ECONOMIST CONFERENCES ΟΜΙΛΙΑ MEGAN GREENE ΙΕΥΘΥΝΤΡΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΕΠΙΚΕΦΑΛΗΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΖΩΝΗ ROUBINI GLOBAL ECONOMICS 16 th Roundtable with the Government of Greece Transforming uncertainty into stability, wisdom and growth ΕΥΤΕΡΑ 2 ΙΟΥΛΙΟΥ 2012
ECONOMIST CONFERENCES ΟΜΙΛΙΑ MEGAN GREENE DIRECTOR FOR EUROPEAN ECONOMICS, HEAD OF NOURIEL ROUBINI s TEAM EXAMINING THE EURO CRISIS, ROUBINI GLOBAL ECONOMICS 16 th Roundtable with the Government of Greece Transforming uncertainty into stability, wisdom and growth ΕΥΤΕΡΑ 2 ΙΟΥΛΙΟΥ 2012 Ευχαριστώ πάρα πολύ που µου δίνετε την ευκαιρία να σας µιλήσω. Όπως είπαµε είµαι Επικεφαλής του Τµήµατος Ευρωπαϊκής Πολιτικής στο Ίδρυµα του Global Economics του Nouriel Roubini και θα σας µιλήσω για το µέλος της Ευρωζώνης και για το ρόλο της Ελλάδος στον κόσµο µετά το PSI και πώς αυτό θα αποτελέσει το µοντέλο για τη διαχείριση πιο ασθενών οικονοµιών και βεβαίως κατά πόσον αυτό είναι λάθος ή όχι. Θα παρουσιάσω και δύο διαφάνειες. Είµαστε µετά τις εκλογές, το αποτέλεσµα από πλευράς της Ευρωζώνης ήταν ίσως το καλύτερο το οποίο θα µπορούσε να ελπίσει και µε δεδοµένο αυτό θεωρώ ότι δεν υπήρχαν άλλα καλά νέα, διότι η Ελλάδα έχει κολλήσει σε µία στατική υφεσιακή σπείρα, είναι το έβδοµο έτος ύφεσης και νοµίζω ότι οποιοσδήποτε κι αν εκλεγόταν αυτό δε θα άλλαζε. Η Ελλάδα λοιπόν έχει µια νέα Κυβέρνηση, θεωρώ ότι µπαίνουµε σε µία νέα φάση στην Ελλάδα, η οποία χαρακτηρίζεται από υψηλή από έντονη πολιτική αβεβαιότητα, από επιπλέον µέτρα λιτότητας τα οποία επαναλαµβάνει
η Κυβέρνηση, αλλά θεωρώ ότι όσο ο κύκλος επαναλαµβάνεται το εκλογικό σώµα θα βγάζει Κυβερνήσεις οι οποίες απλά σκέφτονται κάποιες άλλες εναλλακτικές. Αυτή τη στιγµή υπάρχει µία διαδικασία εσωτερικής υποτίµησης της Ελλάδας προκειµένου να ενισχύσει την ανταγωνιστικότητά της και να επιστρέψει σε συνθήκες ανάπτυξης εντός της Ευρωζώνης, άρα δεν υπάρχει νοµισµατική πολιτική διαθέσιµη. Αλλά αν µπορούµε να αξιοποιήσουµε το µοντέλο της Γερµανίας, αυτό χρειάστηκε πέντε χρόνια ύφεσης. Η εναλλακτική την οποία ενδεχόµενα στο τέλος θα σκεφτεί µία Κυβέρνηση, είναι να βγει από την Ευρωζώνη. Θα πρέπει να κάνει µια τεράστια υποτίµηση της δραχµής, προκειµένου να επιτύχει µεγαλύτερη ανταγωνιστικότητα πιο γρήγορα κι αυτό βεβαίως σηµαίνει ότι η έξοδος από το ευρώ δεν είναι η εύκολη εναλλακτική. Αν συµβεί µε τρόπο οργανωµένο, που κι αυτό είναι σχετικό, είναι απλά ο επίσηµος τρόπος να το ονοµάσουµε, θα είναι κάτι πολύ επώδυνο, αλλά σίγουρα αποτελεί µία ευκαιρία για την Ελλάδα. Αναµένουµε, µάλλον δίνουµε 85% πιθανότητα στην Ελλάδα και στην Πορτογαλία να βγουν από το ευρώ από την Ευρωζώνη και το µόνο που µπορεί να το αλλάξει, το άλλο 15% δηλαδή, έχει να κάνει µε µία δηµοσιονοµική αλλαγή, µάλλον µία µεταφορά δηµοσιονοµικών αρµοδιοτήτων από µικρότερες χώρες σε µεγαλύτερες, από την Πορτογαλία και την Ελλάδα δηλαδή, που είναι πολύ δύσκολο να γίνει κάτι τέτοιο αν πρώτα δεν υπάρξει η Ισπανία ή η Ιταλία να χτυπούν την πόρτα της Γερµανίας για ένα πακέτο εγγύησης σε περίπτωση µεγάλων προβληµάτων. Αν λοιπόν οι βασικοί παίκτες δεν τύχουν τέτοιου αιτήµατος, τότε δε θα προωθήσουν και το ενδεχόµενο της δηµοσιονοµικής ενοποίησης. Θεωρούµε λοιπόν ότι η Ελλάδα θα είναι η πρώτη χώρα που θα εγκαταλείψει την Ευρωζώνη, αυτό θα γίνει στις αρχές του επόµενου έτους. Ξέρω ότι συντριπτικά οι Έλληνες και όσον αφορά την κοινή γνώµη αλλά και τα πολιτικά κόµµατα είναι υπέρ της συµµετοχής στην Ευρωζώνη, αυτό σηµαίνει ότι αν υπάρξει απόλυτη εφαρµογή νέων µέτρων λιτότητας αυτό ίσως οδηγήσει και στην αλλαγή της άποψης. Η Ευρώπη λοιπόν θα επιλέξει κι αυτή να βγει από την Ευρωζώνη ένα χρόνο µετά την Ελλάδα κι είναι πραγµατικά παράλογο ειδικά 2
από το IMF πόσο θριαµβολογούν για την Πορτογαλία και θέλουν να τη διακρίνουν από την Ελλάδα, όµως η Πορτογαλία βρίσκεται σε διαφορετική θέση, έχει επιτύχει όλους τους δηµοσιονοµικούς της στόχους, δεν µπορεί να συνεχίσει όµως προς αυτή την κατεύθυνση διότι πρέπει να προχωρήσει σε µεταρρυθµιστικές κινήσεις. Οι προοπτικές είναι απαισιόδοξες και από τη στιγµή που θα αρχίσει να χάνει τους δηµοσιονοµικούς της στόχους τότε θα πρέπει να αρχίσει να τους κυνηγάει και να προσθέτει µέτρα λιτότητας όπως και η Ελλάδα προκειµένου να ικανοποιήσει αυτούς τους στόχους, να πετύχει αυτούς τους στόχους και θα οδηγήσει σε έναν νέο υφεσιακό κύκλο λιτότητας. Μετά το PSI, που νοµίζω το PSI θα γίνει και από την Πορτογαλία θα γίνει και από την Ιρλανδία, το 2014 η Ιρλανδία θα επιστρέψει στις αγορές, που νοµίζω ότι αυτό όµως δε θα γίνει παρόλα τα καλά δείγµατα και βεβαίως νοµίζω ότι και η Ιρλανδία µπορεί να επιλέξει να βγει από το ευρώ προκειµένου να επιτύχει µία βιώσιµη ανάπτυξη. Πάµε τώρα στις µεγαλύτερες χώρες Ισπανία και Ιταλία. Έχω εδώ ένα πίνακα, για να δούµε τη βιωσιµότητα του δηµόσιου χρέους της Ισπανίας. Το βασικό νοµίζω στοιχείο είναι η τελευταία γραµµή το balance shrink, που είναι η µετάπτωση του προοδεύοντος ισοζυγίου, θα φτάσει δηλαδή στα επίπεδα 4,5 το 2013. εδοµένου του δύσκολου εξωτερικού περιβάλλοντος η ιδέα µε βάση αυτά τα νούµερα είναι ότι το χρέος της θα είναι περίπου 80% του ΑΕΠ στο τέλος του έτους. Αυτοί είναι οι επίσηµοι υπολογισµοί. Αν σε αυτό υπολογίσουµε κάποιες υποχρεώσεις και λογαριασµούς που δεν έχουν πληρωθεί, τότε φτάνουµε στο 100%, άρα το χρέος θα είναι λιγότερο βιώσιµο από ότι αυτός ο πίνακας δείχνει. Αν πούµε και αν θεωρήσουµε ότι η Ισπανία είναι βιώσιµη σε ό,τι αφορά το δηµόσιο χρέος της, δεν ισχύει το ίδιο για το εξωτερικό της χρέος. Έχω εδώ ένα διάγραµµα που δείχνει το ισοζύγιο πληρωµών, βλέπουµε λοιπόν την ακαριαία πτώση τον Ιανουάριο του 2012 και αυτή είναι η περίοδος που όλοι νόµιζαν µέχρι τον Ιανουάριο του 2012 που η κρίση θα είχε τελειώσει, διότι η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα είχε προβεί σε µία ανακεφαλαιοποίηση 3
των τραπεζών και νοµίζαµε ότι έληξαν τα προβλήµατα. Όµως είδαµε ότι από τότε το πρόβληµα επιταχύνθηκε. Το πρόβληµα είναι ότι οι επενδυτές δε θα είναι πολύ θετικοί στο να συσσωρεύουν χρήµατα στην Ισπανία και θα ψάχνουν να βρουν νέες διόδους προκειµένου να καλύψουν κι αυτοί το κενό που θα έχει δηµιουργηθεί. Άρα η Ισπανία µάλλον θα χρειαστεί ένα πακέτο βοήθειας τον επόµενο χρόνο κι αυτό θα είναι ίσως η αρχή. Από που θα έρθουν αυτά τα χρήµατα των εγγυήσεων. Το ιεθνές Νοµισµατικό Ταµείο και η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει προσφέρει 500 τρισεκατοµµύρια ευρώ ως ένα τοίχο προστασίας, µέρος αυτών περίπου 557 δισεκατοµµύρια ευρώ θα δαπανηθούν για την εξυπηρέτηση του χρέους της Ιταλίας και της Ισπανίας το 2012, νοµίζω 110 δισεκατοµµύρια θα πάνε στις ισπανικές τράπεζες. Αν δείτε λοιπόν συνολικά τα νούµερα για την Ελλάδα την Πορτογαλία την Ιρλανδία την Ισπανία και την Ιταλία, τότε το συνολικό απόθεµα των χρηµάτων των 825 δισεκατοµµυρίων θα λήξει µέχρι το 2014. Αυτές λοιπόν οι χώρες θα είναι δύσκολο να επιστρέψουν το 2015 σε ανάπτυξη, αυτό ειδικά σε χώρες µε πολύ αυστηρές και άτεγκτες αγορές χωρίς ευελιξία στις διατάξεις που ισχύουν στις αγορές αυτές. Μέχρι το 2014 λοιπόν όταν η Ιταλία και η Ισπανία θα πρέπει να επιστρέψουν στις αγορές όταν τα χρήµατα της εγγύησης θα λήξουν, δε θα µπορέσουν. Και πάλι ακολουθώντας το ελληνικό µοντέλο το 2015 θα αναγκαστούν κι αυτοί να βρουν από αλλού χρήµατα. Όµως τι συµβαίνει και µε το πρόβληµα της ανταγωνιστικότητας και µε το ζήτηµα της ανάπτυξης; Όταν λοιπόν αντιµετωπίζεις το συσσωρευµένο χρέος, τότε αυτό χρειάζεται περισσότερο χρόνο, βοηθάει τις χώρες να µοιάζουν πιο βιώσιµες, το ερώτηµα όµως είναι για ποιο λόγο αξιοποιούν το χρόνο µέχρι εκείνη τη στιγµή. Αν αξιοποιούν το χρόνο για να προβούν στις διαρθρωτικές αλλαγές, να ανοίξουν την αγορά εργασίας, τότε αυτό ίσως να τους βοηθήσει να επιτύχουν την ανάπτυξη εγκαίρως. Αν όχι, τότε θα αντιµετωπίσουν και πάλι το ίδιο ζήτηµα της επιστροφής στην ανάπτυξη, όπως το αντιµετωπίζει η Ελλάδα αυτή τη στιγµή, διότι είτε θα συνεχίσουν να έχουν εσωτερική 4
υποτίµηση και άρα θα περάσουν σε νέα ύφεση, είτε απλά θα βγουν από το ευρώ κι έτσι θα µπορέσουν να επανεκδώσουν νόµισµα. Υπάρχουν άλλοι λόγοι για να ανησυχούµε, λόγοι για τους οποίους η Ισπανία και η Ιταλία δε θα µπορούσαν να εφαρµόσουν αυτές τις µεταρρυθµίσεις, ειδικά στην Ιταλία ο Μόντι έχει κάνει κάτι το οποίο κανένας άλλος Πρωθυπουργός δεν έκανε τις τελευταίες δεκαετίες ή τουλάχιστον οι τελευταίοι δύο Πρωθυπουργοί προσπάθησαν να περάσουν ένα επιθετικό µεταρρυθµιστικό πρόγραµµα το οποίο όµως απέτυχε. Σίγουρα οι προσπάθειες είναι συζητήσιµες, αλλά φαίνεται ότι θα έχουν κάποιο αποτέλεσµα του χρόνου και βεβαίως µετά θα έχουµε εκλογές στην Ιταλία χωρίς κάποιο φαβορί µε πολλά κόµµατα να διεκδικούν την ψήφο και κάποιοι ακραίοι και κάποιους άλλους οι οποίοι προτείνουν κάποια προγράµµατα προσαρµογής τα οποία θα είναι πιο ευχάριστα στα αφτιά των ψηφοφόρων. Θα έλεγα ότι αυτό ακούγεται αρκετά ζοφερό και είναι ζοφερό, όµως θεωρώ ότι αυτή τη στιγµή δεδοµένου του τρόπου µε τον οποίον είναι δοµηµένη η Ευρωπαϊκή Ένωση, καταδεικνύεται ότι η απόκριση της Γερµανίας είναι αυτή που πρέπει να ακολουθήσουν και οι άλλες χώρες. Αλλά υπάρχουν κάποιες χώρες ιδιαίτερα οι αδύναµες που όµως δε θα την ακολουθήσουν, άρα αν αρχίσουν κάποιες χώρες να φεύγουν από την Ευρωζώνη τότε θα έχουµε µικρότερο χώρο που θα λειτουργεί αυτό το κοινό νόµισµα, όµως αυτές οι χώρες που θα παραµείνουν έχουν περισσότερες πιθανότητες να λειτουργήσουν σαν τη Γερµανία. Οι βασικές χώρες, οι χώρες-πυρήνας δηλαδή, θα είναι πάλι σε θέση να προβούν στα απαραίτητα βήµατα για τη δηµοσιονοµική ενοποίηση και για τη χρηµατοοικονοµική ενοποίηση που θα φέρει ένα τέλος στην κρίση, καθιστώντας έτσι τις όποιες ρυθµίσεις βιώσιµες. Άρα βραχυπρόθεσµα αυτό µπορεί να σηµαίνει πολλά πράγµατα, αλλά από αυτή την κρίση θα βγει δυνατό το νέο νόµισµα και δεν πρέπει να χαθεί αυτή η ευκαιρία που µας δίνει η κρίση. Ίσως να κάνουµε και λάθος, από την άλλη όταν υπάρξει άνοιξη αυτά όλα αλλάζουν, αλλάζει τους υπολογισµούς βιωσιµότητας του χρέους. 5
Τι χρειάζεται για να έχουµε ανάπτυξη; Χρειαζόµαστε να κόψει τα επιτόκια η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα επιθετικά σχεδόν στο µηδέν, πρέπει να κάνει υποτίµηση του ευρώ σε σχέση µε το δολάριο, πρέπει η Κεντρική Τράπεζα να δώσει περισσότερο χρήµα και να παράσχει πίστωση, να ενισχύσει την πίστωση δηλαδή κι επίσης να δώσει χρηµατοοικονοµικά κίνητρα στην περιφέρεια. Οι πιθανότητες να συµβούν το κάθε ένα απ αυτά είναι πολύ λίγες και θεωρώ ότι το να συµβούν όλα αυτά µαζί για να ενισχύσουν την ανάπτυξη είναι σχεδόν αδύνατον. Υπάρχουν βεβαίως και κάποιοι κίνδυνοι, θα µπορούσαν να επιστρέψουν στην ανάπτυξη η Ισπανία και η Ιταλία µέσα στην Ευρωζώνη; Θα µπορούσαµε να έχουµε κάποια αµοιβαιότητα σε αυτό, διότι ίσως να υπάρχουν ευρωοµόλογα, ίσως να υπάρχει κάποιο ταµείο ανακούφισης, παρόλα αυτά όλα αυτά δεν αποτελούν µία χρυσή συνταγή. Ο χρόνος είναι αυτό που χρειάζονται αυτές οι χώρες προκειµένου να στρέψουν την πορεία των διαρθρωτικών τους αλλαγών. Αν µπορέσουν να συµφωνήσουν σε µία πλήρη τραπεζική ενοποίηση, το οποίο θα τραβήξει µία γραµµή κάτω από αυτή την κρίση και θα τη σταµατήσει, τότε κάτι µπορεί να γίνει. Στα τέλη της επόµενης εβδοµάδας θα αρχίσουν να συζητάνε γι αυτό το ενδεχόµενο για την Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα ως µία κεντρική τράπεζα επίβλεψης κι αυτό είναι κάτι που ίσως να είναι και το πιο απλό σαν βήµα πολιτικά, αλλά είναι ένα θέµα τουλάχιστον. Και βέβαια πολλά άλλα βήµατα πρέπει να γίνουν, δηλαδή ένα σχήµα διατήρ5ησης καταθέσεων σε όλη την Ευρωζώνη, το οποίο θεωρώ είναι πολιτικά αδύνατον να συµβεί, που θα µπορούσε χρηµατοοικονοµικά αλλά δεν µπορείς να εξασφαλίσεις µία µη τοπική υποτίµηση του νοµίσµατος και των επιπτώσεων που θα έχει στην Ευρωζώνη. Το άλλο πράγµα που πρέπει να κοιτάξουµε είναι το σχήµα ίσης απόστασης των τραπεζών κι αυτό είναι πολύ δύσκολο. Αν είχαµε µια πλήρη δηµοσιονοµική ενοποίηση, θα µπορούσαµε να τραβήξουµε µία γραµµή κάτω από την κρίση και να πούµε ότι από δω και πέρα αν οι βασικές χώρες επιθυµούν να µεταφέρουν κονδύλια σε αδύναµες χώρες θα µπορούσε να γίνει κάτι. 6
Θα µπορούσαµε ίσως να έχουµε και µία µονοµερή άτακτη έξοδο από το ευρώ, που αυτό θα δηµιουργούσε κοινωνική αναταραχή, οι ιταλικές εκλογές θα µπορούσαν κι αυτές να οδηγήσουν σε µεγαλύτερη πολιτική αστάθεια, το «πεβεγκρίλο» έχει δηµιουργήσει ένα κίνηµα το οποίο αυτή τη στιγµή έχει 21% υποστήριξη κι είναι τελείως αντίθετο µε τη συµµετοχή στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Και µόνο που βλέπουµε την Ελλάδα µε όσο πιο αδύναµες τις γυναίκες από το ευρώ να βγαίνει από την Ευρώπη µπορεί να ακολουθήσουν κι άλλες χώρες όπως η Φιλανδία να βγουν από το ευρώ, ειδικά όταν υπάρχουν χρήµατα από αυτές τις χώρες για χρηµατοοικονοµική και πιστωτική ενοποίηση. Αυτό που θα επιταχύνει την έξοδο από το ευρώ θα είναι αν σταµατήσει να χρηµατοδοτεί τις τράπεζες της περιφέρειας, αν σταµατήσει να προσφέρει δηλαδή τη ρευστότητά της και να αρχίσει να ζητεί το ευρώ. Ευχαριστώ πάρα πολύ. 7