λιγότερο κεντροποιηµένη σε σχέση µε άλλες οµάδες και η χωρική διασπορά της συµβάλλει στην εγγύτητα µε τους Έλληνες (Arapoglou 2006). Τα δεδοµένα αυτά δεν είναι δυνατό να ερµηνευτούν αν δεν λάβουµε υπόψη τις τάσεις µετασχηµατισµού στη γεωγραφία της ευρύτερης περιοχής της Αθήνας. Ο κατευθυνόµενος γιγαντισµός της πόλης, τα ολυµπιακά έργα, η οικοδοµική έκρηξη, η ολοκλήρωση των κυκλοφοριακών δακτυλίων, η ρευστότητα των αστικών ορίων και ο κατακερµατισµός του αστικού χώρου, αποτελούν το νέο περιβάλλον στο οποίο εντάσσονται οι µετανάστες Στη 14
συνέχεια του κειµένου ισχυριζόµαστε ότι η χωρική ένταξη των µεταναστών υπακούει κυρίως στην πρόσδεση της κατοικίας µε την απασχόληση. Θα τεκµηριώσουµε αυτό το επιχείρηµα µε τη χρήση «συντελεστών χωροθέτησης» και χαρτών που απεικονίζουν τη χωρική κατανοµή των µεταναστών ανάλογα µε τον κλάδο απασχόλησής τους. Ο συντελεστής χωροθέτησης διατυπώνεται ως λόγος του ποσοστού µιας οµάδας σε ένα δήµο δια του ποσοστού της ίδιας οµάδας στο σύνολο της πόλης (Α). LQ= (A ir /A r )/ (A in /A n ) Όπου στην περίπτωση που διερευνούµε A ir = αριθµός µεταναστών (i ) σε ένα οικονοµικό κλάδο στο δήµο (r) A r = σύνολο οικ. Ενεργού πληθυσµού µεταναστών στο δήµο (r) A in = αριθµός µεταναστών (i ) σε ένα οικονοµικό κλάδο σε ολόκληρη την πόλη (Α) Α n = σύνολο οικ. Ενεργού πληθυσµού µεταναστών σε ολόκληρη τη πόλη (Α) Αν LQ=1 το ποσοστό µιας οµάδας σε µια συγκεκριµένη περιοχή είναι ίδιο µε το ποσοστό της στο σύνολο της πόλης Αν LQ<1 το ποσοστό µιας οµάδας σε µια συγκεκριµένη περιοχή είναι µικρότερο από το ποσοστό της στο σύνολο της πόλης Αν LQ>1 το ποσοστό µιας οµάδας σε µια συγκεκριµένη περιοχή είναι µεγαλύτερο από το ποσοστό της στο σύνολο της πόλης και δηλώνει τάση διαχωρισµού Στους Χάρτες (1-4) είναι ευδιάκριτο ότι το πρότυπο της χωρικής συγκέντρωσης των µεταναστών ακολουθεί την υπάρχουσα χωρική κατανοµή των οικονοµικών δραστηριοτήτων στην Αθήνα και την αναδιάρθρωσή τους. 15
Στο Χάρτη 1 αποτυπώνεται ότι οι µετανάστες που απασχολούνται στην µεταποίηση συγκεντρώνονται στις παραδοσιακές εργατικές συνοικίες της υτικής Αθήνας αλλά είναι επίσης ορατό ότι έλκονται και από τη διάχυση µεταποιητικών µονάδων στις νέες βιοµηχανικές περιοχές της Ανατολικής Αττικής (Χάρτης 1) Χάρτης 1: Χωροθέτηση κατοικίας µεταναστών εργατών στη µεταποίηση. Συντελεστές χωροθέτησης µεταναστών 2001. Πηγή: EKKE-ESYE, 2005. Συντελεστές χωροθέτησης >1.26 1.00-1.25 0.76-1.00 0.00-0.75 Στο χάρτη 2 φαίνεται ότι οι µετανάστες που απασχολούνται στις κατασκευές συγκεντρώνονται στο κέντρο και σε περιαστικούς δήµους όπου παρατηρήθηκε σηµαντική οικοδοµική δραστηριότητα τα τελευταία χρόνια είτε λόγω της κατασκευής υποδοµών για τους Ολυµπιακούς αγώνες είτε λόγω της κατασκευής κατοικιών Ελλήνων που συµβάλλουν στην διάχυση της αστικοποίησης. Χάρτης 2: Χωροθέτηση κατοικίας µεταναστών εργατών στις κατασκευές. Συντελεστές χωροθέτησης µεταναστών 2001. Πηγή: EKKE-ESYE, 2005. Συντελεστές χωροθέτησης >1.26 1.00-1.25 0.76-1.00 0.00-0.75 16
Οι µετανάστριες οικιακές εργάτριες συγκεντρώνονται σε περιοχές κατοικίας των ανώτερων και µεσαίων στρωµάτων που αποτελούν τους εργοδότες τους. Στο Χάρτη 3 φαίνεται ότι το πρότυπο χωροθέτησής τους είναι αξιοσηµείωτα όµοιο µε την παραδοσιακή διαίρεση της πόλης (Ανατολικά- υτικά). Χάρτης 3: Χωροθέτηση κατοικίας µεταναστριών οικιακών εργατριών. Συντελεστές χωροθέτησης µεταναστών 2001. Πηγή: EKKE-ESYE,2005. Συντελεστές χωροθέτησης >1.26 1.00-1.25 0.76-1.00 0.00-0.75 Οι µετανάστες που απασχολούνται σε ξενοδοχεία και εστιατόρια χωροθετούνται κυρίως κατά µήκος της παράκτιας ζώνης και σε µερικές περιαστικές κοινότητες όπου είναι γνωστό ότι συγκεντρώνονται τουριστικές δραστηριότητες και δραστηριότητες αναψυχής (Χάρτης 4). Χάρτης 4: Χωροθέτηση κατοικίας µεταναστών εργατών σε ξενοδοχεία και εστιατόρια. Συντελεστές χωροθέτησης µεταναστών 2001. Πηγή: EKKE-ESYE,2005. Συντελεστές Χωροθέτησης >1.26 1.00-1.25 0.76-1.00 0.00-0.75 17
Συµπεράσµατα Η οικονοµική αναδιάρθρωση της δεκαετίας του 1990 είναι αµφίβολο αν οδήγησε στην αναβάθµιση της Αθήνας στην ιεραρχία των αστικών κέντρων της Ευρώπης. Η κλαδική όµως µετακίνηση κεφαλαίων από τη µεταποίηση στον κατασκευαστικό και στον τριτογενή τοµέα µε τη διαµεσολάβηση ενός όλο και πιο διεθνοποιηµένου χρηµατοπιστωτικού συστήµατος φαίνεται ότι συνοδεύτηκε από σηµαντικές αλλαγές στην οργάνωση της εργασίας αλλά και της κοινωνικής αναπαραγωγής που συντελέστηκαν παράλληλα µε την υποδοχή του νέου µεταναστευτικού ρεύµατος από τα Βαλκάνια και την Ανατολική Ευρώπη. Στο νέο αυτό περιβάλλον αναστράφηκε η διαδικασία αύξησης των µεσαίων στρωµάτων, που παρατηρήθηκε τις δυο προηγούµενες δεκαετίες, και εµφανίστηκαν τάσεις κοινωνικής πόλωσης καθώς ένα τµήµα των παραδοσιακών εργατικών και µικροαστικών στρωµάτων δεν µπορεί να ακολουθήσει είτε τους ασφαλιστικούς διαύλους της δηµόσιας απασχόλησης είτε την άνοδο των νέων επαγγελµάτων και καθώς η αξιοποίηση του µεταναστευτικού δυναµικού συντελείται µε την άσκηση τόσο τυπικών όσο και άτυπων µορφών ελέγχου της εργασίας. Καθώς η µισθωτοποίηση της εργασίας παίρνει διαφορετικές µορφές σε επιµέρους οικονοµικούς κλάδους, θα µπορούσε να διερευνηθεί αν η κοινωνική πόλωση είναι αποτέλεσµα ιδιαίτερων συναρθρώσεων της «αγοράς» µε εµπεδωµένες ή µετασχηµατιζόµενες σχέσεις εξουσίας στο χώρο της παραγωγής. Η διαγραφόµενη κοινωνική πόλωση δεν εκφράζεται όµως άµεσα ως χωρικός διαχωρισµός. Το χωρικό πρότυπο του διαχωρισµού στην Αθήνα είναι διαφορετικό από αυτό των πόλεων της Βόρειας Ευρώπης και της Αµερικής παρά τους ξενοφοβικούς ισχυρισµούς που ταυτόχρονα συσκοτίζουν τις οικονοµικές και πολιτικές στρατηγικές που συµβάλλουν στη διεύρυνση των κοινωνικών ανισοτήτων. Από τις υπάρχουσες έρευνες δεν προκύπτουν ισχυρά αποδεικτικά στοιχεία για τη σώρευση κοινωνικών προβληµάτων σε τέτοια κλίµακα ώστε να δηµιουργηθούν «γκέτο». Επιβεβαιώνεται ότι η ανατολική-δυτική διαίρεση της πόλης εξακολουθεί να αποτελεί το κύριο πρότυπο κατανοµής των κοινωνικών ανισοτήτων, δεδοµένο που αποτελεί ένδειξη για την αδυναµία των παραδοσιακών σχέσεων αµοιβαιότητας να 18
διασφαλίσουν ίσες ευκαιρείς πρόσβασης σε πόρους της κοινωνικής αναπαραγωγής όπως η κατοικία, η εκπαίδευση και η απασχόληση. Η δυναµική της οικιστικής ανάπτυξης αποκαλύπτει τις τάσεις προαστιοποίησης και τις στρατηγικές των ανερχόµενων κυρίως επαγγελµατικών οµάδων µε µεταβαλλόµενα καταναλωτικά και στεγαστικά πρότυπα και µπορεί ενδεχοµένως να συνδεθεί µε την επικράτηση των µηχανισµών της αγοράς για την απόκτηση ιδιόκτητης κατοικίας. Η εγκατάσταση των µεταναστών στο κέντρο, σε µη αναπτυσσόµενες και κορεσµένες περιοχές και σε µικρούς δήµους των βόρειων και νοτίων προαστίων πρέπει να διερευνηθεί σε µικρότερη κλίµακα. Ο δυϊσµός στην αγορά κατοικίας, ο κάθετος διαχωρισµός και η στενή σχέση ανάµεσα στους χώρους εργασίας και κατοικίας των µεταναστών αποτελούν βασικές παραµέτρους για την περαιτέρω διαπραγµάτευση του ζητήµατος. Από τα παραπάνω προκύπτει ότι ο διαχωρισµός των µεταναστών επιτελείται στη βάση επαγγελµατικών διαφορών. Η εγκατάσταση τους στη ευρύτερη περιοχή της Αθήνας δεν µοιάζει να ακολουθεί το µοντέλο της «χωρικής αφοµοίωσης». Αντίθετα διακρίνονται όψεις µιας «επιλεκτικής αφοµοίωσης» στη βάση επαγγελµατικών και ταξικών δυνατοτήτων. Η επιλεκτική αυτή αφοµοίωση µοιάζει ότι επιτελείται µε την πρόσδεση «απασχόλησης»-«κατοικίας» που συνοδεύει την οικονοµική αναδιάρθρωση και τον κατακερµατισµό του αστικού ιστού. Η πρόσδεση «απασχόλησης-κατοικίας» θεµελιώνεται αφενός πάνω στη λειτουργία τοπικών αγορών εργασίας και αφετέρου πάνω στην γνωστή στα ελληνικά δεδοµένα ανάµιξη των χρήσεων γης που διευκολύνει και την µίξη των χρηστών, αλλά υπό την πίεση των αγορών στην παρούσα φάση επιταχύνει τις διαδικασίες κατακερµατισµού του αστικού χώρου. Βιβλιογραφικές αναφορές Στα αγγλικά Allen et al, (2004), Housing and Welfare in Southern Europe, Oxford: Blackwell Arapoglou, V.P., (2004a), Landscapes of homelessness and urban poverty management in Greece, Cambridge: ENHR conference Arapoglou, V.P., (2004β), The governance of homelessness in the European South: spatial and institutional contexts of philanthropy in Athens. Urban Studies, Vol 41, No3: 621-640 Arbaci S., (2004), Southern European Multiethnic Cities and the Enduring Housing Crisis: Framing the Urban and Residential Insertion of Immigrants, Cambridge: ENHR conference Castells M, (1991), The Information City. Oxford: Blackwell Castells M., (1997), The Information Age: Economy, Society and Culture, Oxford: Blackwell 19
Dear M., (2002), From Chicago to LA: Making Sense of Urban Theory, LA: University of Southern California Eade, J., (Ed), (1997), Living the Global City: Globalization as Local process, London: Routledge Edwards M., (2000), Property Markets and the Production of Inequality, in Bridge G. and Watson S. (Eds) A Companion to the City, London: Blackwell Emmanuel D., (2004), Socio-economic inequalities and housing in Athens: Impacts of the monetary revolution of the 1990s, The Greek Review of Social Research, 113(A): Fainstein S., Harloe M., Gordon I, 1992, Divided Cities: New York and London in the Contemporary World, Oxford: Blackwell Friedman J., Wolff G., (1982), World city formation: an agenda for research and action, International Journal for Urban and Regional Research, 6(3):309-344 Hadjimichalis, C., (1987), Uneven Development and Regionalism: State, Territory and Class in Southern Europe, Bechenham: Groom Helm Ltd Hall T., Hubbard P., (1998), The Entrepreneurial City. Geographies of Politics, Regime and Representation, Chichester: John Willey and Sons. Hamnett Ch, (2000), Genrtrification, Postindustrialism, and Industrial Occupational Restructuring in Global cities, in Bridge G. & Watson S. (Eds) A Companion to the City, London: Blackwell Harvey D., (1973; 1988), Social Justice and the City, Oxford: Basil Blackwell Harvey D., (1989), The Condition of Postmodernity, Oxford: Blackwell Jessop B, (2003α), Spatial Fixes, Temporal Fixes, and Spatio-Temporal Fixes, Department of Sociology, Lancaster University, Lancaster LA1 4YL, UK at http://www.comp.lancs.ac.uk/sociology/papers/jessop-spatio-temporal-fixes. Jessop B., (2003β), Recent Societal and Urban Change: Principles of Periodization and Views on the Current Period, Lancaster University Department of Sociology at: http://www.comp.lancs.ac.uk/sociology/soc133.pdf Jessop B., (2005), The European Union and Recent Transformations in Statehood, in Puntscher Riekmann S, (Ed.), Transformations of Statehood from a European Perspective, Cambridge: Cambridge University Press. King R., et al, (2000), Eldorado or Fortress? Migration in Southern Europe, London: Macmillan Leal J., (2004), Segregation and social change in Madrid metropolitan region, The Greek Review of Social Research, 113(A): 81-105 Leontidou, L., (1990), The Mediterranean City in Transition: Social Change and Urban Development, Cambridge: Cambridge University Press Leontidou, L., (1995), Repolarization of the Mediterranean: Spanish and Greek Cities in Neoliberal Europe, European Planning Studies, Vol.3, No2, pp155-171 Maloutas T., (2004a), Editorial: Urban segregation and the European Context, The Greek Review of Social Research, 113(A): Maloutas Th., (2004b), Segregation and residential mobility: spatially entrapped social mobility and its impact on segregation in Athens, European Urban and Regional Studies 11(2): pp 171 187 Maloutas Τh, Pantelidou Malouta Μ., (2004), The glass menagerie of urban governance and social cohesion: Concepts and stakes / concepts as stakes, International Journal for Urban and Regional Research, 28(2):449-465 Maloutas, Th., (1993), Social Segregation in Athens, Antipode, 25:3, pp 223-239 Massey D., Denton N., (1993) American Apartheid: Segregation and the Making of the Underclass, Cambridge, MA: Harvard University Press. Mingione, E., (1998), The social and historical construction of models of industrial development, in Space, inequality and difference: Seminars of the Aegean. Athens: NTUA University of the Aegean. Mingione, E., (Ed). (1996), Urban Poverty and the Underclass, Oxford: Blackwell Publishers Ltd 20