ΕΛΙΑ ΒΛΑΧΟΥ, ΑΛΕΞΑΝ ΡΑ ΤΡΑΝΤΑ,

ΕΛΙΑ ΒΛΑΧΟΥ, ΑΛΕΞΑΝ ΡΑ ΤΡΑΝΤΑ, ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΕΣ ΡΑΣΕΙΣ ΣΤΑ ΜΟΥΣΕΙΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΥ Ι ΡΥΜΑΤΟΣ ΟΜΙΛΟΥ ΠΕΙΡΑΙΩΣ Το Πολιτιστικό Ίδρυµα Οµίλου Πειραιώς (ΠΙΟΠ) έχει ως σκοπό τη διάσωση, καταγραφή και ανάδειξη της παραδοσιακής τεχνολογίας και της βιοµηχανικής κληρονοµιάς του τόπου 1. Στο πλαίσιο αυτό, µεταξύ άλλων δραστηριοτήτων, οργανώνει και διαχειρίζεται ένα δίκτυο θεµατικών τεχνολογικών µουσείων. Τα θεµατικά µουσεία φιλοδοξούν να πληροφορήσουν τον επισκέπτη για όλες τις διαστάσεις ενός θέµατος: ιστορικές, τεχνολογικές, οικονοµικές, κοινωνικές, καλλιτεχνικές. Η δηµιουργία τους δε στηρίζεται στην αξιοποίηση µιας συγκεκριµένης συλλογής. Αντιθέτως, προηγείται συστηµατική έρευνα, η οποία αναδεικνύει όλες τις διαστάσεις του θέµατος. Τα αποτελέσµατα της έρευνας είναι αυτά που θα καθορίσουν και θα διαµορφώσουν τις µουσειολογικές ενότητες. Θα οδηγήσουν τον επιµελητή της µόνιµης έκθεσης να αναζητήσει τα εκθέµατα αποκαθιστώντας τους µηχανισµούς, κατασκευάζοντας αντίγραφα ή προστρέχοντας σε σύγχρονα µουσειοδιδακτικά µέσα, ώστε να δίνονται από το µουσείο, µε επαγωγικό και ευχάριστο τρόπο, οι βασικές πληροφορίες σχετικά µε το θέµα. Ο ρόλος της µουσειοπαιδαγωγικής εκπαίδευσης Η εκπαιδευτική υπόσταση του µουσείου υφίσταται ήδη από το 19ο αιώνα 2. Ωστόσο, ο σύγχρονος παιδαγωγικός ρόλος του µουσείου, όπως αυτό ορίζεται από τον ορισµό του ICOM 3, διαφέρει τόσο από τον αντίστοιχο του 19ου αιώνα, όσο και οι παιδαγωγικές απόψεις της εποχής από τις σύγχρονες. H αυταρχική µετάδοση γνώσεων µε σκοπό τη µηχανική µάθηση έχει αντικατασταθεί από την εµπλοκή του εκπαιδευοµένου στη διαδικασία της µάθησης 4. Σε αυτό το πλαίσιο, η Μουσειοπαιδαγωγική, µία επιστήµη µε άνθηση τα τελευταία χρόνια στη χώρα µας, έχει οριστεί ως η πράξη και η θεωρία του τοµέα της Παιδαγωγικής, στον 1 Για το έργο του ΠΙΟΠ και του δικτύου µουσείων περιληπτικά, ΛOYBH 2007. 2 Ενδεικτικά, HOOPER-GREENHILL 1991. 3 Μουσείο είναι ένα µόνιµο ίδρυµα, µη κερδοσκοπικού χαρακτήρα, στην υπηρεσία της κοινωνίας και της ανάπτυξής της, ανοικτό στο κοινό, µε έργο τη συλλογή, τη µελέτη, τη διατήρηση, τη γνωστοποίηση και την έκθεση τεκµηρίων του ανθρώπινου πολιτισµού και περιβάλλοντος, µε στόχο τη µελέτη, την εκπαίδευση και την ψυχαγωγία. 4 HEIN 2006. 1

οποίο πραγµατοποιείται παιδαγωγική πράξη στο χώρο του µουσείου, που αναφέρεται σε πραγµατικούς ή πιθανούς επισκέπτες, παιδιά και ενήλικες, µε πρόθεση να µεσολαβήσει ανάµεσά τους και στο µουσείο, αλλά κυρίως στα µουσειακά αντικείµενα, και µε στόχο να τους προωθήσει γνωστικά, συναισθηµατικά και ψυχοκινητικά 5... Εποµένως, συµβάλλει, µεταξύ άλλων, στην εξοικείωση µε την έννοια του µουσείου και µε το µουσείο ως φυσικό χώρο. Τα µουσειοπαιδαγωγικά προγράµµατα ενισχύουν τη βιωµατική, την οµαδοσυνεργατική και τη διερευνητική µάθηση και έχουν στόχο την ένταξη της έννοιας του πολιτισµού στην καθηµερινότητα των παιδιών 6. Κάθε εκπαιδευτικό πρόγραµµα δέον είναι να αποτελέσει µία ευχάριστη εµπειρία προσαρµοσµένη στις ανάγκες των παιδιών, αφού έχει παρατηρηθεί ότι µουσειοπαιδαγωγικά προγράµµατα ψυχαγωγικού χαρακτήρα έχουν καλύτερα αποτελέσµατα από αντίστοιχα αυστηρά διδακτικού χαρακτήρα 7 Οι στόχοι κάθε εκπαιδευτικής δραστηριότητας είναι η ενίσχυση της κριτικής σκέψης και η κατανόηση της ύπαρξης διαφορετικών απόψεων για τα δεδοµένα. Τέλος, εφόσον στη µουσειακή εµπειρία εµπλέκονται η προσωπική, η φυσική και η κοινωνική διάσταση, όπως έχει αποδειχθεί 8, κοινός στόχος των εκπαιδευτικών προγραµµάτων είναι η καλλιέργεια του οµαδικού πνεύµατος. Οι εµπειρίες που θα αποκτηθούν και η επίλυση των προβληµάτων που θα παρουσιαστούν είναι αυτές που θα οδηγήσουν στη µόρφωση και την ανάπτυξη ποικίλων δεξιοτήτων. Ενδεικτικά αναφέρουµε την κριτική σκέψη, την ικανότητα σύγκρισης και την ικανότητα αναζήτησης και αξιοποίησης πληροφορίας, δηλαδή δεξιότητες που βοηθούν στην οικοδόµηση της γνώσης και την ανάπτυξη γνωστικής ευελιξίας. Με άλλα λόγια, ο µαθητής µαθαίνει πώς να µαθαίνει, αφού, σύµφωνα µε σύγχρονες προσεγγίσεις της εκπαίδευσης, σκοπός της δεν είναι η συσσώρευση γνώσεων, αλλά το να µαθαίνει πώς θα χρησιµοποιεί τη σκέψη και τις γνώσεις του, ώστε να αντιµετωπίζει τις πολύπλευρες καταστάσεις της ζωής 9. Επίσης, έµφαση δίνεται στην ποιότητα και όχι στην ποσότητα της γνώσης. Η έκπληξη και η απορία διευκολύνουν τη δόµηση ουσιαστικών τύπων γνώσης 10. Ακόµη, έχει παρατηρηθεί ότι τα παιδιά αισθάνονται ανίσχυρα σε ένα µουσείο, όπου οι δραστηριότητες κατευθύνονται αποκλειστικά από ενήλικες 11. 5 ΝIKONANOY 2005, 20. 6 AΛΚΗΣΤΙΣ 1996, 25. 7 ΝΑΚΟΥ 2001, 204. 8 FALK-DIERKING 2000. 9 ΝΑΚΟΥ 2001, 208. 10 ΝΑΚΟΥ 2001, 191-193. 2

Εκπαιδευτικές δράσεις στα µουσεία του Πολιτιστικού Ιδρύµατος Οµίλου Πειραιώς Το Πολιτιστικό Ίδρυµα Οµίλου Πειραιώς ενδιαφέρεται ιδιαιτέρως για την εκπαιδευτική διάσταση των µουσείων του δικτύου του. Στις εκθέσεις, ποικίλα δισδιάστατα και τρισδιάστατα εποπτικά µέσα (κείµενα, σχέδια, φωτογραφίες, οπτικοακουστικά, κινούµενες µακέτες κ.λπ.) διευκολύνουν την αυτο-ξενάγηση των επισκεπτών. Με γνώµονα την εκπαιδευτική διάσταση, οι εκπαιδευτικές δράσεις που οργανώνονται στα µουσεία του ΠΙΟΠ, µε την επιµέλεια του Ιδρύµατος, στοχεύουν στη δηµιουργία ενός ζωντανού δεσµού, ενός δικτύου σχολείων-µουσείων, γεγονός που ενισχύεται από το ότι τα µουσεία αυτά βρίσκονται στην ελληνική περιφέρεια. Ιδιαίτερη βαρύτητα δίνεται στη βιωµατική σχέση των παιδιών µε τα εργαλεία, µηχανισµούς και διαδικασίες του τεχνικού πολιτισµού, θέµατα που κατέχουν µέχρι σήµερα δευτερεύουσα θέση στο χώρο της εκπαίδευσης. Επίσης, η ποικιλία των δραστηριοτήτων απευθύνεται σε οµάδες επισκεπτών µε διαφορετικούς τύπους ευφυίας 12. Βάσει των παραπάνω, το Ίδρυµα συµµετέχει σε ευρωπαϊκούς και διεθνείς εορτασµούς ( ιεθνής Ηµέρα Μουσείων, Ευρωπαϊκές Ηµέρες Πολιτιστικής Κληρονοµιάς, Νύχτα των Μουσείων), προσφέροντας εκδηλώσεις που εµπνέονται από τη θεµατική του µουσείου και απευθύνονται κατά κύριο λόγο σε σχολικές οµάδες και οικογένειες της κάθε περιοχής. Χαρακτηριστικά παραδείγµατα αποτελούν οι δραστηριότητες: «Μια µέρα στο µύλο», στο Υπαίθριο Μουσείο Υδροκίνησης, όπου γυναίκες από την Αρκαδία µαθαίνουν στους επισκέπτες να φτιάχνουν τα περίφηµα κεντητά ψωµιά (εικ. 1), Το θεατρικό παιχνίδι «Προσφέρω κλάδον ελαίας», στο Μουσείο Ελιάς και Ελληνικού Λαδιού, «Της ελιάς το δάκρυ», στο πλαίσιο της οποίας γίνεται αφήγηση ελληνικών παραµυθιών µε θέµα την ελιά και το λάδι στο Μουσείο Βιοµηχανικής Ελαιουργίας, «Μαρµαρώµατα και Παπαρούνες» (εικ. 2), µε αφήγηση ελληνικών λαϊκών παραµυθιών µε θέµα το µάρµαρο στο Μουσείο Μαρµαροτεχνίας, καθώς και η εικαστική δραστηριότητα µε τίτλο «Η ελιά γέφυρα της Μεσογείου», στο Μουσείο Ελιάς και Ελληνικού Λαδιού, µε βάση το εκθεσιακό υλικό του. Εξάλλου, στα µουσεία διενεργούνται τακτικές εκπαιδευτικές δράσεις που προσφέρουν βιωµατική εµπειρία σε σχολικές οµάδες. Στο Μουσείο Μετάξης, παράλληλα µε την εκτροφή µεταξοσκωλήκων, η οποία πραγµατοποιείται στο µουσείο κατά τη διάρκεια της σηροτροφικής περιόδου, από το Μάιο ως το Σεπτέµβριο, οι επισκέπτες έχουν την ευκαιρία να παρακολουθήσουν τη διαδικασία αναπήνισης (ξετυλίγµατος) µεταξιού από το κουκούλι. Στο Υπαίθριο Μουσείο Υδροκίνησης, τίθεται σε λειτουργία ο µπαρουτόµυλος και ο αλευρόµυλος. Στο Μουσείο Πλινθοκεραµοποιίας Ν. & Σ. Τσαλαπάτα, δίνεται η ευκαιρία στις σχολικές 11 JENSEN 1999. 3

οµάδες να κατασκευάσουν τούβλα και κεραµίδια µε µηχανήµατα - µικρογραφίες των αυθεντικών µηχανηµάτων του µουσείου. Η δραστηριότητα αυτή πραγµατοποιήθηκε αρχικά στο πλαίσιο του εορτασµού της ιεθνούς Ηµέρας Μουσείων το 2007 και απευθύνθηκε σε οικογένειες (εικ. 3). Σήµερα πραγµατοποιείται σε συστηµατική βάση και απευθύνεται σε σχολικές οµάδες. Στο σηµείο αυτό πρέπει να επισηµανθεί ότι η οικογένεια ως οµάδα - στόχος για εκπαιδευτικές δραστηριότητες των ελληνικών µουσείων αποτελεί σπάνια περίπτωση 13. Σε αυτόν τον παράγοντα αποδίδουµε τη χαµηλή σχετικά προσέλευση οικογενειών στη δραστηριότητα: αντίθετα, από τη στιγµή που απευθυνθήκαµε στην κατεξοχήν οµάδα-στόχο των εκπαιδευτικών προγραµµάτων, τις σχολικές οµάδες, η συµµετοχή είναι αθρόα. Στο Μουσείο Ελιάς και Ελληνικού Λαδιού, σχολικές οµάδες έχουν τη µοναδική δυνατότητα παραγωγής λαδιού στις ανακατασκευές τριών τύπων αρχαίων ελαιοτριβείων προϊστορικής, ελληνιστικής και µεταβυζαντινής εποχής, τα οποία βρίσκονται στην υπαίθρια έκθεση του Μουσείου (εικ. 4). Αντίστοιχα, στο Μουσείο Βιοµηχανικής Ελαιουργίας Λέσβου πραγµατοποιείται επιδεικτική λειτουργία των µηχανηµάτων (ατµοµηχανή, µύλος-αντλίαπρέσα). Εκπαιδευτικοί φάκελοι Προκειµένου να διευκολυνθεί η επίσκεψη των σχολικών οµάδων, το ΠΙΟΠ, σε συνεργασία µε εξειδικευµένους µουσειοπαιδαγωγούς, εκπονεί εκπαιδευτικούς φακέλους που αποστέλλονται δωρεάν στα σχολεία, τα οποία προτίθενται να επισκεφτούν κάποιο από τα µουσεία του ικτύου. Οι φάκελοι προσφέρουν πληροφορίες στον εκπαιδευτικό, προτάσεις για δραστηριότητες πριν, κατά και µετά την επίσκεψη, πρωτότυπες δραστηριότητες, παραµύθια και αναλυτικές οδηγίες για την αξιοποίησή του. Ο εκπαιδευτικός φάκελος του Μουσείου Μετάξης περιλαµβάνει: Το εκπαιδευτικό υλικό Ξετυλίγοντας ένα κουκούλι. Το βιβλίο Από το κουκούλι στο µετάξι: σηροτροφία-µεταξουργία το οποίο στηρίζεται στα σηµαντικά ερευνητικά προγράµµατα που προηγήθηκαν της πρώτης έκθεσης, αλλά και της επανέκθεσης του µουσείου, αποδίδει µε απλό και κατανοητό τρόπο το περιεχόµενο της σηροτροφίας και της µεταξουργίας και συνοδεύεται από πλούσιο αρχειακό και σύγχρονο εποπτικό υλικό. Το βιβλίο απευθύνεται ιδιαίτερα σε παιδιά, προάγοντας την εκπαιδευτική διάσταση του µουσείου. 12 GARDNER 1993. 13 ΓΙΟΦΤΣΑΛΗ 2007. 4

Το παιχνίδι µνήµης, παρατηρητικότητας και ανακάλυψης Κουκούλι και Μετάξι, το οποίο µπορεί να παιχτεί είτε οµαδικά είτε ατοµικά. Αποτελείται από είκοσι ζευγάρια ίδιων αντικειµένων. Εξασκεί τη µνήµη και την αυτοσυγκέντρωση, µαθαίνοντας µε ψυχαγωγικό τρόπο τα παιδιά τη συµπλήρωση ζευγαριών ίδιων αντικειµένων και τα βοηθά να ανακαλύψουν τα στάδια της σηροτροφίας, της εκτροφής του µεταξοσκώληκα και της µεταξουργίας, δηλαδή της επεξεργασίας του µεταξωτού. Το παιχνίδι µνήµης και παρατηρητικότητας µε Φορεσιές και στολίδια, το οποίο έχει ως αντικείµενο τη σουφλιώτικη φορεσιά. Το παιχνίδι Σουφλιώτισσες, στο οποίο τα παιδιά καλούνται να κόψουν τα περιγράµµατα και να ντύσουν τις χάρτινες κούκλες, διαλέγοντας µεταξύ των συνόλων και ανακαλύπτοντας την ποικιλία και την οµορφιά της παραδοσιακής σουφλιώτικης γυναικείας φορεσιάς. Αφίσα που εικονίζει τα στάδια µεταµόρφωσης του µεταξοσκώληκα σε πεταλούδα. Σελιδοδείκτες. Ο εκπαιδευτικός φάκελος του Υπαίθριου Μουσείου Υδροκίνησης απευθύνεται στα σχολεία της Πρωτοβάθµιας και της ευτεροβάθµιας Εκπαίδευσης και περιλαµβάνει: Τον οδηγό του Μουσείου σε έντυπη µορφή. Οπτικο-ακουστικό υλικό [CD Λούσιος]. Τον πολιτιστικό χάρτη της Αρκαδίας. Το βιβλίο Η υδροκίνηση στην προβιοµηχανική Ελλάδα. Εκπαιδευτικό υλικό µε τίτλο Το ηµερολόγιο ενός ταµπάκη. Υλικό προετοιµασίας για την επίσκεψη στο µουσείο, το οποίο αφορά στο νερόµυλο και τη νεροτριβή, τα ταµπάκικα και το µπαρουτόµυλο. Σελιδοδείκτες. Ο εκπαιδευτικός φάκελος του Μουσείου της Ελιάς και του Ελληνικού Λαδιού (ΜΕΕΛ) απευθύνεται στα σχολεία της Πρωτοβάθµιας και της ευτεροβάθµιας Εκπαίδευσης και περιλαµβάνει: Το βιβλίο του εκπαιδευτικού, στο οποίο δίνονται εκτενείς πληροφορίες για τις θεµατικές ενότητες που παρουσιάζονται στο ΜΕΕΛ. Τον οδηγό του µουσείου σε έντυπη και ψηφιακή µορφή. Σειρά καρτών και φυλλαδίων µε δραστηριότητες για τους µαθητές, οι οποίες χωρίζονται καταρχήν ανά ηλικιακή οµάδα (νηπιαγωγείο και Α - Γ δηµοτικού, - Στ ηµοτικού, Γυµνάσιο) και κατά δεύτερον ανά θεµατική (πολιτισµός της ελιάς, τεχνολογία της ελαιοπαραγωγής). Το εικονογραφηµένο παραµύθι Της ελιάς το δάκρυ. 5

Τα παιχνίδια καρτών ανακάλυψης και γλωσσικής διατύπωσης Μισό-µισό και Ποικιλίες της ελιάς. Το βιβλίο ρόµοι της ελιάς Την ψηφιακή εκπαιδευτική δραστηριότητα Βγάλτε µας το λάδι (εικ. 5). Το φυλλάδιο του µουσείου µε τις πρακτικές πληροφορίες. Την αφίσα του µουσείου. Χάρτη µε τις θέσεις των ελαιοτριβείων ανά ιστορική περίοδο στην Πελοπόννησο. Σελιδοδείκτες για τους µαθητές. Πολύ σύντοµα θα ολοκληρωθούν οι εκπαιδευτικοί φάκελοι για το Μουσείο Βιοµηχανικής Ελαιουργίας Λέσβου, το Μουσείο Πλινθοκεραµοποιίας Ν. & Σ. Τσαλαπάτα, καθώς και για το Μουσείο Μαρµαροτεχνίας. Ο προγραµµατισµός των δράσεων γίνεται όλο και πιο πυκνός, καθώς το ίκτυο Μουσείων ολοκληρώνεται. Φιλοδοξία µας είναι να έχουµε διαρκή παρουσία και συνεχώς στενότερη συνεργασία µε την τοπική κοινωνία, µέσω ποιοτικών παρεµβάσεων. H Έλια Βλάχου και η Αλεξάνδρα Τράντα είναι µουσειολόγοι στο Πολιτιστικό Ίδρυµα του Οµίλου Πειραιώς. 6

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΑΛΚΗΣΤΙΣ 1996: Άλκηστις, Μουσεία και Σχολεία, εινόσαυροι και Αγγεία. Αθήνα (2 η έκδοση). ΓΙΟΦΤΣΑΛΗ 2007: Γιόφτσαλη, Κ., Η σχέση των ελληνικών µουσείων µε τις οικογένειες: ουτοπία ή πραγµατικότητα, Το Μουσείο 5, 10-13. ΛΟΥΒΗ 2007: Λούβη, Α., Θεµατικά τεχνολογικά µουσεία: το δίκτυο µουσείων του Πολιτιστικού Ιδρύµατος Οµίλου Πειραιώς, Τετράδια Μουσειολογίας, 4, 40-44. ΝΑΚΟΥ 2001: Νάκου, Ει., Μουσεία: Εµείς, τα πράγµατα και ο πολιτισµός. Αθήνα. ΝΙΚΟΝΑΝΟΥ 2005: Νικονάνου, Ν., Ο ρόλος της µουσειοπαιδαγωγικής στα σύγχρονα µουσεία, Τετράδια Μουσειολογίας, 2, 18-25. FALK AND DIERKING 2000: Falk, J. H., Dierking, L., Learning from Μuseums: Visitor Εxperiences and the Μaking of Μeaning. GARDNER 1993: Gardner, H., Multiple Intelligences. New York. HEIN 2006: Hein, G., Museum Education, στο: S. McDonald (ed.), A Companion to Museum Studies. Blackwell Publishing, 340-352. HOOPER GREENHILL 1991: Hooper-Greenhill, E., Museum and Gallery Education. Leicester. JENSEN 1999: Jensen, N., Children, Teenagers and Adults in Museums: A Developmental Perspective, στο E. Hooper-Greenhill (ed.), The Educational Role of the Museum. London, 25-30 7

Εικ. 1 Στο Υπαίθριο Μουσείο Υδροκίνησης πραγµατοποιήθηκε η εκδήλωση Μια µέρα στο µύλο, κατά τη διάρκεια της οποίας οι επισκέπτες είχαν την ευκαιρία να αλέσουν σιτάρι στο νερόµυλο του Μουσείου, να ζυµώσουν, να µάθουν πώς γίνεται το περίφηµο κεντητό ψωµί και να δοκιµάσουν παραδοσιακές γεύσεις. Εικ. 2 Η παραµυθού Αγνή Στρουµπούλη, µε τη συνοδεία του µουσικού Σόλη Μπαρκή, αφηγήθηκε ελληνικά λαϊκά παραµύθια σε παιδιά δηµοτικών σχολείων της Τήνου, στο πλαίσιο της συµµετοχής του ΠΙΟΠ στις Ευρωπαϊκές Ηµέρες Πολιτιστικής Κληρονοµιάς (26-28 Σεπτεµβρίου 2008). 8

Εικ. 3 Στιγµιότυπο από την εκπαιδευτική δραστηριότητα που πραγµατοποιήθηκε στο Μουσείο Πλινθοκεραµοποιίας Ν. & Σ. Τσαλαπάτα, στο πλαίσιο του εορτασµού της ιεθνούς Ηµέρας Μουσείων (18 Μαΐου 2007). Εικ. 4 Σύνθλιψη ελαιών σε αντίγραφο ελαιοπιεστηρίου ελληνιστικής εποχής. 9

Εικ. 5 Εκπαιδευτικό διαδραστικό παιχνίδι Βγάλτε µας το λάδι, το οποίο λειτουργεί στο Μουσείο Βιοµηχανικής Ελαιουργίας Λέσβου, στη Μπατή 6. 10