ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ ΜΜΕ και σχολείο : Ζητήματα διδασκαλίας των ΜΜΕ στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση ερευνών, 1 Είναι γενικά παραδεκτό και προκύπτει και από τα πορίσματα δεκάδων ότι δημιουργείται μια διαρκώς αυξανόμενη επίδραση των ΜΜΕ, και κυρίως της τηλεόρασης στη διαδικασία διαμόρφωσης της κοινωνικής, πολιτικής και πολιτιστικής συνείδησης των πολιτών. Υπάρχουν βέβαια διαφοροποιήσεις όσον αφορά τις διάφορες ηλικιακές κατηγορίες, το φύλο το κοινωνικό στρώμα στο οποίο ανήκουν, το μορφωτικό τους επίπεδο κλπ. αλλά πέρα από τις όποιες διαφορές προκύπτει ως κοινός παρανομαστής η συχνά έντονη επιρροή των ΜΜΕ στον τρόπο ζωής των πολιτών γενικότερα. Τα ΜΜΕ στην εποχή μας ορθώνονται στην πραγματικότητα σαν ένας ιδιαίτερος πόλος εξουσίας, εφόσον με την δυνατότητα κατασκευής της κοινωνικής και πολιτικής πραγματικότητας που διαθέτουν, μπορούν να επηρεάζουν την κοινή γνώμη σε μια προσπάθεια να την στρέψουν σε μια επιθυμητή κάθε φορά κατεύθυνση. Ενας βασικός λόγος που ισχυροποιεί το ρόλο αλλά και την δυνατότητα επιρροής των ΜΜΕ,, είναι το γεγονός ότι μέσα στις συνθήκες ενός διεθνοποιημένου συστήματος της αγοράς, η δύναμη της πληροφορίας (η κατοχή,ο έλεγχος, και η διάθεσή της) έχει αποκτήσει καθοριστική σημασία, τόσο στο οικονομικό, όσο στο κοινωνικό, πολιτισμικό και πολιτικό επίπεδο. Ο έλεγχος εξάλλου των ΜΜΕ από ισχυρά επιχειρηματικά συμφέροντα, δίνει την δυνατότητα άμεσης άλλα και καθοριστικής πολλές φορές παρέμβασης στην οικονομική, κοινωνική αλλά και πολιτική ζωή των χωρών. Οπως σημειώνουν οι Martin Carnoy και Manuel Castells, «Οι γιγάντιοι όμιλοι παραγωγής θεάματος ενσωματώνουν την τηλεόραση σε όλες τις μορφές της, το βίντεο τις ταινίες, το ραδιόφωνο, την ψυχαγωγία, τις εκδόσεις, τις εφημερίδες και τα περιοδικά, σε ένα ολιγοπωλιακό διασυνοριακό σύστημα που κυριολεκτικά διαμορφώνει τις πληροφορίες και τις πολιτιστικές παραστάσεις» 2.. Μέσα σ αυτό πλαίσιο ανάπτυξης και εξάπλωσης των 1 Αναφέρομαι τόσο σε μετρήσεις τηλεθέασης κυρίως (AGB κλπ.),όσο και σε πορίσματα εμπειρικών ερευνών π.χ. Μακρίδης Γ. Μαθητές του 2000 Αδημοσίευτη έρευνα σε Γυμνάσια και Λύκεια,Πειραιάς 2001. 2 Carnoy M - Castells M. H Παγκοσμιοποίηση,η κοινωνία της γνώσης και το κράτος στο Ελληνική Εταιρεία Πολιτικής Επιστήμης Η Πολιτική Σήμερα (Ο Νίκος Πουλαντζάς και η επικαιρότητα του έργου του). Επιμ. Ρήγος Α.- Τσουκαλάς Κ. Θεμέλιο, Αθήνα 2001 σελ. 397. 1
διαφόρων ΜΜΕ, η τηλεόραση κατέχει την πρωτοκαθεδρία και αποτελεί το πλέον δημοφιλές μέσο. 3 Η τηλεόραση λειτουργεί καθοδηγητικά στο χώρο των ΜΜΕ καθώς δίνει τον τόνο για το περιεχόμενο καθώς και για τον τρόπο παρουσίασης τόσο των ενημερωτικών προγραμμάτων πολιτικού περιεχομένου όσο και για εκείνων κοινωνικού, αθλητικού, πολιτιστικού κλπ. Είναι σύνηθες φαινόμενο αρκετά από τα υπόλοιπα ΜΜΕ να προσπαθούν να μιμηθούν τόσο το περιεχόμενο των μηνυμάτων όσο και τον τρόπο παρουσίασής τους από την τηλεόραση. Ο ηλεκτρονικός υπολογιστής έχει και αυτός την δική του οθόνη, και ο χρήστης του διαδικτύου μπορεί να χαθεί μέσα σε πλήθος ετερόκλητων πολλές φορές εικόνων και πληροφοριών. Ο ραδιοφωνικός λόγος γίνεται σύντομος και απλουστευμένος με βαρύνουσα σημασία στην εντυπωσιακή και ενίοτε πομπώδη εκφορά του. Οι εφημερίδες ολοένα και περισσότερο προσαρμόζονται σε μια μορφή που δίνει περισσότερο έμφαση στην εικόνα(φωτογραφία),παρά στο λόγο. Η επίδραση της τηλεόρασης είναι από αυτή την άποψη κάτι παραπάνω από εμφανής. Ο κινηματογράφος κυριαρχείται από τις τεχνολογίες των ηλεκτρονικών υπολογιστών, σε μια σχέση που είναι πολύ δύσκολη η διάκριση της κατασκευασμένης από τους υπολογιστές εικονικής πραγματικότητας, από αυτήν της πραγματικής. Η σχέση εικόνας και λόγου μεταβάλλεται καθώς η εικόνα ηγεμονεύει και η εντύπωση θέτει σε δεύτερη μοίρα το συλλογισμό και την παράθεση των επιχειρημάτων. Το φαίνεσθαι επικρατεί απέναντι στο είναι, καθώς αυτό το οποίο βαρύνει είναι η δημιουργία εντυπώσεων. Η ανωτέρω σκιαγράφηση του αυξημένης ισχύος λόγου και ρόλου των ΜΜΕ, δεν θα πρέπει κατά την άποψή μου, να οδηγήσει σε μια τοποθέτηση που να υιοθετεί την ιδέα ενός απόλυτα παθητικοποιημένου και εξουδετερωμένου πολίτη-δέκτη. Ο πολίτης και ιδιαιτέρως ο νέος έφηβος που ενδιαφέρει εδώ την παρούσα εισήγηση, αντιμετωπίζει με κριτικό τρόπο τα ΜΜΕ 3 Σύμφωνα με έρευνα της Εφημ. Ελευθεροτυπία 15/11/97 το 36,7% των μαθητών και το 25,7% των μαθητριών σε Αθήνα και επαρχία αφιερώνει τον ελεύθερο χρόνο του κυρίως στην παρακολούθηση τηλεόρασης και βίντεο. Επίσης ΓΓΝΓ -VPRC Ερευνα για την Πολιτική και Κοινωνική Συμμετοχή των Νέων / Αθήνα Νοέμβριος 1997, σελ.18 (Αναφέρει συχνότητα επαφής των νέων με τα διάφορα ΜΜΕ ως ακολούθως Καθημερινή επαφή: Τηλεόραση το 68,6 %, Ραδιόφωνο το 62,2 %, Εφημερίδα το 20,1 %.). 2
πολλές φορές αμφισβητεί την αξιοπιστία τους, όσον αφορά κυρίως τον ενημερωτικό τους ρόλο. Αυτή η τελευταία παρατήρηση αφορά κυρίως την τηλεόραση. Η επίδραση εξάλλου των ΜΜΕ στην διαμόρφωση της γενικότερης κουλτούρας και ιδιαίτερα της πολιτικής ενσωματώνεται στις επιρροές των άλλων φορέων κοινωνικοποίησης (οικογένεια ιδιαίτερη η σημασία της στην Ελλάδα σχολείο, παρέες, εκκλησία, πολιτικά κόμματα, ενώ αυξάνεται η επίδραση των κοινωνικών κινημάτων). Ο αυξανόμενος ρόλος των ΜΜΕ στη διαμόρφωση της κουλτούρας και ειδικότερα της πολιτικής κουλτούρας των μαθητών πρέπει να οδηγήσει κατά την γνώμη μου σε μια ανάπτυξη του προβληματισμού όσον αφορά την σημασία διδασκαλίας γνωστικών αντικειμένων σχετικών με την διαδικασία της επικοινωνίας και ιδιαίτερα της πολιτικής επικοινωνίας, όσο και σχετικών με την ανάλυση του ρόλου των ΜΜΕ στην παγκοσμιοποιημένη εποχή μας. Τα στοιχεία που στα οποία θα αναφερθώ στη συνέχεια και αφορούν την διδασκαλία ζητημάτων σχετικά με την διαδικασία της επικοινωνίας και των ΜΜΕ στο ενιαίο λύκειο και το ΤΕΕ 4 περιγράφουν μια κατάσταση υποτίμησης της ανάγκης τόσο για την παροχή γνώσεων σχετικών με τα ΜΜΕ, όσο και για την ανάπτυξη προβληματισμού μεταξύ των μαθητών και μαθητριών σχετικά με τον ρόλο τους. H διδασκαλία θεμάτων σχετικά με την επικοινωνία και τα ΜΜΕ στο ενιαίο λύκειο επικεντρώνεται στην β και γ λυκείου. Mέσα από τo μάθημα της έκθεσης έκφρασης της β λυκείου όπου αφιερώνεται ένα σημαντικό μέρος του αντίστοιχου βιβλίου στην ανάλυση της είδησης, η ανάλυση όμως αυτή αφορά κυρίως την γραπτή είδηση όπως αυτή εκφράζεται μέσω του τύπου. Οσο και αν υπάρχουν ομοιότητες μεταξύ της γραπτής είδησης (εφημερίδες, περιοδικά κυρίως), και της είδησης που εκπέμπουν τα οπτικοακουστικά μέσα (τηλεόραση κυρίως και ραδιόφωνο),η διαφορά είναι προφανής, και εντοπίζεται κυρίως στην δύναμη της εικόνας και στην δυνατότητα που παρέχει σ αυτόν που την εκπέμπει με τον κατάλληλο χειρισμό της ή και ακόμα την «κατασκευή» της να επηρεάσει το κοινό. Οι αναφορές που υπάρχουν για την τηλεόραση και το ραδιόφωνο όσο και αν περιέχουν ενδιαφέροντα στοιχεία, (π.χ. κείμενο Α.Ελεφάντη για την κατασκευή της πραγματικότητας από την τηλεόραση, ή η αναφορά στα reality-shows),παρ όλα αυτά δεν συνιστούν μια ουσιαστικότερη εμβάθυνση στο ζήτημα του ρόλου των ΜΜΕ και ιδιαίτερα της 4 Στο γυμνάσιο η διδασκαλία θεμάτων σχετικών με τα ΜΜΕ γίνεται κυρίως στη Γ τάξη. Συγκεκριμένα στο βιβλίο της Κοινωνικής και Πολιτικής αγωγής αφιερώνονται 10 περίπου σειρές για προσδιορίσουν τον ρόλο των ΜΜΕ ως φορέως κοινωνικοποίησης, ενώ στο βιβλίο της Νεοελληνικής γλώσσας αφιερώνεται στα ΜΜΕ η ενότητα 28 η οποία αν και έχει ενδιαφέροντα στοιχεία, συνήθως λόγω του αυτή βρίσκεται προς το τέλος του βιβλίου δεν πραγματοποιείται η διδασκαλία της λόγω ελλείψεως χρόνου. 3
τηλεόρασης στην οικονομική, κοινωνική και πολιτική ζωή. Στο παραπάνω βιβλίο σημαντικό τμήμα αφιερώνεται στην παρουσίαση και την κριτική του βιβλίου ως μέσου. Η κριτική όμως αναφέρεται κυρίως στο λογοτεχνικό ύφος και την αξία του ενώ υποτιμά την αναγκαιότητα ανάλυσης του περιεχομένου του λογοτεχνικού έργου, και των μηνυμάτων που αυτό περικλείει. Τέλος υπάρχουν αναφορές σε κριτικές θεάτρου κινηματογράφου και μουσικών έργων με συγκεκριμένα αποσπάσματα από τον τύπο. Και σ αυτές τις περιπτώσεις η ανάλυση είναι κατά την άποψή μου, ανεπαρκής. Στο βιβλίο Εκφραση- έκθεση (θεματικοί κύκλοι),που διδάσκεται και στις τρεις τάξεις του Ενιαίου Λυκείου, -το τμήμα του βιβλίου που αναφέρεται στα ΜΜΕ και διδάσκεται στην β τάξη-, περιέχει μεν σημαντικά κείμενα όπως (π.χ. του Π. Μπουρντιέ για τη σχέση τηλεοπτικής δημοσιογραφίας και πολιτικής- ή του Εκο για την αντικειμενικότητα της είδησης κλπ.), η τελική εικόνα που δίνει για τα ΜΜΕ και το ρόλο τους είναι ελλιπής εφόσον π.χ. δεν αναφέρεται στο ζήτημα του ελέγχου των ΜΜΕ, η του ιδεολογικού τους ρόλου. Στο βιβλίο της Εισαγωγής στο δίκαιο και τους Πολιτικούς θεσμούς της β λυκείου καθώς και στο βιβλίο της Κοινωνιολογίας της γ λυκείου τους η αναφορά στα ΜΜΕ και τον ρόλο τους είναι ποσοτικά και ποιοτικά απογοητευτική. Στο πρώτο βιβλίο, αφιερώνεται στα ΜΜΕ μόνο μια διδακτική ενότητα στην οποία γίνεται μια γενικόλογη ανάλυση για τα Μέσα, ενώ δεν υπάρχει καμιά ουσιαστική αναφορά π.χ. στην σημασία που έχει στην εποχή μας η διαδικασία της πολιτικής επικοινωνίας. Ενώ στο δεύτερο αφιερώνεται επίσης μόνο μια διδακτική ενότητα στο κεφάλαιο της κοινωνικοποίησης, με πολύ γενικά συμπεράσματα. για τον κοινωνικό ρόλο που διαδραματίζουν τα ΜΜΕ στην διαδικασία της κοινωνικοποίησης του ατόμου. Στο βιβλίο τέλος «Αρχές Οργάνωσης και διοίκησης επιχειρήσεων και οργανισμών», που αναφέρεται στο ομώνυμο πανελλαδικά εξεταζόμενο μάθημα της Γ τάξης της τεχνολογικής κατεύθυνσης το κεφάλαιο που αναφέρεται στην επικοινωνία είναι εκτός διαδακτέας-εξεταζόμενης ύλης! Στο ΤΕΕ όπου εδώ φαίνεται ότι και οι μαθητές και οι μαθήτριες του αντιμετωπίζονται σαν δευτέρας κατηγορίας, - είναι γνωστή άλλωστε η κατάργηση του μαθήματος των Στοιχείων Πολιτικής Επιστήμης και Δημοκρατικού Πολιτεύματος-, στο βιβλίο των Νέων Ελληνικών του 2 ου κύκλου δεν υπάρχει καμία αναφορά στα ΜΜΕ,ενώ η μόνη σχετική με αυτά αναφορά είναι ένα κείμενο για την «πληροφορική αγορά» δηλ, αυτή των ηλεκτρονικών υπολογιστών. 4
Στο βιβλίο των Δημοσίων Σχέσεων που διδάσκεται στo 2o κύκλο ειδικότητας υπαλλήλων διοίκησης του τομέα Οικονομίας και Διοίκησης του ΤΕΕ,αν και η σχέση του αντικειμένου του βιβλίου(δηλ των Δημοσίων Σχέσεων) με τα ΜΜΕ είναι κατά την γνώμη μου στενή,όμως η αναφορά σ αυτά είναι καθαρά περιγραφική χωρίς να αναλύεται στοιχειωδώς ο κοινωνικός τους ρόλος. κατι που συμβαίνει και με το κεφαλαιο του βιβλίου που είναι αφιερωμένο στην κοινή γνώμη. Συμπερασματικά μπορούμε να πούμε ότι η διδασκαλία των ΜΜΕ του ιδιαίτερου ρόλου που διαδραματίζουν αυτά στη σύγχρονη κοινωνία, καθώς και των επιδράσεων που ασκούν αυτά στην κουλτούρα του ατόμου, πραγματοποιείται με ένα ελλιπή και ανεπαρκή τρόπο. Η διδασκαλία τους πρέπει να επεκταθεί ποσοτικά και να αναβαθμισθεί ποιοτικά. Το ζητούμενο είναι η πραγματική εκπαίδευση των μαθητών και των μαθητριών πάνω στα ΜΜΕ. Προς αυτή την κατεύθυνση πρέπει να αναζητηθούν οι οποιεσδήποτε αλλαγές. Ετσι πρέπει να γίνουν αλλαγές τόσο στα αναλυτικά προγράμματα όσο και στα αντίστοιχα βιβλία. Στο μάθημα της β λυκείου Εισαγωγή στο δίκαιο και στους πολιτικούς θεσμούς για παράδειγμα, πρέπει να υπάρξει ιδιαίτερο κεφάλαιο που να αναφέρεται στην πολιτική οικονομία των ΜΜΕ καθώς και στον ρόλο που διαδραματίζουν στη διαδικασία της πολιτικής επικοινωνίας Ακόμη η διδασκαλία αυτή πρέπει να συμπληρώνεται από εργασίες και ασκήσεις σχετικές με παρακολούθηση και αξιολόγηση δελτίων ειδήσεων 5 και εκπομπών πολιτικών συζητήσεων στην τηλεόραση, ενθάρρυνση για συγγραφή άρθρων πολιτικού σχολιασμού σε σχολική εφημερίδα κλπ., παρακολούθηση σχετικών με τα ΜΜΕ βίντεο κλπ. Στη Κοινωνιολογία της Γ λυκείου πρέπει να γίνει αναλυτική αναφορά στις επιδράσεις που ασκούν τα ΜΜΕ στη διαμόρφωση της κουλτούρας και της ιδεολογίας των ανθρώπων, καθώς και στον ιδιαίτερο τους ρόλο ως φορέα. κοινωνικοποίησης. Εργασίες, συζητήσεις, ασκήσεις, παρακολουθήσεις τηλεοπτικών εκπομπών, βίντεο, DVD και κινηματογραφικών ταινιών με προσπάθεια π.χ. κοινωνικής ανάλυσης του περιεχομένου τους, της ιδεολογίας που εκφράζουν κλπ. είναι τρόποι που μπορούν να χρησιμοποιηθούν για την επίτευξη των διδακτικών στόχων του μαθήματος. Ανάλογες πρέπει να είναι οι αλλαγές που θα πρέπει να γίνει στα αναλυτικά προγράμματα και τα βιβλία των μαθημάτων του γυμνασίου του λυκείου και του ΤΕΕ στα οπoία ήδη αναφέρθηκα.συγκεκριμένα για την τεχνική εκπαίδευση θεωρώ ότι πρέπει να εισαχθεί μάθημα ανάλογο με τα «Στοιχεία της 5 Βλέπε στο παράρτημα της παρούσας εισήγησης σχετική προτεινόμενη εργασία για τη β λυκείου. 5
Πολιτικής Επιστήμης και του Δημοκρατικού πολιτεύματος» των ΤΕΛ, καθώς και μάθημα ανάλογο με τις «Κοινωνικές Επιστημες του ΕΠΛ.Στα πλαίσια αυτών των νών μαθημάτων η διδασκαλία των ΜΜΕ να έχει αναβαθμισμένη αξία. Η εκπαίδευση πάνω στα ΜΜΕ αποτελεί κατά την γνώμη μου αναγκαία προϋπόθεση για την δημιουργία ενός ενεργού και σκεπτόμενου πολίτη και αυτό πρέπει να είναι η επιδίωξη ενός πραγματικά δημοκρατικού εκπαιδευτικού συστήματος. Γενική βιβλιογραφία Ηartley J. Understanding News, Methuen, 2 nd edition, London,1987. Μακρίδης Γ. Μαθητές του 2000 Αδημοσίευτη έρευνα σε Γυμνάσια και Λύκεια,Πειραιάς 2001. Ασλανίδου Σ. Ο Μύθος του παθητικού τηλεθεατή. Δρομέας, Αθήνα 2000 Πρόκοπ Ντ. Η Δύναμη των Μέσων και η Επίδρασή τους στις Μάζες (Μια ιστορική ανασκόπιση) Μετφ. Βηδενμάϊερ Α. Νέα Σύνορα Α.Α.Λιβάνη, Αθήνα 1997. Carnoy M - Castells M. H Παγκοσμιοποίηση,η κοινωνία της γνώσης και το κράτος στο Ελληνική Εταιρεία Πολιτικής Επιστήμης Η Πολιτική Σήμερα (Ο Νίκος Πουλαντζάς και η επικαιρότητα του έργου του). Επιμ. Ρήγος Α.- Τσουκαλάς Κ. Θεμέλιο, Αθήνα 2001 6