Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο ΔΠΜΣ Πολεοδομία-Χωροταξία Όψεις του αστικού τοπίου στο δημόσιο χώρο. Πόλη, φύση και νέες τεχνολογίες Διδάσκοντες: Αραβαντινός Α., Πολύζος Ι., Μαυρομμάτη Σ., Χανιώτου Ε. ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΚΕΣ ΕΠΕΜΒΑΣΕΙΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΕΜΒΕΛΕΙΑΣ ΣΤΟ ΦΑΛΗΡΙΚΟ ΌΡΜΟ Σωτηρία Χαλδέζου
Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο ΔΠΜΣ Πολεοδομία-Χωροταξία Όψεις του αστικού τοπίου στο δημόσιο χώρο. Πόλη, φύση και νέες τεχνολογίες Διδάσκοντες: Αραβαντινός Α., Πολύζος Ι., Μαυρομμάτη Σ., Χανιώτου Ε. ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΚΕΣ ΕΠΕΜΒΑΣΕΙΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΕΜΒΕΛΕΙΑΣ ΣΤΟ ΦΑΛΗΡΙΚΟ ΌΡΜΟ Σωτηρία Ν. Χαλδέζου Αρχιτέκτων Μηχανικός ΕΜΠ s.haldezou@yahoo.com Οκτώβριος 2014
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΕΡΙΛΗΨΗ 7 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 9 Η ΑΝΑΠΛΑΣΗ ΥΔΑΤΙΝΩΝ ΑΣΤΙΚΩΝ ΜΕΤΩΠΩΝ ΩΣ ΕΝΑ ΖΗΤΗΜΑ ΤΟΥ ΑΣΤΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ 11 Η δυναμική του παράκτιου χώρου Αναπλάσεις αστικών υδάτινων μετώπων Οι συνιστώσες της ανάπλασης Διαμόρφωση επίσημων ευρωπαϊκών πολιτικών στη διαχείριση του παράκτιου μετώπου Η ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΦΑΛΗΡΙΚΟΣ ΌΡΜΟΣ 15 Η θέση του Φαληρικού Όρμου στο Λεκανοπέδιο Το θαλάσσιο μέτωπο της Αθήνας Το οικοσύστημα του φαληρικού όρμου Επιμέρους χωρικές, λειτουργικές ενότητες Υπάρχουσες Εγκαταστάσεις και Υποδομές Συνθήκες Πρόσβασης, Μεταφοράς, Κίνησης Οι Αστικές Περιοχές γύρω από το Φαληρικό Όρμο Θεσμικό Πλαίσιο ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΈΡΓΑ ΠΟΥ ΕΦΑΡΜΟΣΤΗΚΑΝ ΑΠΟ ΤΑ ΝΕΩΤΕΡΑ ΧΡΟΝΙΑ 27 Η belle epoque του φαληρικού όρμου Μεταστροφές πολιτικών σχεδιασμού ΠΡΟΣΦΑΤΕΣ ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΚΕΣ ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ 35 Το Κέντρο Πολιτισμού (ΚΠΝΣ) στον πρώην Ιππόδρομο Το πρόγραμμα της ολοκληρωμένης ανάπλασης του φαληρικού όρμου Κριτική Προσέγγιση του Σχεδιασμού ΟΙ ΝΕΕΣ ΘΕΩΡΗΣΕΙΣ ΣΤΟ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟ ΥΔΑΤΙΝΩΝ ΜΕΤΩΠΩΝ 41 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 47 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 51
6
ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η συνθετότητα που παρουσιάζει ο σχεδιασμός του παράκτιου μετώπου αποτυπώνεται πολύ χαρακτηριστικά στην περίπτωση του φαληρικού όρμου, καθώς είναι μια περιοχή η οποία εδώ και αρκετές δεκαετίες δεν έχει ενσωματωθεί στην πόλη παρόλο που η γεωγραφική της θέση είναι από τις πιο προνομιακές του λεκανοπεδίου. Με αφορμή τις πρόσφατες πολεοδομικές εξελίξεις, το πρόγραμμα της ολοκληρωμένης ανάπλασης και την κατασκευή του Κέντρου Πολιτισμού ΚΠΙΣΝ, το όραμα του ανοίγματος της Αθήνας στο θαλάσσιο μέτωπο του Σαρωνικού έχει επανέλθει στο προσκήνιο. Ωστόσο μέσα από τα συμπεράσματα της έρευνας φαίνεται ότι οι προκλήσεις που καλείται να αντιμετωπίσει ο σχεδιασμός δύσκολα χειρίζονται μέσα από το περιορισμένο πλαίσιο της συγκεκριμένης ανάπλασης. Η έρευνα προσπαθεί να διατυπώσει μια πρωταρχική μεθοδολογία προσέγγισης της ανάπλασης του Φαληρικού Όρμου, που στόχο έχει τη δημιουργία ενός χώρου με αυξημένο βαθμό οικειοποίησης, διαρθρώνεται μέσα από τη διατύπωση των βασικών προκλήσεων του σχεδιασμού. Λέξεις Κλειδιά/ ανάπλαση/ αστικός σχεδιασμός/ Κέντρο Πολιτισμού ΚΠΙΣΝ/ κινητικότητα/ Λ. Ποσειδώνος/ μεθοδολογία / μητροπολιτικές επεμβάσεις/ παράκτιο μέτωπο/ πρόγραμμα ολοκληρωμένης ανάπλασης/ πρόσβαση/ φαληρικός όρμος ABSTRACT The complexity presented by the waterfront regeneration is profoundly reflected in the case of Faliro Bay, as it is an urban space left for decades unexploited although its geographical position is very privileged. In response to recent urban advances, namely the Integrated Regeneration Program of Faliron Bay and the construction of the Cultural Centre SNFCC, the vision of the opening of Athens in the Saronic waterfront is back in the spotlight. However through the findings of the investigation it appears that the challenges facing the design will hardly get passed through the limited context of specific redevelopment. The primary methodology approach to the regeneration of Faliro Bay, which aims to create a vibrant space, is structured through the primary challenges of urban design. Key Words / regeneration/ urban design/ Cultural Center SNFCC/ mobility/ Poseidonos Ave./ methodology/ procedures metropolitan/ waterfront/ integrated regeneration program/ access/ Faliron bay 7
8
ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ο παράκτιος χώρος αποτελεί διαχρονικά ένα δυναμικό περιβάλλον, το οποίο παίζει σημαντικό ρόλο στις αναπτυξιακές διαδικασίες της πόλης. Στις μέρες μας η σχέση πόλη-θάλασσα επαναπροσδιορίζεται και προβάλλεται σε παγκόσμια κλίμακα μέσα από τις αναπλάσεις υδάτινων μετώπων ως κινητήριος δύναμη, που μπορεί να αναζωογονήσει την εικόνα της πόλης και να βελτιώσει την ποιότητα ζωής των κατοίκων. Ωστόσο οι πολεοδομικές αυτές επεμβάσεις αποτελούν ένα σύνθετο ζήτημα του αστικού σχεδιασμού καθώς συμπυκνώνουν συνιστώσες πολιτικές, κοινωνικές, οικονομικές, περιβαλλοντικές, οι οποίες δύσκολα εκφράζονται ισορροπημένα κάτω από έναν ενιαίο σχεδιασμό. Κάτι τέτοιο γίνεται ιδιαίτερα αντιληπτό μέσα από υλοποιημένα έργα αναπλάσεων, σε διάφορες πόλεις του κόσμου, τα οποία αποκτούν διαφορετικές εκφάνσεις εξυπηρετώντας διαφορετικούς σκοπούς. Καθώς και η Αθήνα αποτελεί πόλη η οποία αναπτύχθηκε, στην νεώτερη εξελικτική της πορεία κατά μήκος της ακτογραμμής του Σαρωνικού διατυπώνονται ανά περιόδους διάφορα προγράμματα αξιοποίησης του παράκτιου μετώπου της. Στη δεδομένη χρονική συγκυρία στο δέλτα του Φαλήρου, στην περιοχή του πρώην Ιπποδρόμου κατασκευάζεται το μεγαλύτερο πολιτιστικό κέντρο που θα έχει η χώρα μας σε περίπου δυο χρόνια. Ο μητροπολιτικής εμβέλειας πολιτιστικός υποδοχέας, γίνεται καταλύτης για περαιτέρω αναπτυξιακές διεργασίες που υπόσχονται την αναζωογόνηση της ευρύτερης περιοχή του φαληρικού όρμου. Το παράκτιο μέτωπο του Φαλήρου εντούτοις, αποτελεί επιμέρους τμήμα των συχνών αναπτυξιακών διατυπώσεων της κεντρικής διοίκησης, οι οποίες φιλοδοξούν να διαμορφώσουν εκ νέου ένα συνολικό όραμα για το μέτωπο της πόλης προς το Σαρωνικό. Οι αναπτυξιακές διατυπώσεις περιλαμβάνουν έργα ανάπλασης μεγάλης κλίμακας τα οποία υπόσχονται να λειτουργήσουν ανασταλτικά στις επιδράσεις της κοινωνικοοικονομικής κρίσης στην οποία έχει επέλθει η πόλη. Ωστόσο κάτι τέτοιο αποτελεί υπόθεση εργασίας η οποία πρέπει να ερευνηθεί πολύ προσεκτικά καθώς το ζήτημα παρουσιάζει μεγάλη συνθετότητα. Η παρούσα έρευνα επικεντρώνεται στην περιοχή του φαληρικού όρμου με ερευνητικό αντικείμενο την κριτική προσέγγιση των πρόσφατων πολεοδομικών εξελίξεων στην περιοχή, οι οποίες έχουν τη δυνατότητα να μεταβάλλουν ριζικά τα πολεοδομικά και ποιοτικά χαρακτηριστικά της παράκτιας ζώνης. Στόχος της εργασίας είναι να ερευνήσει κατά πόσο το όραμα για μια πόλη ανοιχτή στη θάλασσα μπορεί να επιτευχθεί στα πλαίσια μιας ανάπλασης περιορισμένης κλίμακας ή οφείλει να αντιμετωπιστεί καθολικά με συνδυασμένη αστική ανάπτυξη. 9
Μεθοδολογία Στο πρώτο κεφάλαιο της εργασίας εξετάζεται το ερώτημα κατά πόσον αποτελούν οι αναπλάσεις των υδάτινων αστικών μετώπων ένα ιδιαίτερο ζήτημα του αστικού σχεδιασμού. Η προσέγγιση του ερωτήματος γίνεται θεωρητικά μέσα από βιβλιογραφική αναζήτηση, αναλύοντας τις επιμέρους συνιστώσες, οι οποίες κατηγοριοποιούνται σε πολιτικές, οικονομικές, κοινωνικές και περιβαλλοντικές. Στο δεύτερο κεφάλαιο αναλύεται η αναζωογόνηση του παραλιακού μετώπου της Αθήνας στην περιοχή του φαληρικού όρμου. Η κεντρική ερευνητική αναζήτηση στόχο έχει να αναδείξει τα προβλήματα της περιοχής που συνεχίζουν να υπάρχουν. Η προσέγγιση γίνεται μέσα από την ανάλυση των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών της ενότητας του φαληρικού όρμου. Στη συνέχεια ερευνώνται οι πολιτικές και τα έργα που εφαρμόστηκαν από τα νεώτερα χρόνια μέχρι σήμερα, ως απάντηση στο ερώτημα πως αντιμετωπίστηκε διαχρονικά το ζήτημα της ένταξης και των προβλημάτων του φαληρικού όρμου από τις εφαρμοσθείσες πολιτικές. Το τέταρτο κεφάλαιο αποτελεί και τον ερευνητικό πυρήνα της εργασίας ο οποίος είναι να μελετήσει τις πρόσφατες επεμβάσεις που σημειώνονται στο παράκτιο μέτωπο του φαληρικού όρμου, και να αντληθούν συμπεράσματα για το κατά πόσον υλοποιείται το όραμα της ανάπλασης μητροπολιτικής εμβέλειας. Στο πέμπτο κεφάλαιο μελετούνται νέες θεωρήσεις και στρατηγικές που εφαρμόζουν πόλεις οι οποίες έχουν ήδη υλοποιήσει αντίστοιχα έργα κατά τις προηγούμενες δεκαετίες. Επίσης παρουσιάζονται σκέψεις της ακαδημαϊκής κοινότητας στην Ελλάδα οι οποίες μέσα από ερευνητικά προγράμματα προτείνουν εναλλακτικούς τρόπους αντιμετώπισης των προβλημάτων της πόλης. Μέσα από την έρευνα των προηγούμενων ζητημάτων στόχος είναι στο τελευταίο κεφάλαιο να διεξαχθούν συμπεράσματα για την αρχική υπόθεση εργασίας. 10
1. Η ΑΝΑΠΛΑΣΗ ΑΣΤΙΚΩΝ ΥΔΑΤΙΝΩΝ ΜΕΤΩΠΩΝ ΩΣ ΕΝΑ ΖΗΤΗΜΑ ΤΟΥ ΑΣΤΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ Η δυναμική του παράκτιου χώρου Το παράκτιο περιβάλλον παρουσιάζει ιδιαίτερη δυναμική, καθώς είναι ένα ευαίσθητο οικοσύστημα που προσελκύει το ενδιαφέρον ποικίλων κοινωνικών ομάδων, αντικρουόμενων συμφερόντων και η διαχείρισή του παρουσιάζει μεγάλη συνθετότητα. Το παράκτιο μέτωπο ανέκαθεν έπαιζε σημαντικό ρόλο στις αναπτυξιακές διαδικασίες μιας πόλης, πολλοί πολιτισμοί όπως Αρχαίοι Έλληνες, Φοίνικες, Πέρσες, Άραβες γνώρισαν μεγάλη ανάπτυξη χάριν της γειτνίασής τους με το υγρό στοιχείο. Σχετικά με τον τρόπο αξιοποίησής του από τον άνθρωπο, το παράκτιο περιβάλλον έχει υποστεί αρκετές μεταβολές τόσο ως προς το είδος αλλά και την ένταση των χρήσεων που δέχεται. Οι πρώτοι παράκτιοι οικισμοί σχηματίστηκαν για να λειτουργήσουν ως λιμάνια, κόμβοι που εξυπηρετούσαν το εμπόριο και τις μεταφορές, αργότερα γίνονται ζώνες έντονης παραγωγικής δραστηριότητας, ενώ στην πρόσφατη ιστορία υλοποιούνται αναπλάσεις για να αναπτυχθούν ως χώροι αναψυχής. Αυτή η συνεχής αλλαγή έφερε ωστόσο και αρνητικές επιπτώσεις, καθώς στους τόπους αυτούς αποτυπώνεται πολύ συχνά η υπερεκμετάλλευση του χώρου από τη δραστηριότητα του ανθρώπου. Στις μέρες μας, η κοινωνική και περιβαλλοντική συνιστώσα της ανάπλασης του παράκτιου μετώπου, έχουν γίνει ιδιαιτέρως σημαντικές, καθώς υπάρχει μεγάλη ανάγκη για την εξασφάλιση των εναπομεινάντων αδόμητων χώρων της πόλης και την προστασία του παραθαλάσσιου οικοσυστήματος από την καταστροφή. Αναπλάσεις αστικών παράκτιων μετώπων Μετά την υποβάθμιση των παράκτιων περιοχών εξαιτίας των εντατικών δευτερογενών και τριτογενών χρήσεων, πολλές πόλεις συνειδητοποιούν τη σημασία τους και αναζητούν εναλλακτικές προτάσεις και σχέδια για την ανάπλαση τους. Η μεταλλαγή αυτή στις παραδοσιακές δραστηριότητες είναι το αποτέλεσμα βαθύτερων κοινωνικοπολιτικών μετασχηματισμών, ουσιαστικά δείχνει την αρχή της δυναμικής μεταστροφής του παραγωγικού ρόλου της πόλης εξαιτίας της μετεγκατάστασης παραγωγικών μονάδων σε χώρες του αναπτυσσόμενου κόσμου. Καθώς τα περισσότερα και μεγαλύτερα αστικά κέντρα γειτνιάζουν με το νερό, οι στρατηγικές ανάκτησης του αστικού υδάτινου μετώπου εδραιώθηκαν ως ένα φαινόμενο σε διεθνές επίπεδο. Τα πρώτα έργα αναπλάσεων ξεκινούν μετά το δεύτερο μισό του 20ου αι., από τη βόρεια Αμερική, στις πόλεις της Βαλτιμόρης, της Βοστώνης και του Σαν Φρανσίσκο και έγιναν το πρότυπο για τις αναπλάσεις που ακολούθησαν στον ευρωπαϊκό χώρο. Οι στρατηγικές ανάκτησης του αστικού υδάτινου μετώπου στην Ευρώπη εξαιτίας της αποβιομηχάνισης, ξεκινούν από τη δεκαετία του 70. Διαδόθηκαν στην Αυστραλία (Σίδνεϊ, Μελβούρνη), στην Ιαπωνία και στην συνέχεια τη δεκαετία του 90 στην Ασία (Σιγκαπούρη). Παρόλα τα κοινά σημεία που παρουσιάζουν όπως επαναπροσδιορισμός της θέσης του παράκτιου μετώπου στο ευρύτερο αστικό περιβάλλον, επαναπροσδιορισμός της εικόνας της πόλης και αναζωογόνηση της οικονομίας, κάθε ανάπλαση βάζει τους δικούς της στόχους και εξαρτάται από τις τοπικές συνθήκες. 11
Οι συνιστώσες της ανάπλασης Οι αναπλάσεις των αστικών υδάτινων μετώπων αποτελούν σύνθετες πολεοδομικές επεμβάσεις καθώς συμπυκνώνουν συνιστώσες πολιτικές, κοινωνικές, οικονομικές και περιβαλλοντικές, οι οποίες δύσκολα εκφράζονται ισορροπημένα κάτω από έναν ενιαίο σχεδιασμό. Παρακάτω επιχειρείται μια ανάλυση των επιμέρους συνιστωσών που αναδεικνύουν το αστικό υδάτινο μέτωπο σε πόρο στρατηγικής σημασίας. Πολιτική σημασία Τα έργα ανάπλασης αστικών υδάτινων μετώπων προβάλλονται συνεχώς τις τελευταίες δεκαετίες στις διατυπώσεις κεντρικών αναπτυξιακών πολιτικών, καθώς αντιπροσωπεύουν το όραμα για την αναβάθμιση της εικόνας της πόλης διεθνώς και υπόσχονται τη βελτίωση της ανταγωνιστικότητας της. Σε μια εποχή όπου οι πόλεις αξιολογούνται συνεχώς για την απόδοση της εικόνα τους, η βασική επιδίωξη είναι η κατασκευή ευφάνταστων τοπογραφιών ως μοχλός για την προσέλκυση επενδύσεων, κατοίκων με υψηλό εισόδημα και τουριστικής προβολής. Τα αστικά υδάτινα μέτωπα ως επί των πλείστων άλλωστε βρίσκονται σε προνομιακές περιοχές, η γεωγραφική τους θέση έχει αυξημένο βαθμό κεντρικότητας και επίσης είναι συνήθως κοντά σε ανεπτυγμένες επιχειρηματικές ζώνες. Σύμφωνα με τον Harvey σε έργα μεγάλης κλίμακας αναζωογόνησης θαλάσσιων μετώπων αποκρυσταλλώνεται πολύ καλά ένα νέο είδος αστικής διακυβέρνησης, που βασίζεται σε συμπράξεις ιδιωτικού- δημόσιου τομέα, έργα ναυαρχίδες, επιθετικό μάρκετινγκ και έργα προσανατολισμένα σε εμπορικές χρήσεις, και μπορεί να ονομαστεί επιχειρηματική αστική διακυβέρνηση (Harvey D., 1989). Οικονομική σημασία Οι υποβαθμισμένοι παράκτιοι χώροι εμφανίζουν ιδιαίτερη οικονομική δυναμική, καθώς η επαναξιοποίησή τους μπορεί να παράγει μεγάλη υπεραξία. Αστικοί χώροι που κάποτε ήταν ανεπιθύμητες βιομηχανικές εκτάσεις έχουν μετατραπεί στα πιο επιθυμητά κομμάτια ακινήτων, τα οποία προσελκύουν το ενδιαφέρον του κεφαλαίου. Παράλληλα η αξιοποίηση γης δίπλα στη θάλασσα αποφέρει μεγάλα κέρδη και σε ιδιοκτήτες κατοικιών, που βλέπουν την αξία της περιουσίας τους να αυξάνεται. Κοινωνική σημασία Η πολιτική και οικονομική σημασία συνδέεται άμεσα και με την κοινωνική διάσταση που έχουν τα έργα αυτά. Μέσα στο πυκνά δομημένο περιβάλλον παραμένουν ελεύθεροι χώροι ύψιστης σημασίας που μπορούν να αναβαθμίσουν το περιβάλλον στις γειτνιάζουσες οικιστικές περιοχές και να βελτιώσουν την ποιότητα ζωής των κατοίκων, για αυτό και ένα από τα καίρια ζητήματα που τίθενται είναι η ελεύθερη πρόσβαση στους χώρους αυτούς, καθώς και το αίτημα της μητροπολιτικής εμβέλειας που θα φέρει οφέλη στο ευρύτερο σύνολο των πολιτών. Περιβαλλοντική σημασία Παρ όλες τις μεταβολές και περιβαλλοντικές πιέσεις που έχουν δεχτεί τον τελευταίο αιώνα τα παράκτια οικοσυστήματα από την υψηλή συγκέντρωση πληθυσμού και δραστηριοτήτων, συνεχίζουν να αποτελούν πόρο μεγάλης περιβαλλοντικής σημασίας. Η αποκατάσταση των αστικών παραθαλάσσιων οικοσυστημάτων αποτελεί κεφάλαιο με μεγάλη οικολογική αξία, το οποίο μπορεί να συμβάλλει στη αναβάθμιση του περιβάλλοντος και στη βελτίωση του μικροκλίματος. 12
ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΚΕΣ ΕΠΕΜΒΑΣΕΙΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΕΜΒΕΛΕΙΑΣ ΣΤΟ ΦΑΛΗΡΙΚΟ ΌΡΜΟ Διαμόρφωση επίσημων ευρωπαϊκών πολιτικών στη διαχείριση του παράκτιου μετώπου Κατά τις τελευταίες δεκαετίες του 20ου αι. γίνεται αισθητή παγκοσμίως η ανάγκη της ολοκληρωμένης προσέγγισης προβλημάτων του παράκτιου χώρου. Κοντά στη δεκαετία του 90 αποκρυσταλλώνονται οι κύριοι άξονες της μεθοδολογίας για την Ολοκληρωμένη Διαχείριση Παράκτιας Ζώνης ΟΔΠΖ (Integrated Coastal Zone Management, ICZM), συμπεριλαμβάνοντας περιβαλλοντικές, οικονομικές και κοινωνικές συνιστώσες. Στόχος είναι η διατήρηση της δομής και λειτουργίας των παράκτιων οικοσυστημάτων, η βιώσιμη οικονομική διαχείριση των πόρων της ακτής, η δημιουργία λειτουργικών κοινωνικών συστημάτων στις τοπικές κοινωνίες. Το 2002 το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο υιοθετεί το κείμενο Συστάσεων (EC 2002) που καθορίζει τα πλαίσια μιας ολοκληρωμένης διαχείρισης των ακτών των Κρατών Μελών. Το 2008 υπογράφεται το Μεσογειακό Πρωτόκολλο για την ΟΔΠΖ, όπου γίνεται το πρώτο βήμα στην κατεύθυνση να αποκτήσουν οι χώρες κατάλληλες προσβάσιμες και φιλικές στον χρήστη βάσεις δεδομένων με ψηφιακές χαρτογραφήσεις και μηχανισμούς συμπλήρωσης, αναθεώρησης ενημέρωσης της πληροφορίας. Ωστόσο μέχρι στιγμής δεν έχει διαμορφωθεί κάποιο δεσμευτικό πλαίσιο για τη διαχείριση του αστικού παράκτιου χώρου. ΛΟΝΔ Ν Ι Ο Ο 1987 ΒΑΛΤΙΜ 1985 Υ ΡΓ Ο ΒΟ ΡΗ ΑΜ ΒΟΣΤ 9 ΒΑ1 92 ΝΗ 1 9 Ο Ο ΓΕ Ν 93 ΣΥ Δ Ν 001 ΣΙΓΚ Α 1 992 ΡΚΕΛΩΝ ΒΑ Η ΥΡΗ 20 1 992 ΠΟ 08 Υλοποιημένα παραδείγματα αναπλάσεων σε παράκτια μέτωπα ΕΙ Μ ΠΑΟ ΙΛ Ο2 ΤΟΡΟΝ Τ ΜΠ 13
14
2. Η ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΦΑΛΗΡΙΚΟΣ ΟΡΜΟΣ Η θέση του Φαληρικού Όρμου στην ευρύτερη περιοχή του Λεκανοπεδίου Ο φαληρικός όρμος είναι ένα ιδιαίτερο και μοναδικό κομμάτι δημόσιας γης, το οποίο βρίσκεται 6 χλμ. νότια του κέντρου της Αθήνας και καλύπτει επιφάνεια 770 στρ. Η γεωγραφική του θέση είναι από τις πιο προνομιούχες στο νομό Αττικής καθώς στο σημείο αυτό ο Σαρωνικός πλησιάζει στην ελάχιστη δυνατή απόσταση από το κέντρο της Αθήνας και η πόλη θα μπορούσε να συναντά τη θάλασσα. Το συνολικό μήκος του παραλιακού μετώπου διατρέχει απόσταση 2,5 χλμ. και πλάτος που κυμαίνεται από τα 25-900 μ. Εκτείνεται από το Μικρολίμανο μέχρι τη μαρίνα του Φλοίσβου και αποτελεί μια επιμέρους ενότητα του θαλάσσιου μετώπου της Αττικής προς το Σαρωνικό κόλπο. Η θέση του φαληρικού όρμου βρίσκεται σε κοντινή απόσταση από το λιμάνι του Πειραιά αλλά και από σημεία τουριστικού ενδιαφέροντος τόσο εντός της Αθήνας όσο και σε γειτονικά νησιά του Σαρωνικού κόλπου όπως η Αίγινα και η Σαλαμίνα. Η θέση του φαληρικού όρμου στην Αττική Υπόβαθρο χάρτη: Komninos A., (2013), Hellinikon and the question of the large urban void, MIT SMArchS Thesis Επεξεργασία: Σ. Χαλδέζου 15
Το θαλάσσιο μέτωπο της Αθήνας Η Αθήνα είναι μια πόλη η οποία ιστορικά δεν είχε ποτέ παραθαλάσσιο μέτωπο όπως η Θεσσαλονίκη, παρόλο που η θάλασσα υπήρξε ένας σημαντικός παράγοντας της ιστορίας της, του τοπίου της και του κλίματός της. Κατά την πρόσφατη έντονη φάση αστικοποίησής της, τμήμα της πόλης εξαπλώθηκε κατά μήκος του Σαρωνικού. Η ακτογραμμή της Αθήνας εκτείνεται από τον Πειραιά μέχρι το Σούνιο, και κατά μήκος της υπάρχουν 15 δήμοι. Παρόλο που τόσοι πολλοί δήμοι έχουν μέτωπο προς τη θάλασσα η ανάπτυξη μέχρις στιγμής ήταν ευκαιριακή ασχεδίαστη και απρογραμμάτιστη. Μπορεί το θαλάσσιο μέτωπο μιας πόλης να αποτελεί πηγή έντονου ενδιαφέροντος και σχεδιασμού, ωστόσο στην περιοχή ποτέ δεν εφαρμόστηκε ένας ολοκληρωμένος σχεδιασμός ο οποίος θα σέβεται τη φύση του παράκτιου μετώπου. Ορισμένες γεωγραφικές ενότητες έχουν αναπτυχθεί ξεχωριστά εξυπηρετώντας βραχυπρόθεσμους σκοπούς όπως αυτός των Ολυμπιακών Αγώνων το 2004. Ως εκ τούτου το θαλάσσιο μέτωπο της Αθήνας είναι κατακερματισμένο, πράγμα το οποίο εντείνεται από τις παράνομα εγκατεστημένες δραστηριότητες, οι οποίες αποκλείουν την ελεύθερη πρόσβαση. Σήμερα το μέτωπο της Αθήνας συνεχίζει να υφίσταται σημαντικές αλλαγές, κυρίως εξαιτίας της υλοποίησης στην περιοχή του Δέλτα Φαλήρου του Κέντρου Πολιτισμού Σταύρος Νιάρχος προσφέροντας μια μοναδική ευκαιρία και ίσως την τελευταία ελπίδα για την Αθήνα να ανοιχθεί προς τη θάλασσα. 16 Προσβασιμότητα στο παράκτιο μέτωπο Πηγή: Komninos A., (2013), Hellinikon and the question of the large urban void, MIT SMArchS Thesis
Το οικοσύστημα του φαληρικού όρμου Ο φαληρικός όρμος κατά το παρελθόν αποτελούσε ένα φυσικό οικοσύστημα με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Ήταν ένα αλίπεδο, μια μεγάλη αμμώδης πεδιάδα, στην οποία υπήρχαν αμμοθίνες και πλούσια χλωρίδα και πανίδα. Η τοπογραφία του φαληρικού όρμου παρουσιάζει μεγάλη ιδιαιτερότητα καθώς στο σημείο αυτό προβάλλονται τα πιο ιδιαίτερα στοιχεία της τοπογραφίας του λεκανοπεδίου, η Ακρόπολη, ο Υμηττός, η Καστέλα. Μια από τις σημαντικότερες ιδιαιτερότητες του φαληρικού όρμου είναι ότι αποτελεί φυσικό τόπο εκβολής του μεγαλύτερου αθηναϊκού χειμάρρου, του Κηφισού και αργότερα και του Ιλισού. Από τις αρχές του 20ου αι. ξεκινά σταδιακά η αλλοίωση του φυσικού οικοσυστήματος, εξαιτίας της ανθρώπινης δραστηριότητας. Ωστόσο οι μεγαλύτερες μεταβολές στην τοπογραφία και κατ επέκταση και στο οικοσύστημα της περιοχής επήλθαν τα τελευταία σαράντα χρόνια, από τη δεκαετία του 70 και έπειτα. Η εντατικοποίηση των χρήσεων γης, τα μεγάλης κλίμακας δημόσια έργα και οι εκτεταμένες επιχωματώσεις μετατρέπουν de facto τον υγροβιότοπο του Φαλήρου σε δομημένο περιβάλλον. Από τις σημαντικότερες αιτίες περιβαλλοντικής υποβάθμισης με αρκετές προεκτάσεις είναι η μετατροπή των αθηναϊκών ρεμάτων σε αποχετευτικούς αγωγούς που επιβάρυναν ιδιαιτέρως τον κύριο τόπο εκβολής τους, το φαληρικό όρμο. Κατ επέκταση η διευθέτηση και ο εγκιβωτισμός της κοίτης του Κηφισού και του Ιλισού αντιμετωπίζονται από το σύνολο της πολιτείας ως έργα εξυγίανσης. Οι προεκτάσεις αυτής της εξέλιξης είναι οι αυξημένες πλημμύρες σε περιοχές που γειτνιάζουν με τον φαληρικό μέτωπο (Μοσχάτο, Καλλιθέα, Ν. Φάληρο), στις οποίες ακόμα και σήμερα δεν έχουν υλοποιηθεί αντιπλημμυρικά έργα. Το έδαφος στην περιοχή έχει χάσει τη φυσική του σύσταση και η περιοχή χαρακτηρίζεται από παντελή έλλειψη πρασίνου. Χαρακτηριστική είναι η αδιαμόρφωτη περιοχή ανάμεσα στην κοίτη του Κηφισού και Ιλισού, όπου παρουσιάζει ερημοποιημένη μορφή, με γυμνούς ασβεστόλιθους, ελάχιστο χώμα και πολύ αραιή φρυγανώδη βλάστηση. Ωστόσο η εκβολή του Ιλισού είναι χαρακτηρισμένη ως βιότοπος CORINE καθώς είναι ένας σημαντικός σταθμός για τα πουλιά κατά τη διάρκεια της αποδημίας τους και για αυτό είναι οριοθετημένη. The Parhtenon from Phalerum Bay Harry John, 1861 17
1960 1972 1987 2002 Μεταβολές στην Τοπογραφία Skilodomou H., Stefouli M., Bathrellow G., (2002) Spatio-temporal analysis of the coastline of Faliro Bay, Attica, Greece Έκταση επιχωμάτωσης Επεξεργασία χαρτών: Σ. Χαλδέζου 18
Επιμέρους χωρικές, λειτουργικές ενότητες Ο φαληρικός όρμος είναι μια χωρική ενότητα, η οποία δύσκολα αναγνωρίζεται ως ένα ενιαίο αντιληπτικό σύνολο καθώς διασπάται σε επιμέρους περιοχές οι οποίες εμφανίζουν μεγάλες διαφορές ως προς τις υπάρχουσες εγκαταστάσεις και υποδομές. Στη συνολική έκταση από το Παλαιό έως το Νέο Φάληρο μπορούμε να αναγνωρίσουμε εφτά περιοχές με διακριτά μεταξύ τους στοιχεία: Η ευρύτερη περιοχή του Σταδίου Ειρήνης και Φιλίας Η αναξιοποίητη περιοχή νότια του Μοσχάτου, μεταξύ των εκβολών Κηφισού- Ιλισού Την περιοχή όπου κατασκευάστηκε η ολυμπιακή εγκατάσταση για το άθλημα του Beach Volley Η ζώνη του ναυταθλητικού λιμένα που βρίσκεται σε άμεση επαφή με την Πλατεία Νερού Η περιοχή του Δέλτα Φαλήρου Η μαρίνα του Φλοίσβου Από τις ενότητες αυτές η μαρίνα του Φλοίσβου αποτελεί τον πιο δημοφιλή προορισμό. Η συγκεκριμένη έκταση έχει παραχωρηθεί σε ιδιωτική εταιρεία η οποία εκμεταλλεύεται τις εγκαταστάσεις της μαρίνας και τις κτιριακές υποδομές που φιλοξενούν χώρους αναψυχής και εμπορίου. Καθώς οι περισσότεροι επισκέπτες χρησιμοποιούν ιδιωτικά μέσα για να προσεγγίσουν το χώρο, στην περιοχή παρουσιάζεται πολύ έντονη κυκλοφοριακή συμφόρηση. Σε αντίθεση η Πλατεία Νερού παρόλο το ιδιαίτερο αρχιτεκτονικό ενδιαφέρον που παρουσιάζει (αρχιτέκτονες Θ. Παπαγιάννης και Reichen et Robert) έχει ελάχιστη επισκεψιμότητα. Το πρόβλημα προκύπτει εξαιτίας της δύσκολης πρόσβασης καθώς και της ανύπαρκτης λειτουργικής συνέχεια ανάμεσα στις δύο περιοχές αλλά και λόγω της έλλειψης σε βοηθητικούς χώρους, συναφείς με δραστηριότητες αναψυχής. Η ενδιάμεση περιοχή του Φαληρικού Δέλτα παρόλο το συνδετήριο ρόλο που θα μπορούσε να παίζει, εξαιτίας του ιδιωτικού ιδιοκτησιακού καθεστώτος σε ορισμένο τμήμα της, όπου αναπτύσσονται εσωστρεφείς εμπορικές δραστηριότητες, δεν μπορεί να συμπεριληφθεί στο σχεδιασμό μιας ενιαίας μορφολογικά και λειτουργικά ενότητας. Αποτελεί λανθασμένα ένα de facto, αποκομμένο τμήμα του φαληρικού όρμου. Η περιοχή ανάμεσα στις εκβολές του Ιλισού και του Κηφισού και η περιοχή του Beach Volley παρουσιάζουν τη μεγαλύτερη υποβάθμιση. Παρ όλες τις πρόσφατες διαμορφώσεις, από την εποχή των Ολυμπιακών Αγώνων, γύρω από το αθλητικό κέντρο του Beach Volley, οι εγκαταστάσεις παραμένουν αναξιοποίητες και παρουσιάζουν ήδη μεγάλες φθορές. Το γραμμικό κτήριο που συνέδεε της αθλητικές εγκαταστάσεις Beach Volley και Tae Kwon Do γίνεται ανά περιόδους τόπος κατασκήνωσης οικογενειών Ρομά. Ο μεγάλος κενός χώρος ανάμεσα στις εκβολές του Ιλισού και του Κηφισού χρησιμοποιείται από αερομοντελιστές, ενώ στο κομμάτι προς τη θάλασσα οι μόνοι επισκέπτες του χώρου είναι ερασιτέχνες ψαράδες. Η ευρύτερη περιοχή του ΣΕΦ παρ όλη την μεγάλη επισκεψιμότητα που είχε τη δεκαετία του 90 παρουσιάζει εικόνα έντονης εγκατάλειψης και υποβάθμισης. Πρόσφατα ανακοινώθηκε ότι πρόκειται να παραχωρηθεί για μακροχρόνια μίσθωση σε ιδιώτες για να ακολουθήσει το αναπτυξιακό πρότυπο της μαρίνας του Φλοίσβου. 19
ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΚΕΣ ΕΠΕΜΒΑΣΕΙΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΕΜΒΕΛΕΙΑΣ ΣΤΟ ΦΑΛΗΡΙΚΟ ΌΡΜΟ 1 2 5 1 3 4 6 7 Διακριτές Χωρικές Ενότητες 1.Στάδιο Ειρήνης και Φιλίας 2.Αναξιοποίητη περιοχή μεταξύ των εκβολών Κηφισού-Ιλισού 3.Περιοχή Beach Volley 4.Ναυταθλητικός Λιμένας, Πλατεία Νερού 5.Παλιός Ιππόδρομος, ΚΠΙΣΝ 6.Δέλτα Φαλήρου 7.Μαρίνα του Φλοίσβου 2 2 7 1 5 20
ΣΤΑΔΙΟ ΕΙΡΗΝΗΣ ΚΑΙ ΦΙΛΙΑΣ ΓΗΠΕΔΟ ΚΑΡΑΙΣΚΑΚΗ BEACH VOLLEY ΜΑΡΙΝΑ ΦΛΟΙΣΒΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟ ΑΕΡΟΠΟΡΙΑΣ TAE KWON DO ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΚΕΣ ΕΠΕΜΒΑΣΕΙΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΕΜΒΕΛΕΙΑΣ ΣΤΟ ΦΑΛΗΡΙΚΟ ΌΡΜΟ Υπάρχουσες Εγκαταστάσεις και Υποδομές Η πλειονότητα των εγκαταστάσεων της περιοχής δημιουργήθηκε κατά την περίοδο των Ολυμπιακών Αγώνων του 2004 και είναι κυρίως αθλητικές εγκαταστάσεις, (Στάδιο Ειρήνης και Φιλίας, Ολυμπιακό γήπεδο Beach Volley, Ολυμπιακό γήπεδο Tae Kwon Do και Handball, Ναυταθλητικές εγκαταστάσεις Τζιτζιφιών και Καλλιθέας, Δημοτικοί Χώροι Άθλησης Π. Φαλήρου). Εντούτοις εντοπίζονται χώροι πολιτισμού όπως το Μουσείο της Πολεμικής Αεροπορίας καθώς και ο Μουσειακός χώρος του Πολεμικού Ναυτικού. Επίσης έχουν αναπτυχθεί και μεγάλα εμπορικά κέντρα και κέντρα ψυχαγωγίας (multicinema) ενώ εμπορική έχει γίνει και η χρήση της μαρίνας του Φλοίσβου. ΔΕΛΦΙΝΑΡΕΙΟ VILLAGE PARK ΑΒΕΡΩΦ 21
ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΚΕΣ ΕΠΕΜΒΑΣΕΙΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΕΜΒΕΛΕΙΑΣ ΣΤΟ ΦΑΛΗΡΙΚΟ ΌΡΜΟ Συνθήκες Πρόσβασης, Μεταφοράς, Κίνησης Σε μητροπολιτική κλίμακα η περιοχή του φαληρικού όρμου δεν είναι αναγνωρισμένη από το σύνολο των κατοίκων του λεκανοπεδίου ως εύκολα προσβάσιμη περιοχή καθώς ο χρόνος πρόσβασης στην περιοχή με δημόσια μέσα μεταφοράς ξεπερνά τα 60 λεπτά, ενώ με το αυτοκίνητο υπολογίζεται περίπου στη μισή ώρα. Η προτίμηση ιδιωτικών μέσων μετακίνησης για να επισκεφτεί κανείς τα νότια προάστια φαίνεται κυρίως κατά τους καλοκαιρινούς μήνες όπου, η λεωφόρος Ποσειδώνος παρουσιάζει μεγάλη κυκλοφοριακή συμφόρηση. Η προτεραιότητα στο ΙΧ είναι αποτέλεσμα πολιτικών επιλογών που διαμορφώθηκαν σταθερά εδώ και δεκαετίες με την ανάπτυξη οδικών αξόνων ταχείας κυκλοφορίας (Ποσειδώνος, Συγγρού, λεωφόρος Κηφισού) χωρίς να έχει δοθεί η ανάλογη βαρύτητα στην ανάπτυξη ενός δικτύου μέσων σταθερής τροχιάς. Σε τοπική κλίμακα η περιοχή του παράκτιου χώρου είναι πλήρως αποκομμένη από τις γειτνιάζουσες πυκνοκατοικημένες αστικές περιοχές καθώς η υπερυψωμένη λεωφόρος Ποσειδώνος ορθώνει ένα απροσπέραστο τείχος. Τα μοναδικά σημεία σύνδεσης είναι δυο υπόγειες διαβάσεις (Μοσχάτο, Καλλιθέα) και δύο πεζογέφυρες (σταθμός ΗΣΑΠ και Εσπλανάδα) εκ των οποίων η Εσπλανάδα αναμένεται να λειτουργήσει με την ολοκλήρωση του ΚΠΙΣΝ. Στην περιοχή του Π. Φαλήρου υπάρχουν καλύτερες συνθήκες πρόσβασης προς στον παράκτιο χώρο καθώς οι ισόπεδες διαβάσεις πεζών επιτρέπουν την άμεση επαφή των κατοίκων με το υδάτινο στοιχείο. Η γραμμή τραμ η οποία αναπτύσσεται κατά μήκος της Λ. Ποσειδώνος παρουσιάζει επίσης αδυναμία στο να εξυπηρετήσει την περιοχή του φαληρικού όρμου, καθώς στο τμήμα ανάμεσα στις εκβολές του Ιλισού και του Κηφισού, οι σταθμοί είναι τοποθετημένοι ανάντι της Λ. Ποσειδώνος επομένως ο επιβάτης φτάνοντας στην περιοχή αδυνατεί να έχει πρόσβαση στον παράκτιο χώρο ΓΑΛΑΤΣΙ ΠΕΡΙΣΤΕΡΙ 60 80 ΑΙΓΑΛΕΩ 50 ΚΟΡΥΔΑΛΛΟΣ 60 ΖΩΓΡΑΦΟΥ 70 ΒΥΡΩΝΑΣ 60 ΗΛΙΟΥΠΟΛΗ 45 Χρόνος πρόσβασης στο Φαληρικό Όρμο με ΜΜΜ Επεξεργασία χαρτών: Σ. Χαλδέζου 22
Λ.ΚΗΦΙΣΟΥ ΠΕΙΡΑΙΩΣ ΜΟΣΧΑΤΟ ΚΑΛΛΙΘΕΑ ΣΥΓΓΡΟΥ Π. ΦΑΛΗΡΟ Λ.ΠΟΣΕΙΔΩΝΟΣ Γραμμή Τραμ Γραμμή Ηλεκτρικού Πεζογέφυρες Υπόγειες Διαβάσεις 23
Οι Αστικές Περιοχές γύρω από το Φαληρικό Όρμο Την παράκτια περιοχή του Φαληρικού Όρμου πλαισιώνουν οι περιοχές: Ν. Φάληρο (συνοικία του Πειραιά), Μοσχάτο, Καλλιθέα, Π. Φάληρο, οι οποίες ξεκίνησαν να αναπτύσσονται από τη δεκαετία του 60 και αποτέλεσαν τη συνδετική οικιστική ενότητα ανάμεσα στο κέντρο της Αθήνας και το παραλιακό μέτωπο. Οι περιοχές στο σύνολό τους είναι πυκνοδομημένες περιοχές κατοικίας, με εμφανή έλλειψη σε ελεύθερους χώρους πρασίνου. Ο Δήμος της Καλλιθέας σύμφωνα με την απογραφή του 2011 είναι ο πιο πυκνοκατοικημένος δήμος της Χώρας (Ελληνική Στατιστική Αρχή, 2012). Χαρακτηριστικό του συνόλου της οικιστικής περιοχής είναι ότι προς τα νότια, στη φυσική δηλαδή διέξοδό τους προς τη θάλασσα πλαισιώνονται από τη λεωφόρο Ποσειδώνος, η οποία αποτελεί ένα πολύ σημαντικό φράγμα, το οποίο τις καταδικάζει στο θόρυβο, τη ρύπανση και τις διαρκείς απειλές πλημμυρών. Επίσης κατά μήκος της λεωφόρου αναπτύσσονται κτήρια με μεγάλο ύψος τα οποία αποκόπτουν τη θέα προς τη θάλασσα για τις περιοχές στα ενδότερα. Θεσμικό Πλαίσιο Οι χρήσεις γης μέρους του παραλιακού μετώπου του Σαρωνικού, καθορίζονται από το ΠΔ 01-3/05-03-2004 (ΦΕΚ 254 Δ) «Καθορισμός ζωνών προστασίας, χρήσεων γης και όρων και περιορισμών δόμησης στην παραλιακή ζώνη της Αττικής από το Φαληρικό Όρμο μέχρι την Αγία Μαρίνα Κρωπίας». Το 2002 με αφορμή την τέλεση των ολυμπιακών αγώνων, ο φαληρικός όρμος είναι ένας από τους ολυμπιακούς πόλους και η περιοχή ρυθμίζεται από το Ειδικό Σχέδιο Ολοκληρωμένης Ανάπτυξης (ΕΣΟΑΠ) 22.3/26-03-2002 ΦΕΚ 233 Δ και από το Ν. 3342/2005 ΦΕΚ 131/Α /6-6-2005. Η ανάπλαση της περιοχής του Φαληρικού Όρμου συμπεριλαμβάνεται στο Ν.3843/2010 (ΦΕΚ 62/2010) «Ταυτότητα κτιρίων, υπερβάσεις δόμησης και αλλαγές χρήσης, μητροπολιτικές αναπλάσεις και άλλες διατάξεις. Ανάπλαση Φαληρικού Όρμου Αττικής», όπου σύμφωνα με το άρθρο 11, χαρακτηριζόμενη σαν μια μητροπολιτική περιοχή, και αναγνωριζόμενη ως ενιαίο σύνολο, εντάσσεται σε ένα πρόγραμμα ολοκληρωμένης ανάπλασης όπου καθορίζονται οι ζώνες ανάπλασης, οι επιτρεπόμενες εντός αυτών γενικές χρήσεις γης και οι γενικοί όροι και περιορισμοί δόμησης. 24
25
26
3. ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΈΡΓΑ ΠΟΥ ΕΦΑΡΜΟΣΤΗΚΑΝ ΑΠΟ ΤΑ ΝΕΩΤΕΡΑ ΧΡΟΝΙΑ Η belle epoque του φαληρικου όρμου Ο φαληρικός όρμος στα μέσα του 19ου αι. αποτελούσε μια θαυμάσια παραλία η οποία από την Καστέλα μέχρι το Παλαιό Φάληρο φαινόταν ότι είχε τις καλύτερες προοπτικές ανάπτυξης. Αρχικά ο όρμος του Φαλήρου ήταν τόπος που απολάμβαναν τα μπάνια τους εύποροι Αθηναίοι, οι οποίοι μπορούσαν να πληρώσουν το αντίτιμο για τη μεταφορά τους στην περιοχή με άμαξα. Η περιοχή είχε αποκτήσει αστική αίγλη καθώς εύποροι αστοί διέθεταν εκεί τις θερινές κατοικίες τους. Επίσης, το γεγονός ότι η βασιλική οικογένεια προτιμούσε το Φάληρο για τα μπάνια της, προσέδιδε στην περιοχή κάτι από την αίγλη του παλατιού. Η μετατροπή από περιοχή εξοχικής κατοικίας σε περιοχή υψηλής αναψυχής Το 1855 ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος, ως υπουργός Εσωτερικών, εισηγείται την κατασκευή «δρόμου σιδηροῦ διὰ νὰ συντομευθῆ ἡ ἀπόστασις μεταξὺ Ἀθηνῶν καὶ Πειραιῶς καὶ διὰ νὰ καταστοῦν αἱ Ἀθῆναι λιμὴν θαλάσσιος». Την ίδια χρονιά ψηφίζεται ο νόμος ΤΖ Περί συστάσεως σιδηροδρόμου απ Αθηνών εις Πειραιά (ΦΕΚ 48 28.12.1855). Παρά τις εισηγήσεις καθώς και την έγκριση του νόμου από τη Γερουσία, η κατασκευή του έργου ξεκινά το 1867 (Παπαγιαννάκης Λ., 1982). Η τελική σύμβαση υπογράφεται με την αγγλική εταιρεία του Edward Pickering με τον όρο να φτιάξει σε εννέα μήνες μονή γραμμή με αφετηρία το Θησείο, σταθμό στο Νέο Φάληρο και τέρμα στον Πειραιά. Μέρος της συμφωνίας ήταν και η κατασκευή πολυτελών εγκαταστάσεων αναψυχής τις οποίες και θα εκμεταλλευόταν η εταιρεία, προσδοκώντας την αυξημένη κίνηση για το τραίνο. Σύμφωνα με το νόμο ΤΙΔ 26.10.1868 άρθρο 2, που αποτελεί μία από τις πρώτες νομοθετικές ρυθμίσεις για την παραθεριστική αξιοποίηση του θαλάσσιου μετώπου του Σαρωνικού επιτρέπεται στον κύριο Πίκερινγκ να κατασκευάσει στο όρμο του φαλήρου θαλάσσια λουτρά και να τα συνδέσει με τη γραμμή του σιδηροδρόμου. Για τον σκοπό αυτό η χάραξη σχηματίζει μια μεγάλη παράκαμψη περνώντας από τη παραλία του Νέου Φαλήρου. Ο Άγγλος επιχειρηματίας μεταβιβάζει τις υποχρεώσεις του στην Ανώνυμο Εταιρεία «ἀπ Ἀθηνῶν εἰς Πειραιᾶ Σιδηροδρόμου» (Σ.Α.Π.), η οποία ξεκινά την κατασκευή υποδομών που θα μετατρέψουν το φαληρικό όρμο σε περιοχή αναψυχής των Αθηναίων, κυρίως των ανώτερων τάξεων και η οποία θα εξυπηρετείται σχεδόν αποκλειστικά από το σιδηρόδρομο Αθηνών-Πειραιώς. Η πρόσβαση των Αθηναίων προς το παραλιακό μέτωπο του Φαλήρου ενισχύεται περαιτέρω και με ένα ακόμα μέσο σταθερής τροχιάς τον ατμοτροχιόδρομο, την κατασκευή του οποίου αναλαμβάνει βελγική εταιρεία (Lamionoirs, Foerges et Fonderies de Jemmapes, Victor Demerbe et Companie) και ολοκληρώνει το 1887. Η πορεία του ξεκινά από την την Ακαδημία, κατεβαίνει τη Θησέως και φτάνοντας στην παραλία διακλαδίζεται προς τον Νέο Φάληρο και προς το Παλιό Φάληρο. Τη δεκαετία του 1880 λοιπόν, ο φαληρικός όρμος γίνεται τόπος μεγάλης κλίμακας επενδύσεων που σχετίζονται με την αναψυχή, τις περισσότερες από τις οποίες υλοποιεί η Εταιρεία Σιδηροδρόμων, εξαιτίας της προνομιακής και αποκλειστικής εκμετάλλευσης πολλών οικοπέδων του νεοσύστατου προαστίου. Στην περιοχή κατασκευάζονται δυο μεγάλα ξενοδοχεία το Grand Hotel de Phalere και το 27