Διαγώνισμα Έκφρασης Έκθεσης Β Λυκείου Επώνυμο: Όνομα: Τμήμα: Ημερομηνία:

Διαγώνισμα Έκφρασης Έκθεσης Β Λυκείου Επώνυμο: Όνομα: Τμήμα: Ημερομηνία: 22.04.2014 Πώς Κατασκευάζεται Ο Ρατσισμός Το Νοέμβριο του 1999, ένα άρθρο στην αγγλική εφημερίδα Guardian - που μιλούσε για το τρομοκρατικό χτύπημα εξτρεμιστών σε αεροσκάφος των Αιγυπτιακών Αερογραμμών το οποίο τελικά κατέπεσε στον Ατλαντικό ωκεανό - είχε τον ακόλουθο τίτλο: «Για τον ορισμό της λέξης Μουσουλμάνος, βλέπε τρομοκράτης». Δύο χρόνια αργότερα, το τρομοκρατικό χτύπημα της 11ης Σεπτεμβρίου στους Πύργους της Νέας Υόρκης ξεσήκωσε ένα τεράστιο κύμα διαμαρτυριών εναντίων της Μουσουλμανικής κοινότητας, αναγκάζοντας πολλές μουσουλμάνες γυναίκες να εγκαταλείψουν τις μαντίλες τους και άνδρες να ξυρίσουν το παραδοσιακό μούσι τους, σε μια προσπάθεια να κρύψουν την θρησκευτική τους ταυτότητα. Αν και έχουν περάσει αρκετά χρόνια από τότε, οι κοινωνίες έχουν ελάχιστα προχωρήσει στις αντιλήψεις τους σχετικά με τη διαφορετικότητα της καταγωγής ή των θρησκευτικών πεποιθήσεων. Συχνά, η προσπάθεια που κάνει κάποιος προκειμένου να προστατέψει τα κεκτημένα του από πραγματικούς ή φανταστικούς εξωτερικούς εχθρούς, αγγίζει τα όρια του μίσους και της ξενοφοβίας. Αν το αναλύσουμε, αυτή η αντίδραση δεν είναι παρά προϊόν φόβου κι όμως οδηγεί σε απίστευτες αυθαιρεσίες. Ποια είναι τα όρια των πιο ανομολόγητων φόβων μας, λοιπόν; Και σε ποια ακριβώς στιγμή ο φόβος δίνει τη θέση του στο μίσος; Οι προκαταλήψεις είναι ως ένα σημείο αναπόφευκτες όλα ξεκινούν από την ακόλουθη διαπίστωση: τα γνωστικά μας συστήματα είναι περιορισμένης χωρητικότητας. Κατά συνέπεια, το μυαλό μας είναι προγραμματισμένο κι εκπαιδευμένο να κατηγοριοποιεί τις πληροφορίες που λαμβάνει από το περιβάλλον του για να μπορεί ευκολότερα και πιο αποτελεσματικά να οδηγείται σε αποφάσεις. Η κατηγοριοποίηση αυτή λειτουργεί ως πυξίδα προς πάσα κατεύθυνση. Για να εξελιχθεί όμως μια προκατάληψη σε ρατσιστική συμπεριφορά, τέσσερις παράμετροι χρειάζεται να είναι παρούσες: α) το αρνητικό πρόσημο που συνοδεύει τις αντιδράσεις ενός ανθρώπου και δημιουργεί συγκρουσιακά προβλήματα με το περιβάλλον του β) η υποκειμενικότητα μιας άποψης/θέσης γ) η οργανωμένη της δομή μέσα στο σύστημα του ανθρώπου που τη φέρει δ) το ότι ως θέση τοποθετείται περισσότερο απέναντι σε ομάδες και ομαδικά χαρακτηριστικά και λιγότερο σε φυσικά πρόσωπα και προσωπικά στοιχεία π.χ. η εθνικότητα ή οι θρησκευτικές πεποιθήσεις ξεσηκώνουν μεγαλύτερη αντίδραση από τις επιλογές και τα γούστα μας σε καθημερινό επίπεδο. Με άλλα λόγια, ο ρατσισμός δεν είναι απλώς μια ιδέα αλλά μια εκδήλωση συμπεριφοράς αρνητικού χαρακτήρα, μια εκδήλωση μίσους. Η συμπεριφορά αυτή είναι υποκειμενική και βαθιά ριζωμένη μέσα στον άνθρωπο έχει να κάνει με ολόκληρο το φάσμα της προσωπικότητάς του και επηρεάζει ολόκληρο τον τρόπο με τον οποίο

αντιμετωπίζει τη ζωή και τους άλλους. Ο ρατσιστής στρέφεται εναντίον μιας συγκεκριμένης ομάδας ανθρώπων και πιστεύει αμετάκλητα ότι έχει δίκιο να φέρεται ανάλογα, αφού προστατεύει τη δικιά του ομάδα από μια ορατή ή μη, άμεση ή έμμεση εισβολή. Μιλάει πάντα με νούμερα και δεν αναγνωρίζει εξαιρέσεις. Απευθύνεται στην ομαδική ταυτότητα των ανθρώπων και αγνοεί τα ξεχωριστά στοιχεία της προσωπικότητας τού άλλου. Η αποστροφή του δεν είναι αναγκαστικά κατάλοιπο μιας αρνητικής εμπειρίας που είχε με κάποιο μέλος ομάδας, αλλά αποτελεί στάση ζωής. Σχετικά με τη γέννηση του ρατσισμού, η ψυχοδυναμική θεωρία μιλάει για εσωτερικές συγκρούσεις οι οποίες αφορούν στην ανατροφή και το μεγάλωμα του παιδιού και συνδέονται με θυμό και αγανάκτηση. Για παράδειγμα, οι αυταρχικοί γονείς απαντούν στις ανάγκες των παιδιών τους με αυστηρότητα ενώ εναντιώνονται στις προσπάθειές τους για αυτονόμηση χρησιμοποιώντας καταχρηστικές συμπεριφορές που ξυπνούν την επιθετικότητα στα παιδιά. Αυτά με τη σειρά τους, κυριευμένα από άγχος και τύψεις για τα συναισθήματά τους, καλλιεργούν μίσος ενάντια στους γονείς ή ενάντια σε άλλες μορφές αυταρχικής εξουσίας. Από την άλλη μεριά, ταυτίζονται με τους δυνάστες γονείς σε σημείο που να στρέφουν το μίσος τους σε πιο αδύναμα πλάσματα, σε μειονότητες, στους άλλους. Από το ρόλο του θύματος περνούν κάποτε στο ρόλο του θύτη, μια διαδικασία που τους επιτρέπει να μετριάσουν το φόβο της τιμωρίας που βίωσαν τα ίδια. Η επανάληψη τέτοιων συμπεριφορών αποκρυσταλλώνει το υλικό από το οποίο είναι πλασμένο το υπερεγώ*: απόψεις, αντιδράσεις και ξεσπάσματα των αυταρχικών γονιών οικειοποιούνται από τα παιδιά τους. Πρόκειται για έναν μηχανισμό άμυνας κατά τον Freud κατά της παρενόχλησης από τον έξω κόσμο. Η προκατάληψη, ως εκ τούτου, αντανακλά τον ψυχικό μας κόσμο, είναι μια εσωτερική κατάσταση. Εξάλλου, οι προκαταλήψεις και τα στερεότυπα μπορεί να είναι το αποτέλεσμα έλλειψης ικανών προτύπων, όπως συχνά συμβαίνει στα παιδιά που έχουν μεγαλώσει σε οικοτροφεία. Η στέρηση θετικών εμπειριών στα πρώτα χρόνια ζωής και η μικρότερη έκθεση σε ερεθίσματα που θα αποθάρρυναν το σχηματισμό στερεότυπων κατηγοριών, μπορεί να επιφέρουν μια διαστρεβλωμένη εικόνα του κόσμου που «τα απομόνωσε». Ενώ όμως ο ρατσισμός ως συμπεριφορά εξαπλώνεται ραγδαία και καταντάει «κολλητική», από την άλλη μεριά, ο σεβασμός, η αλληλεγγύη και η αποδοχή της διαφορετικότητας ως αρετές, σταδιακά παύουν να διδάσκονται από την οικογένεια, το σχολείο και την κοινότητα, εκείνους δηλαδή τους θεσμούς που είναι υπεύθυνοι για την κοινωνικοποίηση του ατόμου. Πρόκειται για φαύλο κύκλο: Το 1997, οι ερευνητές της κοινωνικής συμπεριφοράς του ατόμου Lepore και Brown έγραφαν ότι ο ρατσισμός δεν είναι μια κακιά συνήθεια που πρέπει να διακοπεί, αλλά αποτελεί ένα σύνολο αντιδράσεων ήδη χτισμένων πάνω σε κάποιο ρήγμα της προσωπικότητας, πατάει πάνω στα δικά μας κενά, τις δικές μας παραλείψεις κι απουσίες. Δέσποινα Λημνιωτάκη (διασκευασμένο κείμενο), «Το Αντικλείδι»

Λεξιλόγιο Υπερεγώ: περιλαμβάνει ό,τι κοινώς ονομάζουμε συνείδηση, δηλαδή ένα σύστημα απαγορεύσεων, επικρίσεων, αναστολών και μια σειρά αξιών και ιδανικών που αποτελούν το ιδεώδες τού συγκεκριμένου προσώπου αντιπροσωπεύει την εσωτερίκευση από το άτομο των αρχών των γονέων του και άλλων προτύπων συμπεριφοράς του περιβάλλοντος ΘΕΜΑΤΑ Α. Να γράψετε στο τετράδιό σας την περίληψη του κειμένου (100-120 λέξεις) Μ.25 Β.1 «Συχνά, η προσπάθεια που κάνει κάποιος προκειμένου να προστατέψει τα κεκτημένα του από πραγματικούς ή φανταστικούς εξωτερικούς εχθρούς, αγγίζει τα όρια του μίσους και της ξενοφοβίας». Να σχολιάσετε την άποψη της συγγραφέα σε μια παράγραφο 60-80 λέξεων. Μ.10 Β.2 Να δώσετε έναν τίτλο χωρίς σχόλιο κι έναν τίτλο με σχόλιο στο κείμενο. Μ.4 Β.3 Να καταγράψετε δύο τρόπους ανάπτυξης της τρίτης παραγράφου. Μ.6 Β.4 «Η επανάληψη τέτοιων συμπεριφορών αποκρυσταλλώνει το υλικό από το οποίο είναι πλασμένο το υπερεγώ» «Η προκατάληψη, ως εκ τούτου, αντανακλά τον ψυχικό μας κόσμο» (τέταρτη παράγραφος). Να αναγνωρίσετε τη σύνταξη και να τη μετατρέψετε στην αντίθετή της. Μ.4 Β.5 Πώς επιτυγχάνεται η συνοχή μεταξύ της πρώτης και της δεύτερης παραγράφου και μεταξύ της τέταρτης και της πέμπτης παραγράφου; Μ.2 Β.6 Να δικαιολογήσετε τη χρήση του ερωτηματικού (δεύτερη παράγραφος) και των εισαγωγικών (έκτη παράγραφος) στο κείμενο. Μ.4 Β.7 Να γράψετε ένα συνώνυμο για καθεμία από τις παρακάτω λέξεις: προστατέψει, κατηγοριοποιεί, τύψεις, αποθάρρυναν, αντανακλά. Μ.5 Γ. Σε ημερίδα που διοργανώνει το σχολείο σας με θέμα «Ρατσισμός και σύγχρονη κοινωνία» να παρουσιάσετε σε μια ομιλία σας (500 περίπου λέξεων) τους παράγοντες που οδηγούν στο ρατσισμό. Στη συνέχεια να εντοπίσετε τις συνέπειες του ρατσισμού για τα άτομα που τον υφίστανται και για την κοινωνία. Μ.40

ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ Α. Η αρθρογράφος προσεγγίζει αιτιακά το φαινόμενο του ρατσισμού. Αρχικά, θεωρεί ότι οι σύγχρονες κοινωνίες εξακολουθούν να μην είναι δεκτικές στο διαφορετικό και να εκπέμπουν μίσος και φόβο. Οι προκαταλήψεις θεωρούνται βασική αιτία, η οποία προκύπτει από την ανάγκη κατηγοριοποίησης αντιλήψεων για ομάδες και ομαδικά χαρακτηριστικά διαφορετικά εκείνων που έχει ενστερνιστεί το άτομο, επειδή έτσι θεωρεί ότι προασπίζεται τη δική του ταυτότητα και ομάδα. Παράλληλα, η ψυχοδυναμική θεωρία συσχετίζει το ρατσισμό με την ανατροφή νεαρών ατόμων από αυταρχικούς γονείς, την εσωτερίκευση προκαταλήψεων και την ανάπτυξη επιθετικών συμπεριφορών αλλά και μίσους προς τους πιο αδύναμους. Στις προκαταλήψεις συμβάλλει και η έλλειψη άξιων προτύπων και η στέρηση θετικών εμπειριών σε νεαρή ηλικία. Καταληκτικά, η αρθρογράφος διαπιστώνει τη μειωμένη καλλιέργεια των ανθρωπιστικών αρετών και της αποδοχής της διαφορετικότητας από τους φορείς κοινωνικοποίησης, σε αντίθεση με τον αυξανόμενο ρατσισμό. Β1. Οι ρίζες του μίσους βρίσκονται στην άρνηση της ψυχικής μονάδας να δεχτεί αυτό που για την ίδια είναι ξένο. Το κοινωνικό πλαίσιο μέσα στο οποίο δημιουργούνται οι όροι της εκδήλωσης αυτού του μίσους είναι η τάση των μικρών ή μεγαλύτερων κοινωνικών ομάδων να θεωρούν ότι οι θεσμοί, οι αξίες, οι κανόνες τους είναι καλύτεροι των άλλων ομάδων. Σε μια παγκοσμιοποιημένη κοινωνία, με διαρκείς κρίσεις και καθημερινές δυσκολίες, δημιουργείται φόβος και το συναίσθημα της απειλής. Μέσα από την ξενοφοβία εκδηλώνεται ο φόβος για όποιον είναι διαφορετικός όχι μόνο στη φυσική του μορφή, αλλά και στην κουλτούρα, τη θρησκεία ή τους τρόπους ζωής. Απορρίπτοντας τον άλλον για το ένα ή το ένα άλλο χαρακτηριστικό του, η ξενοφοβία θέτει σε κίνηση μια δυναμική η οποία φτάνει ακόμα και να αρνείται την ανθρωπιά του άλλου, χαρακτηρίζοντάς τον μη ανθρώπινο, και μισώντας τον. Η παρουσία των «άλλων», των διαφορετικών απειλεί την καθαρότητα μιας εξιδανικευμένης κοινότητας, η οποία επομένως πρέπει και να προστατευτεί. Β2. Τίτλος χωρίς σχόλιο: «Oι αιτίες του ρατσισμού» Τίτλος με σχόλιο: «Ρατσισμός, μια ολέθρια εκδήλωση μίσους» Β3. Δύο τρόποι ανάπτυξης της τρίτης παραγράφου είναι: α. Αίτιο αποτέλεσμα: «Οι προκαταλήψεις είναι ως ένα σημείο αναπόφευκτες όλα ξεκινούν από την ακόλουθη διαπίστωση: τα γνωστικά μας συστήματα είναι περιορισμένης χωρητικότητας (αίτιο). Κατά συνέπεια, το μυαλό μας είναι προγραμματισμένο κι εκπαιδευμένο να κατηγοριοποιεί τις πληροφορίες που λαμβάνει από το περιβάλλον του για να μπορεί ευκολότερα και πιο αποτελεσματικά να οδηγείται σε αποφάσεις (αποτέλεσμα)».

β. Παραδείγματα: «π.χ. η εθνικότητα ή οι θρησκευτικές πεποιθήσεις ξεσηκώνουν μεγαλύτερη αντίδραση από τις επιλογές και τα γούστα μας σε καθημερινό επίπεδο». Β4. α.«η επανάληψη τέτοιων συμπεριφορών αποκρυσταλλώνει το υλικό από το οποίο είναι πλασμένο το υπερεγώ». Μετατροπή: To υλικό από το οποίο είναι πλασμένο το υπερεγώ αποκρυσταλλώνεται από την επανάληψη τέτοιων συμπεριφορών. β. «Η προκατάληψη, ως εκ τούτου, αντανακλά τον ψυχικό μας κόσμο». Μετατροπή: Ο ψυχικός μας κόσμος αντανακλάται, ως εκ τούτου, από την προκατάληψη. Β5. Η συνοχή μεταξύ της πρώτης και της δεύτερης παραγράφου επιτυγχάνεται με τη διαρθρωτική λέξη «αν και», η οποία δηλώνει εναντίωση. Η συνοχή μεταξύ της τέταρτης και της πέμπτης παραγράφου επιτυγχάνεται με τη διαρθρωτική λέξη «εξάλλου», η οποία δηλώνει προσθήκη. Β6. Το ερωτηματικό στη δεύτερη παράγραφο του κειμένου χρησιμοποιείται από τη συγγραφέα για να κινητοποιήσει το ενδιαφέρον του δέκτη, να τον προβληματίσει και να τον ευαισθητοποιήσει. Επίσης, τον προϊδεάζει για τα θέματα που θα εξετάσει στη συνέχεια. Στην έκτη παράγραφο του κειμένου η χρήση εισαγωγικών δηλώνει μεταφορά. Η χρήση των παραπάνω σημείων στίξης καθιστά το κείμενο πιο άμεσο, κατανοητό και προσιτό στο αναγνωστικό κοινό, επομένως και πιο πειστικό. Β7. Προστατέψει = προφυλάξει, προασπίσει Κατηγοριοποιεί= ταξινομεί Τύψεις = ενοχές Αποθάρρυναν = αποκαρδίωναν, απογοήτευαν Αντανακλά= αντικατοπτρίζει Γ. ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΛΟΓΟΥ Προσφώνηση - εισαγωγή: Κυρίες και κύριοι, με την παρούσα ομιλία δράττομαι της ευκαιρίας να συμβάλλω στον προβληματισμό που αναπτύσσεται για ένα ιδιαίτερα οξύ κοινωνικό φαινόμενο που αναζωπυρώνεται στις μέρες μας, το φαινόμενο του ρατσισμού. Πρόλογος Ως ρατσισμός προσδιορίζεται η κοινωνική ή πολιτική πρακτική διακρίσεων, που βασίζεται στο δόγμα της ανωτερότητας μιας φυλής,

εθνικής ή κοινωνικής ομάδας και στην καλλιεργημένη αντίληψη των μελών της ότι οφείλουν να περιφρουρήσουν την αμιγή σύσταση, την καθαρότητα της ομάδας τους, καθώς και τον κυριαρχικό τους ρόλο έναντι των υπολοίπων φυλετικών, εθνικών, κοινωνικών ομάδων που θεωρούνται απ αυτό κατώτερες. Σε όλες τις εκδηλώσεις του φυλετικός, πολιτισμικός, κοινωνικός, θρησκευτικός ο ρατσισμός εξακολουθεί να πλήττει την ανθρωπότητα και τις κοινωνίες ακόμη και των πιο εξελιγμένων εθνών. Η αναζήτηση των παραγόντων που τον προκαλούν είναι απαραίτητη για την κατανόηση του προβλήματος. Α ΖΗΤΟΥΜΕΝΟ: ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΠΟΥ ΟΔΗΓΟΥΝ ΣΤΟ ΡΑΤΣΙΣΜΟ -Η διάθεση προβολής ατόμων ή κοινωνικών ομάδων, το πάθος για εξουσία, κυριαρχία και το συμφέρον οδηγεί σε διακρίσεις σε βάρος άλλων, σε καταπίεση, περιθωριοποίηση και απομόνωσή τους. Η πίστη πως είναι κάτι ξεχωριστό, πως υπερέχουν, πως είναι ανώτεροι μπορεί να oδηγήσει σε ρατσιστικές συμπεριφορές. Από την άλλη, η ρατσιστική αρχή της ανωτερότητας έναντι των άλλων επιδρά ανακουφιστικά στην ψυχή ανθρώπων με συμπλέγματα κατωτερότητας που συγκαλύπτουν τη μειονεξία με την ψευδαίσθηση της υπεροχής τους. -Η οικονομική κρίση, το χαμηλό βιοτικό επίπεδο, η όξυνση κοινωνικών προβλημάτων όπως η ανεργία και η εγκληματικότητα αποτελούν πρόσφορο έδαφος για την ευδοκίμηση ρατσιστικών διαθέσεων. Η ευθύνη για τις σοβαρές δυσκολίες και την ανισότητα που χαρακτηρίζει τις σύγχρονες κοινωνίες μετατίθεται όχι σ αυτούς που πραγματικά τη φέρουν, αλλά σε κάποια άλλη κοινωνική ομάδα. Το πιο εύκολο «εξιλαστήριο θύμα» είναι οι μετανάστες και οι μειονότητες, οι οποίοι θεωρούνται υπεύθυνοι για τη βία, τη φτώχια, την ανεργία, τις αντικοινωνικές εκδηλώσεις. -Ο εθνικισμός και η εθνικιστική προπαγάνδα, που επιβάλλει την αντίληψη πως το έθνος στο οποίο ανήκει κάποιος είναι ανώτερο όλων και πως οι άλλοι λαοί απειλούν να το «μολύνουν», απειλούν την καθαρότητά του, φυλετική και πολιτιστική και, άρα, πρέπει να εξολοθρευτούν, παραπλανούν τους πολίτες και τους στρέφουν εναντίον των εθνικών μειονοτήτων και των μεταναστών. -Στερεότυπα, προκαταλήψεις που γίνονται αποδεκτά στα διάφορα στάδια κοινωνικοποίησης Υπάρχουν άνθρωποι που έχουν ανατραφεί μέσα σε ρατσιστικό κλίμα, άνθρωποι που έχουν πιστέψει ότι οι μειονότητες, οι αλλοδαποί, οι αλλόθρησκοι, τα άτομα με ειδικές ανάγκες μόνο προβλήματα μπορεί να επιφέρουν στην κοινωνία τους. Τις προκαταλήψεις αυτές συντηρούν και συχνά ενισχύουν τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης. -Ο ρατσισμός γεννιέται και αναπαράγεται σε κοινωνίες χωρίς ανθρωπιστικά ιδεώδη και συλλογικά οράματα, σε κοινωνίες στις οποίες κυριαρχούν αξίες όπως ο εύκολος πλουτισμός, η ατομικιστική προβολή και επικράτηση, η ικανοποίηση της καταναλωτικής μανίας. Με τα παραπάνω συνδέεται η έλλειψη κατάλληλης αγωγής και ανθρωπιστικής παιδείας, που να προωθεί τη συναδέλφωση των ανθρώπων και των λαών και διδάσκει την ισότητα, την αξία της ειρήνης και το σεβασμό των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.

Μεταβατική παράγραφος: Διαπιστώνουμε, επομένως ότι τα αίτια που υποθάλπουν το ρατσισμό και τις εκδηλώσεις του είναι πολλά και σύνθετα. Πολλές, όμως και σοβαρές είναι οι επιπτώσεις της κοινωνικής αυτής μάστιγας, τόσο για τα άτομα που τον υφίστανται όσο και για την ευρύτερη κοινωνία. Β ΖΗΤΟΥΜΕΝΟ: ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΡΑΤΣΙΣΜΟΥ -Παραβιάζει τα ανθρώπινα δικαιώματα, τις ατομικές ελευθερίες, προσβάλλει την ανθρώπινη αξιοπρέπεια και προσωπικότητα. -Οδηγεί σε ψυχολογική καταρράκωση, σε φόβο, ανασφάλεια και απογοήτευση, αλλά και σε συναισθήματα μειονεξίας. Αποτελεί πηγή πόνου και δυστυχίας για τα θύματά του. -Προκαλεί αδικίες και κοινωνικές ανισότητες (όπως: εργασιακή εκμετάλλευση, χαμηλό βιοτικό και μορφωτικό επίπεδο, κοινωνικό αποκλεισμό, περιθωριοποίηση). -Σε περιβάλλον ρατσισμού στιγματίζεται η αντίθετη άποψη, προωθείται κλίμα μαζοποίησης και εμπεδώνεται η λογική της ομογενοποίησης, παρεμποδίζοντας την πνευματική και πολιτισμική πρόοδο της κοινωνίας. -Καλλιεργεί πάθη, μίσος, φανατισμό, περιφρόνηση και οδηγεί στην ενεργό αντίδραση και την αντεκδίκηση από την πλευρά των αδικούμενων ομάδων. Έτσι, ναρκοθετείται η ομαλή κοινωνική συμβίωση. -Υπονομεύει το κύρος των δημοκρατικών θεσμών, την αρχή της ισότητας και της δικαιοσύνης και προετοιμάζει το έδαφος για την επικράτηση αυταρχικών καθεστώτων. -Εμποδίζει τη συνεργασία και τη φιλία και την αλληλεγγύη μεταξύ των κοινωνικών ομάδων και των κρατών. Επίλογος Η αντιμετώπιση του ρατσισμού περνάει αρχικά μέσα από μια βαθιά ανθρωπιστική παιδεία, που θα διευρύνει τους πνευματικούς ορίζοντες, θα μεταλαμπαδεύσει ηθικές αξίες, θα κάνει τρόπο ζωής το διάλογο και την ανεκτικότητα. Παράλληλα, χρειαζόμαστε ενίσχυση της δημοκρατίας, της ισότητας, της δικαιοσύνης και των θεσμών πρόνοιας. Αλλά, πάνω από όλα χρειάζεται ατομική συνειδητοποίηση και ευαισθητοποίηση και αποδοχή του διαφορετικού. Σας ευχαριστώ για την αμέριστη προσοχή σας.