Η Kοινωνικοπολιτισµική Θεωρία του Lev Vygotsky Για να δούµε το έργο του Piaget από νέα οπτική γωνία θα εξετάσουµε µία άλλη θεωρία για τη γνωστική ανάπτυξη, που έχει προκαλέσει µεγάλο ενδιαφέρον τελευταία. Πρόκειται για την κοινωνικοπολιτισµικη θεωρία που προτάθηκε από τον Lev Vygotsky. Ο ρώσος αναπτυξιακός ψυχολόγος Vygotsky υπήρξε ενεργός ερευνητής κατά τη δεκαετία του 1920 και 1930, δηλαδή την εποχή που ο Piaget διατύπωνε τη θεωρία του. Γεννήθηκε το 1896 στην Όρσα της Λευκορωσίας και πέθανε το 1934 σε ηλικία 38 ετών από φυµατίωση. Ο θάνατός του ήρθε σε τόσο νεαρή ηλικλια που δεν πρόλαβε να ολοκληρώσει τη θεωρία του. Ωστόσο άφησε αξιόλογο έργο πίσω του, τροφή για τη σκέψη µας. Με το έργο του εισάγεται η έννοια του κοινωνικού κονστρουκτιβισµού. Η θεωρία του αποτελεί µία ιστορικοπολιστιµική προσέγγιση σύµφωνα µε την οποία οι ιστορικές αλλαγές στην κοινωνία προκαλούν αλλαγές στην ανθρώπινη φύση (συνείδηση και συµπεριφορά). Επίσης τα συστήµατα των συµβόλων και εργαλείων που δηµιουργεί ο πολιτισµός αλλάζουν την συµπεριφορά και την νόηση. Θεωρείται ότι ο µηχανισµός της ατοµικής ανάπτυξης έχει τις ρίζες του στην κοινωνία και στον πολιτισµό και άρα η ανάπτυξη των µελών της κοινωνίας καθοδηγείται από την ιστοριική της εξέλιξη. Στην θεωρία του τονίζονται δύο κεντρικές ιδέες: (1) η γνωστική ανάπτυξη συµβαίνει µέσα σε ένα κοινωνικοπολιτισµικό περιβάλλον το οποίο επηρεάζει τη µορφή που θα πάρει η γνωστική ανάπτυξη, και (2) πολλές από τις πιο αξιοσηµείωτες δεξιότητες του παιδιού αναπτύσσονται µέσα από τις κοινωνικές συναλλαγές µε τους γονείς, τους δασκάλους και άλλους νοητικά ικανότερους συνεργάτες. Στη θεωρία του για τη γνωστική ανάπτυξη εισήγαγε το µηχανισµός της εσωτερίκευσης σύµφωνα µε τον οποίο το κοινωνικό περιβάλλον διαµεσολαβεί και προσδιορίζει τον τρόπο αντίληψης του ατόµου. Τέλος, δίνεται ιδιαίτερη σηµασία στο ρόλων των συµβολικών συστηµάτων (ιδίως της γλώσσας) και των µέσων/εργαλείων που διαθέτει ο πολιτισµός. Η γλώσσα θεωρείται το πρώτο σύστηµα διαµεσολάβησης της κοινωνίας στη διαµόρφωση του νου, γιατί οργανώνει την αντίληψη και τη µνήµη και γιατί οδηγεί τον άνθρωπο από την αίσθηση στον ορθό λόγο.
Εθνική Κουλτούρα Τα βρέφη γενιούνται µε κάποιες στοιχειώδεις γνωστικές λειτουργίες (προσοχή, ασίσθηση, αντίληψη, µνήµη). Αυτές µεταµορφώνονται από το πολιτισµικό περιβάλλον σε νέες πολυπλοκότερες νοητικές διεργασίες οι οποίες αποκαλούνται ανώτερες νοητικές λειτουργίες. Ας πάρουµε για παράδειγµα τη µνήµη. Αρχικά η µνηµονική ικανότητα περιορίζεται από βιολογικούς παράγοντες στις εικόνες και τις εντυπώσεις που µπορούν να παράγουν. Ωστόσο κάθε κουλτούρα παρέχει στα παιδιά εργαλεία νοητικής προσαρµογής που τους επιτρέπουν να προσαρµόσουν τις βασικές νοητικές λειτουργίες τους. Έτσι τα παιδιά στις δυτικές κοινωνίες µπορούν να µάθουν να θυµούνται καλύτερα σηµειώνοντας αυτά που πρέπει να θυµηθούν, ενώ οι συνοµήλικοί τους σε αναλφάβητες κοινωνίες µπορεί να µάθουν άλλες στρατηγικές, π.χ. να δένουν κορδονι στο δάκτυλο. Αυτές οι κοινωνικά µεταδιδόµενες στρατηγικές µνήµης καθώς και άλλα πολιτισµικά εργαλεία διδάσκουν στα παιδιά πώς να χρησιµοποιούν το µυαλό τους, πώς να σκέφτονται. Και αφού κάθε πολιτισµός µεταδίδει ορισµένες πεποιθήσεις και αξίες, διδάσκει στα παιδιά και τι να σκέφτονται. Συνοψίζοντας, ο Vygotsky υποστήριξε ότι η ανθρώπινη γνωστική λειτουργία ακόµη και όταν αποκτάται σε πληρη αποµόνωση, είναι εγγενώς κοινωνικοπολιτισµική, γιατί επηρεάζεται από τις πεποιθήσεις, τις αξίες και τα εργαλεία νοητικής προσαρµογής που µεταδίδονται στα άτοµα από το πολιτισµικό περιβάλλον τους. Εφόσον αυτές οι αξίες και τα νοητικά εργαλεία µπορεί να διαφέρουν σηµαντικά από πολιτισµό σε πολιτισµό πίστευε ότι ούτε η πορεία ούτε το περιεχόµενο της νοητικής ανάπτυξης είναι τόσο καθολικό όσο υπέθετε ο Pisget. Κοινωνική προέλευση των πρώτων γνωστικών ικανοτήτων Χοντρικά, ο Vygotsky θεωρούσε ότι η γνωστική ανάπτυξη (απόκτηση γνώσεων, αξιών, πεποιθήσεων, στρατηγικών) συντελείται µέσω του πολιτισµού και της συνεργασίας µε άλλα µέλη της κοινωνίας που έχουν περισσότερες γνώσεις. Συµφωνούσε µε τον Piaget ότι τα παιδιά είναι περίεργοι εξερευνητές που συµµετεχουν ενεργά στη διαδικασία της µάθησης και ανακαλύπτουν νέες έννοιες. Όµως έδωσε πολύ λιγότερη έµφαση στην ανακάλυψη που κάνει το παιδί µόνο του τονίζοντας αντίθετα τη σηµασία των κοινωνικών παραγόντων που συµβάλλουν στη γνωστική ανάπτυξη. Σύµφωνα µε τον Vygotsky πολλές από τις πραγµατικά σηµαντικές ανακαλύψεις που κάνουν τα παιδιά συµβαίνουν στα πλαίσια συνεργατικών διαλόγων ανάµεσα σε έναν έµπειρο εκπαιδευτή που δείχνει τη
δραστηριότητα και δίνει λεκτικές οδηγίες και ένα αρχάριο µαθητή που προσπαθεί να καταλάβει τις οδηγίες του εκπαιδευτή και τελικά εσωτερικεύει την πληροφορία χρησιµοποιώντας τη για να καθοδηγήσει ανάλογα τη δική του εκτέλεση στην πράξη. Ας δούµε ένα παραδειγµα για να καταλάβουµε πώς λειτουργεί η συνεργατική ή καθοδηγούµενη µάθηση όπως την έβλεπε ο Vygotsky. Ένα τετράχρονο κοριτσάκι προσπαθεί να λύσει ένα πάζλ αλλά δεν τα καταφέρνει. Έρχεται ο πατέρας της και της δίνει συµβουλές όπως να βάλει πρώτα τις γωνίες. Βρίσκει µία γωνία σε ροζ και της λέει να βρουν και άλλα ροζ κοµµάτια. Όταν η µικρή απογοητεύεται της βάζει εκείνος δύο κοµµάτια για να δει πώς γίνεται. Όταν καταφέρνει η µικρή και βάζει και εκείνη την ενθαρρύνει. Καθώς η µικρή µπαίνει στο νόηµα εκείνος αποµακρύνεται για να δουλέψει το κοριτσάκι πιο ανεξάρτητα. Για να δούµε πώς προάγουν οι συνεργατικοί διάλογοι τη γνωστική ανάπτυξη να δούµε κάποιους όρους της θεωρίας. Ζώνη επικείµενης ανάπυξης Ο Vygotsky θα έλεγε ότι το κορίτσι και ο πατέρας λειτουργούν µέσα σε αυτό που ονόµαζε ζώνη επικείµενη ανάπτυξης. Στη διαφορά ανάµεσα σε αυτό που ένας µαθητής µπορεί να καταφέρει µόνος του και σε αυτό που µπορεί να καταφέρει µε καθοδήγηση και ενθάρρυνση από έναν πιο επιδέξιο σύντροφο. Η µικρή προφανώς γίνεται ικανότερη στην κατασκευή παζλ µε τη βοήθεια του πατέρα της παρά χωρίς τη βοήθεια. Το σηµαντικότερο είναι ότι θα εσωτερικεύσει τις τεχνικές επίλυσης που χρησιµοποιεί στη συνεργασία της και θα µάθει τελικά να τις χρησιµοποιεί µόνη της κατακτώντας ένα νέο επίπεδο ανεξάρτητου ελέγχου. Η σηµαντικότερη ίσως, για την ψυχολογία και τη διδακτική, συνεισφορά του Vygotsky έγκειται στη διατύπωση της θεωρίας της ζώνης επικείµενης ανάπτυξης (Ζ.Ε.Α). Είναι κοινά αποδεκτό ότι υπάρχει διαφορετικότητα ανάµεσα στα άτοµα τόσο στο ρυθµό ανάπτυξης όσο και τη γνωστική ικανότητα τους. Ο Vygotsky θεωρεί ότι το γνωστικό µαθησιακό δυναµικό κάθε ατόµου µπορεί να πλουτιστεί µε περιβαλλοντική συνδροµή. Το παιδί κατέχει ένα συγκεκριµένο γνωστικό επίπεδο. Με τη διαµεσολάβηση του εκπαιδευτικού, των γονέων και των συνοµηλίκων του το άτοµο µπορεί µε αλληλεπίδραση να οδηγηθεί σε ένα γνωστικό επίπεδο ανώτερο αυτού που από µόνο του κατέχει. Η διαφορά ανάµεσα στο προϋπάρχον γνωστικό επίπεδο κι εκείνο που το παιδί θα κατακτήσει µε καθοδήγηση ονοµάζεται Ζώνη
Επικείµενης Ανάπτυξης. Με άλλα λόγια Ζ.Ε.Α. είναι η διαφορά ανάµεσα σε αυτό που από µόνος µου µπορώ να πετύχω κι αυτό που θα κατακτήσω αν µε βοηθήσουν. Άρα η Ζ.Ε.Α. ενός µαθητή είναι η απόσταση µεταξύ του πραγµατικού αναπτυξιακού επιπέδου, όπως καθορίζεται από ανεξάρτητη διαδικασία επίλυσης προβληµάτων και του επιπέδου της δυναµικής, όπως καθορίζεται µέσω της επίλυσης των προβληµάτων κάτω από την καθοδήγηση ενός ενήλικα ή σε συνεργασία µε πιο ικανoύς συµµαθητές του.το πραγµατικό αναπτυξιακό επίπεδο ενός παιδιού υποδηλώνει το επίπεδο νοητικής ανάπτυξης σε µια ορισµένη χρονική περίοδο. Υποδηλώνει τις λειτουργίες που έχουν ωριµάσει στο παιδί. Η Ζ.Ε.Α. καθορίζει λειτουργίες που δεν έχουν ωριµάσει ακόµα αλλά βρίσκονται στη διαδικασία της ωρίµανσης και ανάπτυξης. Η Ζ.Ε.Α. µας επιτρέπει να σκιαγραφήσουµε το άµεσο µέλλον του παιδιού και τη συνολική δυναµική κατάσταση της ανάπτυξής του. Η εµπειρία δείχνει ότι το παιδί µε την ευρύτερη Ζ.Ε.Α. έχει καλύτερες επιδόσεις στο σχολείο. Παραδείγµατος χάρη, δύο παιδιά ηλικίας δέκα ετών απαντούν και τα δύο στις ίδιες ερωτήσεις, τις οποίες µπορούν να απαντήσουν κατά µέσο όρο τα παιδιά αυτής της ηλικίας. Όταν όµως ένα από τα παιδιά αφού καθοδηγηθεί κατάλληλα
απαντά επιτυχώς σε ερωτήσεις που το άλλο δεν µπορεί να απαντήσει, µπορούµε να πούµε τότε ότι η ζώνη της επικείµενης ανάπτυξης του παιδιού αυτού είναι µεγαλύτερη από του άλλου. Σταδιακή εισαγωγή Ένα χαρακτηριστικό της κοινωνικής συνεργασίας που προάγει τη γνωστική ανάπτυξη είναι η σταδιακή εισαγωγή, η τάση των πιο έµπειρων να προσαρµόζουν µε προσοχή την υποστήριξη που παρέχουν στην κατάσταση στην οποία βρίσκεται κάθε στιγµή ο αρχάριος µαθητής ώστε να µπορεί να ωφεληθεί από αυτή την υποστήριξη και να καταλάβει καλύτερα το πρόβληµα. Η σταδιακή εισαγωγή συµβαίνει όχι µόνο στο εκπαιδευτικό περιβάλλον αλλά και κάθε φορά που ένα πιο έµπειρο άτοµο προσαρµόζει τη βοήθεια που προσφέρει ώστε να οδηγήσει το παιδί σε ένα επίπεδο κοντά στα όρια των δυνατοτήτων του. Η συµπεριφορά του πατέρα στο προηγούµενο παράδειγµα δείχνει ότι δεν αρκεί µόνο η εργασία στη ζώνη επικείµενης ανάπτυξης αλλά απαραίτητη είναι και η σταδιακή εισαγωγή της µικρής στο πρόβληµα ώστε στο τέλος να δουλεύει ανεξάρτητα. Καθοδηγούµενη συµµετοχή Σε αρκετούς πολιτισµούς τα παιδιά δε µαθαίνουν πηγαίνοντας στο σχολείο µαζί µε άλλα παιδιά. Ούτε παίρνουν από τους γονείς µία τυπική εκπαίδευση για να µάθουν να πλέκουν ή να κυνηγούν. Αντίθετα µαθαίνουν µέσα από µία καθοδηγούµενη συµµετοχή, συµµετέχοντας δηλαδή ενεργά στις δραστηριότητες του πολιτισµού τους µαζί µε πιο επιδέξιους συντρόφους η οποίοι τους προσφέρουν την απαραίτητη βοήθεια και ενθάρρυνση. Η καθοδηγουµενη συµµετοχή είναι µία ανεπίσηµη µαθητεία κατά την οποία διαµορφώνονται οι γνώσεις των παιδιών καθώς συµµετέχουν µε τους ενήλικες και άλλους πιο επιδέξιους συνεργάτες στις καθηµερινές δραστηριόττηες του πολιτισµού τους, όπως προετοιµασία φαγητού, κυνήγι, πλύσιµο ρούχων, συγκοµιδή, ή απλά συζητήσεις για τον κόσµο γύρω τους. Η Barbara Rogoff πιστεύει ότι η γνωστική ανάπτυξη διαµορφώνεται τόσο από τις ανεπίσηµες συναλλαγές µεταξύ ενηλίκων και παιδιών όσο και από την τυπική διδασκαλία και εκπάιδευση. Η ιδέα της καθοδηγούµενης συµµετοχής µπορεί να γίνει εύκολα κατανοητή σε πολιτισµούς όπου τα παιδιά συµµετέχουν από νωρίς σε καθηµερινές δραστηριότητες
όπως για παράδειγµα στις φυλές στο Μεξικό, στην Αφρική κ.α. Αυτή την ιδέα δεν είναι εύκολο να τη συλλάβουµε σε ένα πολιτισµό όπως είναι ο δικός µας. Γιατί η γνωστική ανάπτυξη δεν είναι πλέον αρµοδιότητα των γονέων αλλά συντελείται στο σχολείο. Παρόλα αυτά στις σύγχρονες κοινωνίες η µάθηση γίνεται ασφαλώς στο σπίτι ειδικά κατά την προσχολική ηλικία. Και αυτές οι µαθησιακές εµπειρίες µέσα στην οικογένεια προετοιµάζουν µε διάφορους τρόπους τα παιδιά για το σχολείο. Για παράδειγµα, η τυπική εκπαίδευση ζητά από τα παιδιά να απαντούν σε ερωτήσεις ενηλίκων ενώ οι ενήλικες γνωρίζουν την απάντηση. Επίσης ζητά από το παιδί να µάθει να εξετάζει πράγµατα που δεν έχουν άµεση σχέση µε τη ζωή του (γνώση για χάρη της γνώσης). Αυτή η ανεξάρτητη από το πλαίσιο µάθηση που είναι άγνωστη σε πολλούς άλλους πολιτισµούς, καλλιεργείται µέσω της καθοδηγούµενης συµµετοχής από τα πρώτα χρόνια του παιδιού στο δικό µας πολιτισµό, και προφανώς ο χώρος που καλλιεργείται δεν είναι το σχολείο αλλά η οικογένεια. Η γλώσσα στη γνωστική ανάπτυξη Σύµφωνα µε τον Vygotsky η γλώσσασ παίζει δύο σηµαντικούς ρόλους στη γνωστική ανάπτυξη. Πρώτον θεωρείται το πρώτο µέσο µε το οποίο οι ενήλικες περνούν πολιτισµικά σηµαντικούς τρόπους σκέψης και επίλυσης προβληµάτων στα παιδιά. Δεύτερον η γλώσσα γίνεται ένα από τα αποτελεσµατικότερα εργαλεία νοητικής προσαρµογής. Ο Vygotsky συµφωνούσε µε τον Piaget ότι αρχικά η σκέψη των παιδιών είναι προγλωσσική και ότι οι πρώτες απόπειρες χρήσης της γλώσσας δείχνουν αυτά που ήδη γνωρίζει το παιδί. Υποστήριζε ωστόσο ότι η σκέψη και η γλώσσα κάποια στιγµή συγχωνεύονται και ότι πολλές από τις µη κοινωνικές κουβέντες που ο Piaget ονόµαζε εγωκεντρικές δείχνουν αυτή τη µετάβαση από τον προγλωσσικό συλλογισµό στον λεκτικό συλλογισµό. Σύµφωνα µε τον Vygotsky οι µονόλογοι του παιδιού συµβαίνουν συχνότερα σε ορισµένες περιστάσεις παρά σε άλλες. Παρατήρησε ότι τα παιδιά έχουν περισσότερο την τάση να µονολογούν όταν προσπαθούν να λύσουν προβλήµατα ή να πετύχουν σηµαντικούς στόχους. Αυτός ο µη κοινωνικός λόγος γίνεται εντονότερος όταν συναντά εµπόδια. Κατέληξε λοιπόν ότι ο µη κοινωνικός λόγος δεν είναι εγωκεντρικός αλλά επικοινωνιακός. Είναι ένας λόγος που απευθύνεται στον εαυτό ή ιδιωτικός λόγος που βοηθά τα παιδιά να σχεδιάσουν στρατηγικές και να προσαρµόσουν κατάλληλα τη συµπεριφορά τους ώστε να µπορέσουν να πετύχουν το σκοπό τους.
Επιπλέον υποστήριζε ότι ο ιδιωτικός λόγος γίνεται συντοµότερος όσο µεγαλώνει το παιδί και από τις ολόκληρες προτάσεις καταλήγει σε µεµονοµένες λέξεις ή και απλές κινήσεις χειλιών στα 8-9 έτη. Δεν εξαφανίζεται ποτέ εντελώς. Χρησιµεύει ως σύστηµα γνωστικής αυτοκαθοδήγησης που γίνεται αργότερα «υπόγειο» δηλαδή σιωπηρός ή εσωτερικός λόγος. Πρόκειται για την συγκαλυµµένη λεκτική σκέψη που χρησιµοποιούµε στις καθηµερινές µας δραστηριότητες. Ιδωµένη από αυτό το πρίσµα η γλώσσα µπορεί να παίξει ένα σηµαντικό ρόλο στη γνωστική ανάπτυξη βοηθώντας τα παιδιά να γίνουν πιο οργανωτικά και αποτελεσµατικά στην επίλυση προβληµάτων. Αναλυτικότερα, τόσο η γλώσσα όσο και η σκέψη αναπτύσσονται και το ίδιο αναπτύσσεται και η µεταξύ τους σχέση. Στη διάρκεια των δύο πρώτων χρόνων η γλώσσα και η σκέψη αναπτύσσονται σε παράλληλες σχετικά ανεξάρτητες γραµµές. Περίπου στο 2ο έτος η σκέψη και η γλώσσα αρχίζουν να αναµειγνύονται. Αυτή η ανάµειξη αλλάζει θεµελειωδώς τη φύση τόσο της σκέψης όσο και της γλώσσας παρέχοντας στο αναπτυσσόµενο παιδί µία αποκλειστικά ανθρώπινη µορφή συµπεριφοράς κατά την οποία η γλώσσα γίνεται νοητική και η σκέψη λεκτική. Τα δύο ξεχωριστά υποσυστήµατα ενοποιούνται σε νοήµατα. Συνεπώς, κατά τον Vygotsky, η γλώσσα και η σκέψη εµφανίζονται ανεξάρτητα αλλά συγχωνεύονται στην πρώτη παιδική ηλικία για να δηµιουργήσουν αποκλειστικά ανθρώπινους τρόπους σκέψης και επικοινωνίας. Η σηµασία της γλώσσας. Ας δούµε πιο αναλυτικά γιατί η γλώσσα κατέχει εξέχουσα θέση στη θεωρία του Vygotsky. Υπολογίζεται ως σηµαντικότατο πολιτισµικό διαµεσολαβητικό εργαλείο καθώς µε αυτή το παιδί µαθαίνει να οικοδοµεί τη σκέψη του, να κατανοεί τον κόσµο γύρω του και να διαµορφώνει την ίδια του την ταυτότητα. Επιπλέον και το σηµαντικότερο, µέσω της γλώσσας µεταβιβάζονται αναπαραστάσεις κοινωνικών δοµών και σχέσεων και νοήµατα κοινωνικά καθορισµένα. Είναι συνεπώς το σηµαντικότερο µέσο αναπαράστασης του κόσµου στη νόηση, µε αποτέλεσµα η αντίληψη του κόσµου να βασίζεται σε αυτή. Καθότι βέβαια είναι ένας κώδικας κοινωνικά καθορισµένος, είναι φανερό το µέγεθος του κοινωνικού καθορισµού της γνώσης. Διαµέσου λοιπόν της γλώσσας, το άτοµο, παρωθούµενο από κοινωνικά κίνητρα, κατά την αλληλεπίδρασή του µε το κοινωνικό του περιβάλλον, επηρεάζεται από τα πολιτισµικά του στοιχεία συγκροτώντας τελικά τις νοητικές του δοµές.
Στάδια γνωστικής ανάπτυξης Στάδιο 1. Της πρωτόγονης, χωρίς έλεγχο αντίδρασης στα ερεθίσµατα 2. Της χρήσης εξωτερικών διαµεσολαβητικών σηµάτων 3. Της µεγαλύτερης ικανότητας του παιδιού να ρυθµίζει από µόνο του τη συµπεριφορά του 4. Της εσωτερίκευσης της σχέσης σηµάτων και νοητικών ενεργειών Χαρακτηριστικά Το νευρικό σύστηµα είναι ακόµη ανώριµο και το άτοµο (βρέφος) εξαρτάται απόλυτα από το περιβάλλον του Εµφάνιση των πρώτων δυνατοτήτων επιλογής και των πρώτων πράξεων που δεν είναι τυχαίες και παρορµητικές αντιδράσεις σε ερεθίσµατα. Με τη διαµεσολάβηση κατάλληλων για την ηλικία του σηµάτων αρχίζει και αποκτά συνείδηση των σχέσεων που διέπουν τα αντικείµενα. Αρχίζει και αποκτάται ένα πρώτο επίπεδο "αυτοελέγχου" που βασίζεται όµως σε µεγάλο βαθµό ακόµη στις εξωτερικές σχέσεις ανάµεσα σε ερεθίσµατα, σήµατα και συµπεριφορές, δηλαδή τα παιδιά ήδη έχουν αρχίσει να καταλαβαίνουν ότι αυτά που έχουν στο µυαλό τους και τα σήµατα του περιβάλλοντος συνδέονται και τα δεύτερα χρησιµεύουν στην επίτευξη των πρώτων. Τώρα πια δεν είναι απαραίτητη η ταυτόχρονη παρουσία του σήµατος για να εκτελεστεί µια νοητική ενέργεια ή µια δραστηριότητα, µιας και το άτοµο είναι πια ικανό να πραγµατοποιεί νοητικές πράξεις, χωρίς την άµεση εξάρτησή του από το πεδίο των συγκεκριµένων ερεθισµάτων και να αναπτύσσει δυνατότητες γνωστικής αυτοδιαχείρισης και αυτοελεγχόµενης συµπεριφοράς. Πέρα από τη δεδοµένη και εδώ αναπτυξιακή διάσταση που δίνεται στην προσέγγιση του Vygotsky, πρέπει να γίνει σαφής µία ειδοποιός διαφορά µε τη θεωρία του Piaget: ενώ στη θεωρία του Γνωστικού Εποικοδοµισµού (Piaget) τα στάδια είναι σαφώς διαχωρισµένα και ηλικιακά καθορισµένα (έστω και αν όχι απόλυτα, αλλά µε "ελαστικότητα"), στη θεωρία του Κοινωνικού Εποικοδοµισµού (Vygotsky) τα στάδια αυτά καταλαµβάνουν ένα συνεχές στη ζωή του παιδιού, που όχι µόνο λόγω της βιολογικής ωρίµανσης, αλλά και χάρη στη επισωρευτική λειτουργία των κοινωνικών και πολιτισµικών επιρροών αποκτά όλο και περισσότερες δυνατότητες. Αυτή είναι µια πρώτη εικόνα του ρόλου που ο Vygotsky πιστεύει ότι έχουν αυτοί που βοηθούν τα παιδιά στην ανάπτυξή τους και το κοινωνικοπολιτισµικό περιβάλλον, όπως βλέπουµε και στη συνέχεια πιο αναλυτικά. Η έννοια του σταδίου αντιµετωπίζεται διαφορετικά στη θεωρία του ρώσου ψυχολόγου Lev Vygotsky. Στην κοινωνικοπολιτισµική θεωρία του εστίασε στον τρόπο µε τον οποίο ο πολιτισµός οι αξίες, οι παραδόσεις, και οι δεξιότητες µιας
κοινωνικής οµάδας µεταδίδονται από τή µία γενιά στην άλλη. Οι ιστορικοπολιτιστικές αλλαγές έχουν σηµαντική επίδραση στην ανάπτυξη της ανθρώπινης συµπεριφοράς και νόησης. Η αλλαγή στις γνωστικές λειτουργίες πηγάζει από την εσωτερίκευση των πολιτισµικά αποδεκτών συµβολικών συστηµάτων όπως της γλώσσας και των µαθηµατικών. Αρχικά οι ανθρώπινες ψυχολογικές λειτουργίες είναι άµεσες αντιδράσεις σε ερεθίσµατα του περιβάλλοντος. Η ανάπτυξη που συντελείται σε ένα κοινωνικοπολιτισµικό περιβάλλον προσφέρει στον άνθρωπο συµβολικά συστήµατα (π.χ. γλώσσα) τα οποία διαµεσολαβούν στα ερεθίσµατα του περιβάλλοντος και προκαλούν έµµεσες ψυχολογικές αντιδράσεις. Η συµπεριφορά φτάνει σε ένα ποιοτικά διαφορετικό στάδιο ανάπτυξης όταν τα σύµβολα αυτά εσωτερικεύονται πράγµα το οποίο χαρακτηρίζει τις ανώτερες ψυχολογικές διεργασίες. Οι ανώτερες ψυχολογικές αντιδράσεις απαιτούν τη χρήση συµβόλων. Επιπτώσεις στην εκπαίδευση Η θεωρία του Vygotsky έχει επιπτώσεις στην εκπαίδευση. Όπως και ο Piaget τόνισε την αναγκαιότητα της ενεργούς συµµετοχής στη µάθηση. Αξιολογούσε µε πολλή προσοχή τι γνωρίζει ήδη ο µαθητής για να εκτιµήσει τι ήταν ικανός να µάθει. Η βασική διαφορά των δύο προσεγγίσεων εντοπίζεται στον ρόλο του εκπαιδευτικού. Ενώ οι µαθητές στην τάξη του Piaget θα αφιέρωναν χρόνο σε δραστηριότητες µέσα από τις οποίες θα ανακάλυπταν µόνοι τους πράγµατα στο Vygotsky οι δάσκαλοι θα προτιµούσαν την καθοδηγούµενη συµµετοχή σύµφωνα µε την οποία θα καθόριζαν οι ίδιοι τη διδακτική δραστηριότητα, θα παρείχαν οδηγείες προκειµένου να βοηθήσουν τους µαθητές προσαρµοσµένες στις ικανότητες των παιδιών, κατευθύνοντας την πρόοδο και αφήνοντας σταδιακά την πρωτοβουλία στους µαθητές. Οι δάσκαλοι επίσης µπορούν να οργανώσουν συνεργατικές ασκήσεις µάθησης στις οποίες οι µαθητές ενθαρρύνονται να βοηθήσουν ο ένας τον άλλο. Η οδέα είναι ότι τα λιγότερο ικανά µέλη της οµάδας µπορούν να ωφεληθούν από τις οδηγίες που τους δίνουν οι πιο επιδέξιοι συνοµήλικοί τους οι οποίοι ωφελούνται επίσης παίζοντας το ρόλο του δασκάλου. Σειρά ερευνών έχει δειξει τα θετικά αποτελέσµατα από τα συνεργατικά περιβάλλοντα µάθησης. Φαίνεται ότι υπάρχουν τρεις λόγοι για τους οποίους η συνεργατική µάθηση είναι πιο αποτελεσµατική. Αρχικά, τα παιδιά παρακινούνται συνήθως περισσότερο όταν συνεργάζονται για την επίλυση προβληµάτων. Δεύτερον, η συνεργατική µάθηση απαιτεί από τα παιδιά να εξηγήσουν
τις ιδέες τους το ένα στο άλλο και να επιλύουν τις διαφορές τους. Αυτές οι δραστηριότητες βοηθούν τα παιδιά να εξετάσουν καλύτερα τις ιδέες τους και να µπορέσουν να τις εκφράσουν µε τρόπο κατανοητό. Τέλος, τα παιδιά είναι πιθανότερο να χρησιµοποιούν στρατηγικές υψηλής ποιότητας τις οποίες ίσως κανένας από την οµάδα να µην τις είχε βρει αν έπρεπε να δουλέψει µόνος του. Γνώση και ανάπτυξη Ο Vygotsky, από πολύ νωρίς ανέδειξε το ρόλο που παίζουν οι σχέσεις µε τους εκπαιδευτικούς και του συνοµήλικους, παίρνοντας όµως έναν εντελώς διαφορετικό δρόµο από αυτό του Piaget και βοηθώντας, µαζί µε αυτόν, να συγκροτηθεί τελικά ένα πολύ πιο ολοκληρωµένο σχήµα κατανόησης των διαδικασιών οικοδόµησης της γνώσης. Θα µπορούσαµε να πούµε ότι αν το "νόµισµα" είναι η οικοδόµηση της γνώσης βήµα-βήµα, πάνω σε προϋπάρχουσες νοητικές δοµές, σε µια συνεχή αναπτυξιακή διαδικασία, που κέντρο της έχει τις νοητικές λειτουργίες του ατόµου και όχι το σχήµα ερέθισµα - αντίδραση, οι δύο πλευρές είναι: 1. Ο γνωστικός εποικοδοµιτισµός του Piaget που υποστηρίζει ότι η ανάπτυξη προηγείται και είναι προϋπόθεση της γνώσης και πραγµατοποιείται αυτόνοµα, µε τρόπο "βιολογικό", οπότε ο ρόλος του εκπαιδευτικού είναι να βοηθά το µαθητή να αναπτύσσεται ο µαθητής µόνος του, προσφέροντας το κατάλληλο µαθησιακό περιβάλλον και 2. Ο κοινωνικός εποικοδοµιτισµός του Vygotsky που υποστηρίζει ότι η γνώση προηγείται της ανάπτυξης, οδηγώντας σε αυτή, οπότε και ο ρόλος του εκπαιδευτικού είναι και περισσότερο ενεργός και απαραίτητος ώστε να δοθεί στο µαθητή η κατάλληλη γνωστική στήριξη και πολύ πιο σηµαντικός όσον αφορά τη "λειτουργία του" ως διαµεσολαβητή των κοινωνικών και πολιτισµικών µηνυµάτων που προσφέρονται στο µαθητή ως στοιχεία που θα τον οδηγήσουν στην οικοδόµηση των δικών του γνωστικών σχηµάτων. Πιστεύουµε ότι αν οι δύο αυτές θεωρίες δεν αντιµετωπιστούν ως αντίπαλοι, αλλά ως ένα δίπολο µε συνεχή επιρροή του ενός πόλου πάνω στον άλλο, είναι δυνατό να δούµε την εκπαιδευτική διαδικασία ως µια διαδικασία όπου ο µαθητής, σε ένα θετικό και παραγωγικό σχολικό περιβάλλον, που λαµβάνει υπόψη τις πολιτισµικές και κοινωνικές παραµέτρους του ευρύτερου κοινωνικού περιβάλλοντος, παρωθείται και ενισχύεται ώστε µέσα από την ενασχόλησή του µε την επίλυση προβληµατικών καταστάσεων να κατακτά επόµενα επίπεδα ανάπτυξης, στηριζόµενος στις
προηγούµενες γνώσεις και εµπειρίες του, συνεπικουρούµενος από τη συνεργασία του µε τον/την εκπαιδευτικό, τους συµµαθητές και το κοινωνικό περιβάλλον. Αξιολόγηση της θεωρίας του Vygotsky Η προσέγγιση του Vygotsky αµφισβητεί σε πολλά σηµεία τη θεωρία του Piaget και έχει κινήσει πολύ το ενδιαφέρον τελευταία oπότε και γίνονται απόπειρες επιβεβαίωσής της. Όµως έχει δεκτεί κριτική. Η Barbara Rogoff υποστηρίζει ότι η καθοδηγούµενη συµµετοχή που βασίζεται κυρίως στη λεκτική καθοδήγηση στην οποία έδωσε έµφαση ο Vygotsky µπορεί να προσαρµόζεται λιγότερο σε ορισµένους πολιτισµούς ή να χρησιµεύει λιγότερο για ορισµένες µορφές µάθησης από ο,τι για άλλες. Ένα παιδί στο Μπαλί που καλλιεργεί ρύζι µπορεί να ωφεληθεί περισσότερο από την παρατήρηση και την εξάσκηση παρά από την λεκτική καθοδήγηση και την ενθάρρυνση. Άλλοι ερευνητές έχουν διαπιστώσει ότι η συνεργασία των συνοµηλίκων για την επίλυση προβληµάτων δεν ωφελεί πάντα τα άτοµα που συνεργάζονται και µπορεί αντίθετα να µειώσει τις επιδόσεις αν ο ικανότερος συνεργάτης δεν έχει µεγάλη εµπιστοσύνη στις γνωσεις του ή δεν καταφέρνει να προσαρµόσει τον τρόπο διδασκαλίας του στο επίπεδο κατανόησης του συνεργάτη του. Ωστόσο παρά τις οποιεσδήποτε επικρίσεις ο Vygotsky πρόσεφερε πολύτιµη υπηρεσία υπενθυµίζοντάς µας ότι η γνωστική ανάπτυξη όπως και όλες οι άλλες πλευρές της ανάπτυξης γίνεται καλύτερα κατανοητή αν µελετάται στο πολιτισµικό και κοινωνικό περιβάλλον στο οποίο συµβαίνει.