18 ΤΙ ΟΝΟΜΑΖΟΥΜΕ ΓΝΩΣΗ; ΠΟΙΑ ΕΙΝΑΙ ΤΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ; Το ερώτημα για το τι είναι η γνώση (τι εννοούμε όταν λέμε ότι κάποιος γνωρίζει κάτι ή ποια χαρακτηριστικά αποδίδουμε σε ένα πρόσωπο το οποίο λέμε ότι γνωρίζει κάτι) τίθεται σε όλους τους επιστημολόγους (για παράδειγμα, Bonjour, 2002 :27). Το να προσπαθήσουμε, βέβαια, να ορίσουμε την έννοια της γνώσης εξυπακούεται ότι δεν είναι μια απλή διαδικασία. Ο Παπαδημητρίου - αλλά και πολλοί άλλοι - μας λέει ότι ως γνώση θεωρείται τόσο η γνωστική ενέργεια, η νοητική πλευρά της γνώσης, όσο και το αποτέλεσμα της γνωστικής προσπάθειας (Παπαδημητρίου, 1988:24). Η παρατήρηση αυτή είναι, πάντως, τόσο γενική που δεν μπορεί να μας βοηθήσει ώστε επακριβώς να καθορίσουμε την έννοια της γνώσης. Για το λόγο αυτό δίνουμε διάφορες απόψεις για το ζήτημα, οι οποίες έμμεσα, αδρομερώς και σχηματικά μόνο θα μπορούσαν να προσδιορίσουν κάπως την έννοια της γνώσης, κάνοντας μια σύντομη αναφορά στην αρχαία Ελλάδα. Ο Πλάτωνας αναζητά τη γνώση στον κόσμο των Ιδεών, το μόνο σταθερό σημείο στο οποίο μπορούμε να βασιστούμε για να πούμε ότι αποκτούμε γνώση ενός πράγματος, μιας κατάστασης ή μιας έννοιας. Μια πολύ μικρή αναφορά στη θεωρία των Ιδεών του Πλάτωνα στο σημείο αυτό θεωρώ ότι είναι χρήσιμη, στο βαθμό που θα μπορούσε κάποιος να ισχυριστεί ότι η θεωρία των Ιδεών δημιουργείται, μεταξύ άλλων, και για να απαντήσει στο ερώτημα πώς γνωρίζει κανείς (βλ. και προηγουμένως). Σύμφωνα με τη Θεωρία των Ιδεών οι ψυχές των ανθρώπων, που είχαν ήδη ζήσει μια προ-σωματική ζωή, επανεγκλωβίστηκαν (για διάφορους λόγους, που δεν εξετάζονται σ αυτήν την παρουσίαση) στα ανθρώπινα σώματα. Αλλά τώρα, στην (εκ νέου) σωματική περίοδο της
19 ύπαρξής τους, φέρουν μαζί τους και την ανάμνηση των αιωνίων προτύπων όλων των όντων, των Ιδεών, οι οποίες υπάρχουν σε μια άυλη μορφή σε έναν υπερουράνιο χώρο και με τις οποίες οι ψυχές ήρθαν σε επαφή στην προ-σωματική περίοδο της ύπαρξής τους. Επειδή τα πραγματικά όντα είναι οι αιωνίως ζώσες Ιδέες και τα καθημερινά δεν είναι παρά τα απεικάσματα των Ιδεών, η ψυχή, εγκλωβισμένη, όπως σημειώσαμε, στο ανθρώπινο σώμα, όταν συναντά ένα ον στην ενδοσωματική, επίγεια κατάσταση της ζωής της, θυμάται το αιώνιο πρότυπο αυτής της οντότητας, την Ιδέα του, που υπάρχει αιωνίως σε μια άυλη μορφή και το αναγνωρίζει. Έτσι φαίνεται ότι η γνώση είναι ανάμνηση. 13 Ο Αριστοτέλης, στη συνέχεια (βλ. Tiles, Mary και Tiles, Jim. 1993: 90), διατύπωσε την άποψη, σε αντίθεση με τον Πλάτωνα, ότι η γνώση πρέπει να αναζητηθεί μέσα στον κόσμο. Οι αισθήσεις μας και η λογική είναι αρκετά μέσα για να γνωρίσουμε την πραγματικότητα. Για τον Αριστοτέλη η γνώση είναι φυσική ικανότητα του ανθρώπου. Για τον ίδιο έχουμε γνώση απλών πληροφοριών και μια ανώτερη μορφή γνώσης, τη γνώση των πρώτων αρχών, που ερευνά τις βαθύτερες αιτίες των όντων και γι αυτές η έρευνα δεν μπορεί παρά να αρχίσει στον κόσμο που μας περιβάλλει. Για τον Αριστοτέλη μέσω των αισθήσεων κατανοούμε επιμέρους στοιχεία τα οποία ενοποιούνται σε ένα σύνολο και έτσι καταλαβαίνουμε ένα αντικείμενο απέναντί μας ως σύνολο και όχι μόνο τα επιμέρους σημεία του. Αυτό που θα πρέπει να τονιστεί είναι ότι η διαδικασία παραγωγής γνώσης αρχίζει με τις αισθήσεις και συνεχίζεται με τη λογική ανάλυση και επεξεργασία των δεδομένων της εμπειρίας. Αυτά, ωστόσο, δεν σημαίνουν ότι ο 13 Πρόδρομος αυτής της θεωρίας μπορεί να θεωρηθεί και ο διάλογος του Σωκράτη με τον δούλο στον Μένονα. Για την ερμηνεία αυτή βλ. Lesky, 1988: 720 κ.ε.
20 άνθρωπος δεν κάνει πάντα και διαισθητικές κρίσεις. Η ενοποίηση των επιμέρους αισθητικών στοιχείων που αναφέραμε είναι αποτέλεσμα τέτοιου είδους διαισθητικών κρίσεων. Μπορούμε να πούμε ότι ο Αριστοτέλης θα υποστήριζε ένα είδος σημερινού θεμελιωτισμού, 14 από την άποψη ότι δέχεται κάποιες προτάσεις ως απόλυτα βεβαιωμένες και ότι πάνω σ αυτές μπορούν να στηριχθούν οι επόμενες. Τέλος να σημειώσουμε ότι ο Αριστοτέλης αρνείται το σκεπτικισμό, διατυπώνοντας την άποψη πως όλες οι κρίσεις δεν είναι της ίδιας αξίας μεταξύ τους και ότι είναι πιο εύκολο απ όσο φαίνεται αρχικά να καταλήξουμε σε μια κρίση μεταξύ αντιφατικών εμπειρικών παραδοχών. Για τον Αριστοτέλη μπορούμε να ακολουθήσουμε την παρακάτω τακτική: α) παρατηρούμενα φαινόμενα β)επαγωγές γ) πρώτες αρχές (πρώτα συμπεράσματα, βεβαιότητες) δ) παραγωγή συλλογισμών μέσω ενδιάμεσων όρων. Να προσθέσουμε ότι για τον Αριστοτέλη η εξήγηση έχει τελολογικό χαρακτήρα. Διευκρινίζουμε ότι τελολογία ονομάζουμε γενικά τις απόψεις σύμφωνα με τις οποίες δράσεις ή στάσεις αποβλέπουν σε ένα σκοπό, ο οποίος και τις καθοδηγεί. Για τον Αριστοτέλη κάθε τι στη φύση έχει ένα τελικό σκοπό. Οι προαναφερόμενες απόψεις προφανώς δεν αποτελούν παρά ελάχιστο κλάσμα των απόψεων για τη γνώση που εκφράστηκαν με ποικίλους τρόπους στην αρχαία ελληνική φιλοσοφία. Επιλέγοντας ό,τι θεωρούμε πιο κατάλληλο, παραθέτουμε και πάλι εν συντομία- τις απόψεις των 14 Βλ. σ. 5.
21 σκεπτικών, οι οποίοι με συστηματικό τρόπο είχαν αμφισβητήσει τη δυνατότητα της γνώσης. 15 Οι αρχαίοι σκεπτικοί. Όπως φάνηκε από τα προηγούμενα, μεγάλο μέρος της ίδιας της ύπαρξης της Επιστημολογίας, οφείλεται, πηγάζει από την ανάγκη να βεβαιωθούμε πως ό,τι πιστεύουμε, ό,τι αποδεχόμαστε ως αληθές, είναι πράγματι αληθές. Στο ίδιο πνεύμα, είναι απαραίτητο να είμαστε σίγουροι ότι οι διαδικασίες τις οποίες ακολουθήσαμε για να φτάσουμε στο σωστό συμπέρασμα, ήταν πράγματι οι ενδεδειγμένες. Όλη αυτή η συλλογιστική, όχι και τόσο καινούρια, δημιούργησε το πρόβλημα στο οποίο αναφερόμαστε ως το πρόβλημα του σκεπτικισμού. Δεν πρόκειται να παρουσιάσουμε αναλυτικά όλες τις (πολλές) αποχρώσεις του σκεπτικισμού. Θα ασχοληθούμε μόνο τις βασικές θέσεις του Αινησίδημου, βασικού εκπροσώπου της αρχαίας σκέψης, 16 με σκοπό να έχουμε μια αντίληψη για τα προβλήματα τα οποία οδηγούν στο σκεπτικισμό. Στη συνέχεια θα περάσουμε στη νεότερη εποχή και στις καθαυτό επιστημολογικές απόψεις που διατυπώνονται από τον Καρτέσιο. Να σημειώσουμε, τέλος, ότι προτάσσονται οι σκεπτικιστικές απόψεις στο βαθμό που αν δεν υπήρχαν οι αμφιβολίες, οι αμφισβητήσεις της διαδικασίας που οδηγούν στη γνώση καθώς και η ανάγκη για τη βεβαιότητα και την εγκυρότητα των συμπερασμάτων μας, δεν θα ετίθετο ερώτημα 15 Προφανώς τα ανωτέρω δεν αποτελούν παρουσίαση των απόψεων για τη γνώση του Πλάτωνα ή του Αριστοτέλη. Αποτελούν απλώς μια αναφορά για να τοποθετηθούν οι προαναφερόμενοι φιλόσοφοι μέσα στο «χάρτη» των γνωσιολογικών θέσεων. 16 Εννοούμε της αρχαίας Ελλάδας, διότι στο χώρο των αρχαίων σκεπτικών ο Αινησίδημος ανήκει στη Νέα Σκέψη (διάκριση για την οποία δεν θα αναφέρουμε τίποτα περισσότερο στο πλαίσιο των σημειώσεων αυτών).
22 για το πώς φθάνουμε στη γνώση. Παρουσιάζουμε, λοιπόν, τους λεγόμενους τρόπους του Αινησίδημου, 17 τα στοιχεία, δηλαδή, πάνω στα οποία βασίστηκε για να παρουσιάσει τις απόψεις του Πύρρωνα 18 αλλά και τις δικές του για την αμφισβήτηση της γνωστικής διαδικασίας. Οι τρόποι του Αινησίδημου. 1 Τα διάφορα ζώα αντιλαμβάνονται με διαφορετικό τρόπο τον κόσμο. 2 Παρόμοιες διαφορές παρατηρούνται και μεταξύ των ανθρώπων. 3 Το ίδιο αντικείμενο δημιουργεί στις αισθήσεις διαφορετικές εικόνες άρα είναι δύσκολα προσδιορίσιμη η πραγματική φύση του αντικειμένου. 4 Για να καταλάβουμε τη φύση ενός αντικειμένου, θα πρέπει να έχουμε υπόψη μας και τη διαφορετική ψυχική κατάσταση του υποκειμένου, όταν κάτι πέφτει στην αντίληψή του. 5 Οι αποστάσεις από τις οποίες παρατηρείται κάτι, η θέση του υποκειμένου και του αντικειμένου στο χώρο και η μεταξύ τους σχέση προκαλούν μεταβλητότητα των παραστάσεων. 6 Η φύση ενός αντικειμένου παραμένει πάντα άγνωστη, επειδή το αντικείμενο δεν προσλαμβάνεται ποτέ από μόνο του αλλά πάντα σε σχέση με κάτι άλλο. Αυτό το κάτι άλλο μπορεί να είναι και το ίδιο το υποκείμενο. 17 Αρχαίος φιλόσοφος (1 ος αι. π.χ). Δίδαξε τις απόψεις του Πύρρωνα και υποστήριξε την ανάγκη της «εποχής», την αποφυγή, δηλαδή, κρίσεων για τον κόσμο. 18 Πύρρων ο Ηλείος (4 ος 3 ος αι. π.χ.). Αρχαίος φιλόσοφος, εισηγητής της άποψης της ισοσθένειας των λόγων (για κάθε άποψη / θέμα, υπάρχουν εξ ίσου ισχυρά αντίθετα επιχειρήματα- άρα δεν μπορούμε να υποστηρίξουμε τίποτα). Αντίθετα, ο αρχαίος ελληνικός ακαδημαϊκός (ακαδημεικός) σκεπτικισμός αρνούνταν εντελώς τη δυνατότητα της γνώσης (βλ. λέξη και σε Πελεγρίνη, 2005).
23 7 Τα σύνθετα σώματα παρουσιάζονται έτσι στις αισθήσεις μας, ώστε να μην μπορούμε να ξέρουμε τίποτα για τη σύνθεσή τους. Η ποσότητα μπορεί να προκαλεί ποιοτικές μεταβολές. 8 Όλα τα πράγματα φαίνονται σχετικά. 9 Οι κρίσεις μας για τα πράγματα είναι σχετικές. Αυτό που είναι σπάνιο θεωρείται πολύτιμο, αλλά δεν δίνεται η κατάλληλη σημασία στο πιο καθημερινό. 10 Διαφορετικές συνήθειες, αντιλήψεις και πρακτικές σε διαφορετικούς λαούς. 19 Οι προηγούμενες αναφορές δείχνουν την σκεπτική αντίληψη που είχαν για τη γνώση οι αρχαίοι. Είναι φανερό ότι μια οσοδήποτε σύντομη «ανάλυση» κι αν έκανε κανείς των τρόπων του Αινησίδημου, εκείνο στο οποίο θα κατέληγε είναι η ολοφάνερη αμφισβήτηση της δυνατότητας της γνώσης και της διατύπωσης μιας βέβαιης κρίσης για τα πράγματα, για τον κόσμο. 19 Δεκάδες πηγές στο διαδίκτυο αναφέρουν τους τρόπους του Αινησίδημου. Το έργο του μας παραδίδεται από τον Φώτιο, τον Σέξτο Εμπειρικό, το Διογένη Λαέρτιο κ.ά.