Κύριο Ι ΡΥΜΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ & ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΕΡΕΥΝΩΝ FOUNDATION FOR ECONOMIC & INDUSTRIAL RESEARCH Τσάµη Καρατάσου 11, 117 42 Αθήνα, Tηλ.: 210 92 11 200-10, Fax: 210 92 33 977, www.iobe.gr 11 Tsami Karatassou, 117 42 Athens, Greece, Tel.: +30 210-9211 200-10, Fax: +30210-9233 977 Αγροτικά Μηχανήµατα & Ανταγωνιστικότητα του Πρωτογενούς Τοµέα Σύνοψη Μελέτης Νίκος Βεντούρης Άγγελος Τσακανίκας Μάρτιος 2011
ΣΥΝΟΨΗ ΜΕΛΕΤΗΣ Μετά την ολοκλήρωση μιας μακροχρόνιας περιόδου ταχύτατης οικονομικής ανάπτυξης για τη χώρα, το νέο οικονομικό περιβάλλον που διαμορφώνεται επιβάλλει την προσπάθεια αναδιάρθρωσης του αναπτυξιακού προτύπου της εγχώριας οικονομίας. Με τους διαθέσιμους πόρους να περιορίζονται σταδιακά, η Ελλάδα αναζητά πλέον τρόπους να αξιοποιήσει τα συγκριτικά της πλεονεκτήματα, τα οποία ενδεχομένως να είχε παραμελήσει ή δεν είχε επενδύσει επαρκώς τα τελευταία χρόνια και να προσπαθήσει να εφαρμόσει πολιτικές υποστήριξής τους. Ένας τομέας όπου παραδοσιακά η Ελλάδα συγκέντρωνε σημαντικά πλεονεκτήματα είναι ο αγροτικός, καθώς η αγροτική οικονομία είχε και ως ένα βαθμό ακόμα διατηρεί σημαντική θέση στη διαμόρφωση του εθνικού προϊόντος, σε σύγκριση με άλλες χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης (4% του ΑΕΠ το 2009, έναντι 1,6% του ΑΕΠ στην ΕΕ-27). Ο πρωτογενής τομέας στην Ελλάδα έχει συγκριτικά υψηλό ποσοστό συμμετοχής στη συνολική απασχόληση (11,3%) σε σχέση με άλλες ευρωπαϊκές χώρες (4,7%), παρά τη φθίνουσα πορεία της αγροτικής παραγωγής την τελευταία 15ετία ως αποτέλεσμα της σταδιακής μεταστροφής μιας συνεχώς αναπτυσσόμενης οικονομίας στους κλάδους της μεταποίησης και των υπηρεσιών. Μάλιστα σύμφωνα με τα πλέον πρόσφατα στοιχεία, παρατηρείται ήδη μικρή αύξηση των απασχολούμενων στον πρωτογενή τομέα, ως αποτέλεσμα της τρέχουσας αδυναμίας σημαντικών τομέων της οικονομίας να δημιουργήσουν νέες θέσεις εργασίας και να απορροφήσουν το εργατικό δυναμικό. Επιπλέον, οι εξαγωγές αγροτικών προϊόντων αποτελούν το 28% των συνολικών εξαγωγών της χώρας, γεγονός που δείχνει τον βαρύνοντα ρόλο που μπορεί να διαδραματίσει ο πρωτογενής τομέας στην ενίσχυση της διεθνούς ανταγωνιστικότητας της οικονομίας. Η συνολική στροφή άλλωστε της ελληνικής οικονομίας προς την εξωστρέφεια είναι βασικό απαιτούμενο, καθώς οι εξαγωγές μπορούν να αποτελέσουν τον αναπτυξιακό μοχλό της οικονομίας τα επόμενα χρόνια. Κατά συνέπεια, οποιαδήποτε προσπάθεια αναζωογόνησης του αγροτικού τομέα θα έχει πολλαπλασιαστικά οφέλη στο σύνολο της οικονομίας. Από την άλλη πλευρά όμως, ο εγχώριος πρωτογενής τομέας αντιμετωπίζει μεγάλα και χρόνια διαρθρωτικά προβλήματα που έχουν οδηγήσει μεταξύ άλλων στη συρρίκνωση του πραγματικού αγροτικού εισοδήματος τα τελευταία χρόνια (κατά 17% από το 2000 έως το 2009). Το έλλειμμα στο εμπορικό ισοζύγιο αγροτικών προϊόντων αυξήθηκε με μέσο ετήσιο ρυθμό 11% την περίοδο 1999-2009, αποτυπώνοντας την εντεινόμενη απώλεια ανταγωνιστικότητας του τομέα, ενώ η συμβολή του στο συνολικό εμπορικό έλλειμμα διατηρείται σταθερή (στο 7% κατά μέσο όρο την περίοδο 1999-2009). Οι βασικοί παράγοντες που συνετέλεσαν στην επιδείνωση της ανταγωνιστικότητας του Ίδρυμα Οικονομικών & Βιομηχανικών Ερευνών 3
πρωτογενούς τομέα είναι η αύξηση του μοναδιαίου εργατικού κόστους (μέσος ετήσιος ρυθμός μεταβολής 7,5%, η 3 η μεγαλύτερη αύξηση στην Ευρώπη) και η χαμηλή παραγωγικότητα του μηχανολογικού εξοπλισμού που χρησιμοποιείται στη γεωργική παραγωγή. Κατά συνέπεια, ο εκσυγχρονισμός των αγροτικών μηχανημάτων και η ενίσχυση της παραγωγικότητας των αγροτικών εκμεταλλεύσεων αναδεικνύονται ως βασικοί καταλύτες σε μια προσπάθεια αναδιάρθρωσης του αγροτικού τομέα, χωρίς βεβαίως αυτό να σημαίνει ότι και οι άμεσες πολιτικές που εκφράζουν τις στρατηγικές επιλογές για την κατεύθυνση της αγροτικής παραγωγής δεν παίζουν βαρύνοντα ρόλο σε αυτή τη διαδικασία. Το επίπεδο εκμηχάνισης του πρωτογενούς τομέα και τα βασικά χαρακτηριστικά της αγοράς γεωργικών ελκυστήρων Η αύξηση της παραγωγής του πρωτογενούς τομέα δεν μπορεί παρά να προέλθει από την αποδοτικότερη χρησιμοποίηση της καλλιεργήσιμης γης, καθώς η αύξηση της καλλιεργήσιμης γης είναι τουλάχιστον μέχρι σήμερα οριακή. Την ίδια στιγμή, έχει καταγραφεί τις τρεις τελευταίες δεκαετίες συρρίκνωση του αγροτικού εργατικού δυναμικού. Όσον αφορά στη διάρθρωση του μηχανολογικού εξοπλισμού, τα τελευταία διαθέσιμα στοιχεία δείχνουν ότι οι διαξονικοί ελκυστήρες, τα μηχανήματα κατεργασίας γης (άροτρα, φρέζες, καλλιεργητές), τα κλαδευτικά μηχανήματα, τα συγκροτήματα τεχνητής βροχής, οι ψεκαστήρες, και οι σπαρτικές μηχανές καταλαμβάνουν το υψηλότερο μερίδιο. Χωρίς να παραγνωρίζεται η σημασία και των παρελκόμενων μηχανημάτων στην παραγωγικότητα και αποδοτικότητα της γεωργικής εκμετάλλευσης, οι γεωργικοί ελκυστήρες αντιπροσωπεύουν το σημαντικότερο μέρος του κλάδου των αγροτικών μηχανημάτων, καθώς αποτελούν το 24% των συνολικών γεωργικών μηχανημάτων, και ως εκ τούτου μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως αντιπροσωπευτικός δείκτης για το επίπεδο εκμηχάνισης του αγροτικού τομέα. Στην Ελλάδα, η χρήση των γεωργικών ελκυστήρων ανά εκμετάλλευση (βασικός δείκτης εκμηχάνισης αγροτικής παραγωγής) είναι ιδιαίτερα χαμηλή σε σύγκριση με άλλες χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης (0,5 ελκυστήρες / εκμετάλλευση). Αξίζει να σημειωθεί ότι η αύξηση που καταγράφεται στον αριθμό των ελκυστήρων ανά 100τ.χλμ οφείλεται μόνο στο κατακερματισμό των γεωργικών εκμεταλλεύσεων (πολλές μικρές και διάσπαρτες εκμεταλλεύσεις) και όχι σε ουσιαστική φάση εκμηχάνισης, ενώ την ίδια στιγμή δεν υπάρχουν στοιχεία για το πόσα μηχανήματα αποσύρονται από την παραγωγή. Ανάλογες τάσεις παρατηρούνται και στα παρελκόμενα μηχανήματα προετοιμασίας εδάφους (φρέζες-καλλιεργητές), σποράς, λίπανσης, φυτοπροστασίας και συγκομιδής (θεριζοαλωνιστικές μηχανές). Ίδρυμα Οικονομικών & Βιομηχανικών Ερευνών 4
Συνεκτιμώντας το σύνολο των διαθέσιμων στοιχείων καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι υπάρχει η ανάγκη αφενός για ορθολογικότερη χρήση των αγροτικών μηχανημάτων σε συνδυασμό με την έκταση της χρησιμοποιούμενης αγροτικής γης, αφετέρου για τον εκσυγχρονισμό τους. Είναι ενδεικτικό το ότι η Ελλάδα κατέχει ακόμα υψηλή θέση ως προς το μοναδιαίο εργατικό κόστος στον πρωτογενή τομέα σε σύγκριση με άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Έτσι η μείωση της παραγωγικότητας της χρησιμοποιούμενης αγροτικής γης στην Ελλάδα είναι μεγαλύτερη από αυτή που παρατηρήθηκε στις υπόλοιπες μεσογειακές χώρες, ενώ η αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας στον πρωτογενή τομέα υπολείπεται σημαντικά σε σχέση με τις υπόλοιπες χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Συνεπώς φαίνεται ότι υπάρχουν πολλά περιθώρια ενίσχυσης της εγχώριας παραγωγικότητας στον αγροτικό τομέα, μέσω του εκσυγχρονισμού των αγροτικών μηχανημάτων και του σχετικού εξοπλισμού. Αλλά και στα πιο ειδικά χαρακτηριστικά που αφορούν στην τεχνολογική στάθμη του στόλου των γεωργικών ελκυστήρων, τα διαθέσιμα στοιχεία δείχνουν ότι ο εν ενεργεία στόλος είναι πεπαλαιωμένος, με μέση ηλικία περίπου 23 έτη (έναντι 16 ετών κατά μέσο όρο στην Ευρωπαϊκή Ένωση) και μεσαίας ιπποδύναμης, καθώς το 84% των ελκυστήρων διαθέτει ιπποδύναμη έως 100 ίππους (έναντι περίπου 140 ίππων στην Ευρωπαϊκή Ένωση). Επιπλέον, το μεγαλύτερο μέρος του στόλου των ελκυστήρων δεν διαθέτει καμπίνα, ούτε καν πλαίσιο ασφαλείας, ενώ το 50% του στόλου δεν διαθέτει τετρακίνηση (είναι με μονό διαφορικό). Σύμφωνα με τις εκτιμήσεις εκπροσώπων του κλάδου, ο αριθμός των γεωργικών ελκυστήρων που βρίσκονται σε πραγματική λειτουργία προσεγγίζει τις 184.000 το 2010. Σημειώνεται ακόμη ότι το τεχνολογικό επίπεδο και των παρελκόμενων μηχανημάτων χαρακτηρίζεται επίσης ως ξεπερασμένο, με αποτέλεσμα υψηλό κόστος και χαμηλή παραγωγικότητα στις γεωργικές εργασίες και ανεξέλεγκτη (και κατά συνέπεια σπάταλη) χρήση των γεωργικών εφοδίων (λιπάσματα, φάρμακα, σπόροι κλπ). Όσον αφορά στην κτηνοτροφία, το ποσοστό της εκμηχάνισης είναι πολύ χαμηλό και υπάρχουν μεγάλα περιθώρια βελτίωσης, προκειμένου και αυτό το κομμάτι του πρωτογενούς τομέα να καταστεί ανταγωνιστικό. Πρόκειται επομένως για ένα πάρκο μηχανημάτων πεπαλαιωμένο, χαμηλής δυναμικότητας, με πληθώρα προβλημάτων ασφάλειας και περιβαλλοντικής επιβάρυνσης που δεν ανταποκρίνεται στις προκλήσεις της σύγχρονης γεωργίας και επομένως δεν μπορεί να υποστηρίξει επαρκώς την προσπάθεια αναβάθμισης του γεωργικού προϊόντος σε διεθνώς ανταγωνιστικά πλαίσια. Τέλος, θα πρέπει να σημειωθεί ότι πέρα από τις εκτιμήσεις, η διαθεσιμότητα στοιχείων για τον πραγματικό στόλο που βρίσκεται σε λειτουργία είναι περιορισμένη, καθώς δεν υπάρχει σχετικό μητρώο διαγραφής, μέσω του οποίου να καταγράφεται και η εξέλιξή του διαχρονικά. Επιπλέον και πέρα από τις στατιστικές αδυναμίες οι ανενεργοί ελκυστήρες τις περισσότερες φορές βρίσκονται Ίδρυμα Οικονομικών & Βιομηχανικών Ερευνών 5
παρατημένοι σε διάφορα σημεία της αγροτικής γης ή ακόμα και στους δρόμους, γεγονός που έχει πολλαπλές αρνητικές συνέπειες για το περιβάλλον. Δυνητικά οφέλη από τον τεχνολογικό εκσυγχρονισμό των γεωργικών μηχανημάτων Σύμφωνα με μετρήσεις, η συντριπτική πλειοψηφία των αγροτών (89%) θα συμμετείχε σε πρόγραμμα αντικατάστασης του εξοπλισμού τους, εφόσον τα κίνητρα ήταν κατάλληλα. Συνάγεται επομένως το συμπέρασμα ότι μια στοχευμένη ενέργεια των αρμόδιων αρχών, ώστε να δώσουν κίνητρα αντικατάστασης των παλαιότερων γεωργικών μηχανημάτων, σε συνδυασμό με περαιτέρω επιμόρφωση των αγροτών προκειμένου να αξιοποιήσουν αποδοτικά τον εξοπλισμό τους, θα συνέβαλαν ουσιαστικά στην ενίσχυση της παραγωγικότητας του πρωτογενούς τομέα και στην αύξηση της ανταγωνιστικότητας των αγροτικών προϊόντων. Τα οφέλη από τη δυνητική αναβάθμιση του τεχνολογικού εξοπλισμού της αγροτικής παραγωγής, τόσο σε επίπεδο μεμονωμένου παραγωγού, όσο και ευρύτερα στην οικονομία, είναι ποιοτικά και ποσοτικά. Σε επίπεδο μεμονωμένου παραγωγού, και σύμφωνα με ένα ποσοτικό υπόδειγμα παραγωγής μιας αντιπροσωπευτικής καλλιέργειας, η αγορά ενός καινούριου γεωργικού ελκυστήρα, νεότερης τεχνολογίας, και η εισαγωγή του στην παραγωγική διαδικασία, συνεπάγεται αύξηση των εσόδων του παραγωγού κατά 10%, μείωση του κόστους παραγωγής κατά 32%, και άρα αύξηση της κερδοφορίας του κατά 21%. Εκτός όμως από τα ποσοτικά οφέλη, η αναβάθμιση της τεχνολογικής στάθμης των αγροτικών μηχανημάτων συνεπάγεται και τη βελτίωση ορισμένων ποιοτικών χαρακτηριστικών, όπως: Αύξηση της αποδοτικότητας των καλλιεργούμενων εκτάσεων που έως σήμερα δεν ήταν δυνατό να επιτευχθεί. Χαμηλότερη κατανάλωση καυσίμων και λιγότερες εκπομπές ρύπων. Μείωση του χρόνου που απαιτείται για την πραγματοποίηση των καλλιεργητικών εργασιών. Μείωση του κόστους συντήρησης λόγω της μικρότερης εμφάνισης βλαβών και μείωση του χρόνου ακινητοποίησης του μηχανήματος για επισκευές. Οικονομικότερη και αποδοτικότερη χρήση των γεωργικών εφοδίων (σπόροι, λιπάσματα, φυτοφάρμακα, κ.λπ.) Ασφαλέστερο εργασιακό περιβάλλον για τον χρήστη. Σε μακροοικονομικό επίπεδο, μελετήθηκαν οι επιπτώσεις από την ετήσια αντικατάσταση 4.000 παλαιότερων γεωργικών ελκυστήρων με αντίστοιχα μηχανήματα νέας τεχνολογίας, κατά την Ίδρυμα Οικονομικών & Βιομηχανικών Ερευνών 6
περίοδο 2011 έως το 2015 (Σενάριο Δράσης), σε σύγκριση με την υφιστάμενη κατάσταση σύμφωνα με την οποία εισέρχονται μόνο 1.400 ελκυστήρες το χρόνο, χωρίς μάλιστα να αποσύρονται παλαιότεροι (Σενάριο Μη Δράσης). Στους υπολογισμούς αυτούς ελήφθησαν υπόψη αφενός τα ιστορικά στοιχεία όσο και οι προβλέψεις για την ελληνική οικονομία και τη διάρθρωση του αγροτικού τομέα, με βάση και τις πρόσφατες εξελίξεις και τις μελλοντικές επιπτώσεις από την εφαρμογή του Προγράμματος Οικονομικής Πολιτικής. Συνοπτικά, οι επιπτώσεις σε συγκεκριμένα μεγέθη της αγροτικής οικονομίας από τη λήψη μέτρων πολιτικής για τον εκσυγχρονισμό του στόλου αγροτικών μηχανημάτων και την εισαγωγή στην αγροτική παραγωγική διαδικασία ελκυστήρων νέας τεχνολογίας είναι τα εξής: (1) Γεωργική παραγωγή Η παραγωγή του γεωργικού κλάδου δραστηριότητας την περίοδο 2011-2015 προβλέπεται να είναι 10,2% υψηλότερη κατά μέσο όρο ετησίως στην περίπτωση του Σεναρίου Δράσης, έναντι του Σεναρίου Μη Δράσης. Ως ποσοστό του ΑΕΠ, η αξία της γεωργικής παραγωγής αναμένεται να διαμορφωθεί κατά μέσο όρο 0,43 ποσοστιαίες μονάδες υψηλότερα στην περίπτωση που ληφθούν μέτρα πολιτικής για τον τεχνολογικό εκσυγχρονισμό και την ανανέωση του στόλου των γεωργικών ελκυστήρων (4,7% του ΑΕΠ), σε σύγκριση με το Σενάριο Μη Δράσης (4,2% του ΑΕΠ). (2) Απόδοση γεωργικού ελκυστήρα Η απόδοση ενός αντιπροσωπευτικού ελκυστήρα εκτιμάται ότι μπορεί να είναι 12,7% υψηλότερη κατά μέσο όρο ετησίως κατά την 5ετία 2011-2015 στην περίπτωση του Σεναρίου Δράσης, έναντι του Σεναρίου Μη Δράσης. (3) Παραγωγικότητα εργασίας στον πρωτογενή τομέα παραγωγής Η παραγωγικότητα εργασίας στον πρωτογενή τομέα μπορεί βελτιωθεί σημαντικά κάθε χρόνο στο Σενάριο Δράσης. Σύμφωνα με τις εκτιμήσεις μας, η παραγωγικότητα της εργασίας στον πρωτογενή τομέα εκτιμάται ότι θα είναι υψηλότερη κατά 13,8% κατά μέσο όρο ετησίως στην περίπτωση του Σεναρίου Δράσης, έναντι του Σεναρίου Μη Δράσης την περίοδο 2011-2015. (4) Εξαγωγές αγροτικών προϊόντων Οι εξαγωγές αγροτικών προϊόντων μπορούν να ωφεληθούν ιδιαίτερα από την αναβάθμιση της τεχνολογικής στάθμης της παραγωγικής διαδικασίας στον πρωτογενή τομέα. Η ανανέωση του μηχανολογικού εξοπλισμού που χρησιμοποιείται στην αγροτική παραγωγή, σε συνδυασμό με την ριζική αναδιάρθρωση των καλλιεργειών ώστε να παράγονται πλέον πιο ανταγωνιστικά ελληνικά προϊόντα, αναμένεται να έχουν ως αποτέλεσμα την αύξηση των εξαγωγών με μέσο ετήσιο ρυθμό 13 Ίδρυμα Οικονομικών & Βιομηχανικών Ερευνών 7
ποσοστιαίων μονάδων υψηλότερο έναντι του Σεναρίου Μη Δράσης την περίοδο 2011-2015. Έτσι ο μέσος ετήσιος ρυθμός αύξηση των εξαγωγών γεωργικών προϊόντων αναμένεται να διαμορφωθεί στο 9,4% στην περίπτωση του Σεναρίου Δράσης (έναντι μείωσης 3,5% του Σεναρίου Μη Δράσης). Επιπλέον, οι εξαγωγές αγροτικών προϊόντων θα μπορούσαν να είναι υψηλότερες έως και 54% ετησίως στην περίπτωση του Σεναρίου Δράσης, έναντι του Σεναρίου Μη Δράσης. Κατά συνέπεια προβλέπεται και συγκριτικά μεγαλύτερη αύξηση των αγροτικών εξαγωγών ως ποσοστό του ΑΕΠ (κατά 0,8 ποσοστιαίες μονάδες κατά μέσο όρο), ενώ σημαντικό είναι ότι το Σενάριο Δράσης προβλέπει και μεγαλύτερη συμμετοχή των εξαγωγών αγροτικών προϊόντων στο σύνολο των εξαγωγών της οικονομίας. (5) Εισαγωγές αγροτικών προϊόντων Στον τομέα των εισαγωγών αγροτικών προϊόντων, ο μέσος ετήσιος ρυθμός αύξησης αναμένεται να μην παρουσιάσει αξιόλογες διαφοροποιήσεις μεταξύ των δυο σεναρίων, με τη σχετική μέση ετήσια μεταβολή της περιόδου 2011-2015 να κυμαίνεται στα επίπεδα του 7%. Ως ποσοστό του ΑΕΠ, οι εισαγωγές αγροτικών προϊόντων προβλέπεται να διαμορφωθούν στο 2,6% κατά μέσο όρο την περίοδο 2011-2015 (έναντι 2,5% του ΑΕΠ κατά μέσο όρο την ίδια περίοδο στην περίπτωση του Σεναρίου Μη Δράσης). Επιπλέον, οι εισαγωγές αγροτικών προϊόντων αναμένεται να καταλαμβάνουν ελαφρά μεγαλύτερο μερίδιο στις συνολικές εισαγωγές της χώρας κατά μέσο όρο την επόμενη περίοδο. (6) Ανταγωνιστικότητα αγροτικών προϊόντων Η βελτίωση της ανταγωνιστικότητας των αγροτικών προϊόντων προκύπτει και από την πορεία τόσο του ποσοστού κάλυψης ων εισαγωγών από τις εξαγωγές, όσο και του δείκτη ισοζυγίου. Στο Σενάριο Δράσης που έχει υιοθετηθεί, το ποσοστό κάλυψης των εισαγωγών αυξάνεται σταδιακά στην περίπτωση του Σεναρίου Δράσης, από 71% το 2010 στο 96% το 2015 (έναντι μείωσης σε χαμηλά επίπεδα στην περίπτωση του Σεναρίου Μη Δράσης). Όσον αφορά τον δείκτη ισοζυγίου, η επιδείνωσή του είναι σημαντική εάν δεν ληφθούν μέτρα τεχνολογικής αναβάθμισης του στόλου των ελκυστήρων στην αγροτική παραγωγική διαδικασία, ενώ στην περίπτωση του Σεναρίου Δράσης, ο σχετικός δείκτης βελτιώνεται σημαντικά. Πέρα όμως από τα πολλαπλά οφέλη στα μεγέθη της αγροτικής οικονομίας και στη βελτίωση της ανταγωνιστικότητας του πρωτογενούς τομέα από τον εκσυγχρονισμό του στόλου των αγροτικών μηχανημάτων που χρησιμοποιούνται στην παραγωγή, θα πρέπει να σημειωθεί ότι προβλέπονται ακόμη αυστηρές κοινοτικές οδηγίες σε θέματα περιβάλλοντος και οδικής ασφάλειας από την Ευρωπαϊκή Ένωση, που απαιτούν τη συμμόρφωση της Ελλάδας με τους ευρωπαϊκούς κανόνες. Ίδρυμα Οικονομικών & Βιομηχανικών Ερευνών 8
Συνεπώς τα μακροοικονομικά οφέλη από την επιτάχυνση της ανανέωσης του στόλου των γεωργικών ελκυστήρων είναι σημαντικά και μπορούν πράγματι να συνεισφέρουν στη βελτίωση της ανταγωνιστικότητας της αγροτικής παραγωγής. Το επόμενο όμως ζήτημα που προκύπτει στο σημερινό δημοσιονομικό περιβάλλον είναι αν υπάρχουν πόροι ώστε να αποφασιστούν αυτά τα μέτρα εκσυγχρονισμού του στόλου. Το ΙΟΒΕ ανέπτυξε ένα αυτοχρηματοδοτούμενο πρόγραμμα που δεν κοστίζει στο Δημόσιο ανανέωσης του στόλου μέσω της υιοθέτησης κατάλληλων κινήτρων / αντικινήτρων, και την επιβολή ενός χαμηλού ύψους τέλους κυκλοφορίας στο στόλο των ελκυστήρων. Πρόγραμμα ανανέωσης του στόλου των γεωργικών μηχανημάτων Στην παρούσα μελέτη προτείνεται ένα πρόγραμμα απόσυρσης παλαιών ελκυστήρων και παροχής κινήτρων για την απόκτηση νέων, ώστε να αυξηθεί η αποδοτικότητα των αγροτικών εκμεταλλεύσεων, να διευκολυνθεί η προσπάθεια αναδιάρθρωσης των παραγωγικών δομών του πρωτογενούς τομέα, να προωθηθεί η επιχειρηματικότητα, αλλά και να βελτιωθούν οι συνθήκες εργασίας των αγροτών, ενώ οφέλη προκύπτουν και από τη μείωση των εκπομπών CO 2. Το πρόγραμμα προβλέπει την επιβολή τελών κυκλοφορίας σε υφιστάμενους και νέους ελκυστήρες και την υιοθέτηση κινήτρου επιδότησης με βάση την ιπποδύναμη του νέου ελκυστήρα. Το πρόγραμμα βασίζεται σε τέτοιες υποθέσεις ώστε να είναι δημοσιονομικά θετικό, δηλαδή τα ετήσια έσοδα του Δημοσίου από την επιβολή τελών κυκλοφορίας και ΦΠΑ να είναι υψηλότερα από την κρατική επιδότηση. Η ανάλυση του προγράμματος γίνεται στη βάση σύγκρισης δυο σεναρίων: ένα Σενάριο Μη Δράσης, όπου δεν λαμβάνεται κανένα μέτρο για την ανανέωση του στόλου και θεωρούμε ότι στο σύστημα εισέρχονται 1.400 νέοι ελκυστήρες ετησίως, δηλαδή η αγορά σταθεροποιείται σε αυτά τα επίπεδα (παρόλο που είναι εξαιρετικά αβέβαιο, αν τα επόμενα χρόνια θα εισέρχονται πράγματι έστω αυτά τα νέα μηχανήματα στο στόλο). ένα Σενάριο Δράσης, όπου προβλέπεται πρόγραμμα ανανέωσης του στόλου έως και 4.000 ελκυστήρων ετησίως, με την επιβολή τελών κυκλοφορίας σε όλο τον στόλο (υφιστάμενοι και νέοι ελκυστήρες) ανάλογα με την ιπποδύναμη αφενός, και την επιδότηση με βάση την ιπποδύναμη του ελκυστήρα αφετέρου, γεγονός που καθιστά το πρόγραμμα αυτοχρηματοδοτούμενο και δημοσιονομικά βιώσιμο. Τα τέλη κυκλοφορίας που προβλέπεται να επιβληθούν στους νέους ελκυστήρες είναι χαμηλότερα σε σχέση με αυτά Ίδρυμα Οικονομικών & Βιομηχανικών Ερευνών 9
που προτείνεται να επιβληθούν στον υφιστάμενο στόλο μηχανημάτων, προκειμένου να δοθεί ένα επιπλέον κίνητρο για την αγορά νέων μηχανημάτων. Πιο συγκεκριμένα: Σύμφωνα με το Σενάριο Δράσης, για τον υφιστάμενο στόλο γεωργικών ελκυστήρων προβλέπονται τέλη κυκλοφορίας ύψους 100 για ελκυστήρες με ιπποδύναμη μικρότερη των 50 ίππων, 140 για ελκυστήρες με εύρος ιπποδύναμης 50-100 ίππους και 180 για ελκυστήρες άνω των 100 ίππων. Για τους καινούριους ελκυστήρες, τα τέλη κυκλοφορίας στις αντίστοιχες κατηγορίες είναι μικρότερα και προβλέπονται στα 50, 70 και 90 αντίστοιχα. Θα πρέπει επίσης να σημειωθεί ότι παράλληλα με την επιβολή τελών κυκλοφορίας, θα πρέπει να δημιουργηθεί ένα Επίσημο Μητρώο Γεωργικών Ελκυστήρων, ώστε να καταγραφεί πλήρως ο ακριβής συνολικός αριθμός του στόλου και να προωθηθεί η έκδοση αδειών και πινακίδων κυκλοφορίας, γεγονός που θα συμβάλλει στην καλύτερη χάραξη στρατηγικής και πολιτικών που αφορούν τον αγροτικό τομέα. Όσον αφορά το ύψος της επιδότησης, αυτό εκτιμάται στα 160/hp, σύμφωνα και με αντίστοιχα σχέδια απόσυρσης που εφαρμόστηκαν σε άλλες χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, υπό την προϋπόθεση ότι αποσύρονται παλαιοί ελκυστήρες. Υποθέτοντας μια μέση τιμή του γεωργικού ελκυστήρα (χωρίς ΦΠΑ) στα 50.500, και λαμβάνοντας υπόψη τα συνολικά έσοδα από ΦΠΑ για το σύνολο των 4.000 ελκυστήρων, προκύπτει ότι το προτεινόμενο πρόγραμμα απόσυρσης κρίνεται δημοσιονομικά ασφαλές, καθώς το κόστος της επιδότησης υπερκαλύπτεται από τα έσοδα του Δημοσίου που θα προκύψουν από την επιβολή τελών κυκλοφορίας στους γεωργικούς ελκυστήρες (πλεόνασμα ύψους 19,8εκ. ετησίως). Οι παραπάνω υποθέσεις και εκπτώσεις παρουσιάζονται συνοπτικά στον παρακάτω πίνακα. Από την σύγκριση των Σεναρίων Δράσης και Μη Δράσης, προκύπτει ότι το σχέδιο ανανέωσης του στόλου των γεωργικών ελκυστήρων είναι προτιμότερη λύση σε σχέση με την επιλογή μη λήψης μέτρων πολιτικής για την τεχνολογική αναβάθμιση της αγροτικής παραγωγής, καθώς το Σενάριο Δράσης υπερτερεί του Σεναρίου Μη Δράσης κατά περίπου 3,5εκ. Ίδρυμα Οικονομικών & Βιομηχανικών Ερευνών 10
Μέση Λιανική Τιμή Ελκυστήρα ΦΠΑ Καθαρή Αξία Ελκυστήρα Έσοδα ΦΠΑ / Ελκυστήρα Ετήσια Αγορά Ελκυστήρων Έσοδα από ΦΠΑ Ιπποδύναμη Τέλη Κυκλοφορίας Αριθμός Ελκυστήρων Έσοδα Τελών Κυκλοφορίας < 50 hp 100 29.431 2.943.056 % επί του συνόλου 16% 50-100 hp 140 117.722 16.481.114 % επί του συνόλου 64% > 100 hp 180 36.788 6.621.876 % επί του συνόλου 20% Σύνολο Ελκυστήρων Έσοδα από Τέλη Κυκλοφορίας (υφιστάμενοι ελκυστήρες) 183.941 26.046.046 Ιπποδύναμη Τέλη Κυκλοφορίας Αριθμός Ελκυστήρων Έσοδα Τελών Κυκλοφορίας < 50 hp 50 640 32.000 % επί του συνόλου 16% 50-100 hp 70 2.560 179.200 % επί του συνόλου 64% > 100 hp 90 800 72.000 % επί του συνόλου 20% Σύνολο Ελκυστήρων Έσοδα από Τέλη Κυκλοφορίας (νέοι ελκυστήρες) Υποθέσεις προγράμματος απόσυρσης ελκυστήρων Σενάριο Μη Δράσης Σενάριο Δράσης - Δημοσιονομικά Έσοδα Υφιστάμενος στόλος (παλαιάς τεχνολογίας) Νέοι Ελκυστήρες (καινούριας τεχνολογίας) 4.000 62.115 23% 50.500 11.615 1.400 16.261.000 283.200 Έσοδα από ΦΠΑ (νέοι ελκυστήρες) 46.460.000 ΣΥΝΟΛΙΚΑ ΕΣΟΔΑ 72.789.246 Ιπποδύναμη Ενίσχυση ανά ελκυστήρα ( / hp) Αριθμός Ελκυστήρων Κόστος Επιδότησης < 50 hp 160 640 3.481.600 % επί του συνόλου 16% 50-100 hp 2.560 32.768.000 % επί του συνόλου 64% > 100 hp 800 16.768.000 % επί του συνόλου 20% Σύνολο Ελκυστήρων ΣΥΝΟΛΙΚΟ ΚΟΣΤΟΣ ΙΣΟΖΥΓΙΟ ΕΣΟΔΩΝ / ΕΞΟΔΩΝ ΣΤΟ ΣΕΝΑΡΙΟ ΔΡΑΣΗΣ ΔΙΑΦΟΡΑ ΣΕΝΑΡΙΩΝ Σενάριο Δράσης - Δημοσιονομικό Κόστος 4.000 53.017.600 19.771.646 3.510.646 Ίδρυμα Οικονομικών & Βιομηχανικών Ερευνών 11
Προτάσεις ενίσχυσης του κλάδου γεωργικών μηχανημάτων Η προτεινόμενη παρέμβαση ανανέωσης του στόλου θα είναι αποσπασματική αν δεν συνοδεύεται και από ένα πλαίσιο συνολικότερων παρεμβάσεων που μπορούν να πολλαπλασιάσουν τα οφέλη, αλλά και να διορθώσουν ως ένα βαθμό σωρευμένες αδυναμίες του παρελθόντος. Πιο συγκεκριμένα, προτείνεται: Η πλήρης και ακριβής περιγραφή της υπάρχουσας κατάστασης του τεχνολογικού εξοπλισμού με τη περαιτέρω βελτίωση των διαφόρων μεθόδων συλλογής στατιστικών δεδομένων, ώστε να γίνει δυνατή η χάραξη αποτελεσματικότερων πολιτικών, καθώς δεν είναι δυνατή η ορθολογική λήψη αποφάσεων όταν λείπουν βασικές στατιστικές σε ένα κλάδο. Η απόκτηση Δελτίου Τεχνικού Ελέγχου (ή άλλο ισοδύναμο) για όλους του ελκυστήρες (παλαιούς και νέους), προωθώντας με αυτό τον τρόπο την ιδέα του ΚΤΕΟ και της τεχνικής επιθεώρησης στα αγροτικά μηχανήματα. Με αυτό τον τρόπο, θα μπορέσουν να αντιμετωπιστούν περιβαλλοντικά ζητήματα και θέματα οδικής ασφάλειας. Ο σαφής προσδιορισμός και η εξειδίκευση των προδιαγραφών των τεχνικών χαρακτηριστικών των εισαγόμενων γεωργικών μηχανημάτων, ώστε να είναι κατάλληλα για την εγχώρια παραγωγή. Εφόσον τα σύγχρονα μηχανήματα ενσωματώνουν ολοένα και περισσότερο υψηλή τεχνολογία, είναι πολύ σημαντικό για τη σωστή συντήρησή τους να υπάρχουν τα κατάλληλα συνεργεία και τεχνίτες με υψηλό επίπεδο κατάρτισης. Η προώθηση του θεσμού «εργολάβου καλλιεργητικών εργασιών», με την μορφή που έχει στην υπόλοιπη Ευρώπη. Στην Ελλάδα, το μεγαλύτερο μέρος της αγροτικής παραγωγής οφείλεται στη δραστηριοποίηση μεμονωμένων αγροτών, ενώ οι ομάδες παραγωγών είναι πολύ λιγότερες, καταλαμβάνοντας αναλογικά μικρότερο μερίδιο αγοράς. Η ύπαρξη υπεργολάβων καλλιεργητικών εργασιών θα έχει θετικές επιδράσεις στη μείωση του κόστους παραγωγής, ενώ θα ενισχυθεί η ζήτηση και η αξιοποίηση μεγάλων μηχανημάτων (π.χ. συγκομιδής) υψηλής απόδοσης, τα οποία λόγω της υψηλής τιμής τους δεν μπορούν να αποκτηθούν από μεμονωμένους αγρότες. Επίσης, η προώθηση των υπεργολαβιών θα δώσει κίνητρα για τη δημιουργία μεγαλύτερων σε μέγεθος γεωργικών εκμεταλλεύσεων και την Ίδρυμα Οικονομικών & Βιομηχανικών Ερευνών 12
ενίσχυση της επιχειρηματικότητας στον αγροτικό τομέα, δημιουργώντας οικονομίες κλίμακας. Η πιστοποίηση της διαδικασίας τεχνικού ελέγχου των γεωργικών μηχανημάτων. Ο τεχνικός έλεγχος των ελκυστήρων όπως άλλωστε και των οχημάτων θα πρέπει να επισημοποιηθεί ως απαραίτητη διαδικασία για τη διατήρηση της υψηλής αποδοτικότητας των μηχανημάτων και της προστασίας του περιβάλλοντος. Ως εκ τούτου, προτείνεται η καθιέρωση περιοδικού τεχνικού ελέγχου των γεωργικών μηχανημάτων και η ίδρυση Κέντρων Τεχνικού Ελέγχου Γεωργικών Μηχανημάτων, που θα πιστοποιούν την καλή λειτουργική κατάσταση των γεωργικών μηχανημάτων για λόγους ασφάλειας, οικονομίας και προστασίας του περιβάλλοντος. Η ευαισθητοποίηση των αρμοδίων για τις δυσμενείς επιπτώσεις από τη χρήση παλαιών μηχανημάτων και την ανάγκη εκσυγχρονισμού του στόλου (π.χ. εκστρατεία ενημέρωσης σε τοπικό επίπεδο). Η εκπαίδευση και περαιτέρω κατάρτιση των αγροτών στις ανάγκες και απαιτήσεις της σύγχρονης γεωργίας, που αποτελεί ένα πολύ ουσιαστικό παράγοντα ενίσχυσης της ανταγωνιστικότητας του κλάδου. Η εκπαίδευση θα πρέπει να καλύπτει τομείς όπως νέες καλλιέργειες, σύγχρονες καλλιεργητικές τεχνικές για μείωση του χρόνου και του κόστους των καλλιεργητικών εργασιών, σωστή διαχείριση λιπασμάτων και φυτοπροστατευτικών προϊόντων, εξοικονόμηση νερού και καυσίμων, διαχείριση ζωικού κεφαλαίου κ.λπ. Η εκπαίδευση θα πρέπει επίσης, να εμφυσήσει στους συμμετέχοντες στην αγροτική παραγωγή την επιχειρηματική νοοτροπία, με την έννοια της δημιουργίας, της αναζήτησης ευκαιριών, νέων αγορών και αναβάθμισης του τελικού προϊόντος. Η δημιουργία ενός σταθερού θεσμικού πλαισίου που θα επιτρέπει την αποτελεσματική και ταχεία απορρόφηση των κοινοτικών κονδυλίων με διαφάνεια. Η πρόβλεψη συγκεκριμένων ρυθμίσεων για την ενίσχυση των πιστώσεων με ευνοϊκούς όρους σε αγρότες που αποφασίζουν να επενδύσουν σε ανανέωση του τεχνολογικού εξοπλισμού της παραγωγής τους. Ίδρυμα Οικονομικών & Βιομηχανικών Ερευνών 13
Η προώθηση μέτρων για αντιμετώπιση των ζητημάτων που σχετίζονται με την οδική ασφάλεια, καθώς ο απαρχαιωμένος στόλος γεωργικών μηχανημάτων, η ελλιπής συντήρηση, η εσφαλμένη χρήση και η έλλειψη μέτρων ασφαλείας αποτελούν αιτίες για τη δημιουργία τροχαίων ατυχημάτων. Ως εκ τούτου, απαιτείται η ανανέωση, σύμφωνα με τις σύγχρονες ανάγκες της οδικής ασφάλειας, και η πλήρης εφαρμογή του Κώδικα Οδικής Κυκλοφορίας από τους αρμόδιους φορείς, ώστε να μειωθούν τα τροχαία ατυχήματα που οφείλονται στη χρήση γεωργικών μηχανημάτων. Επίσης, χρήσιμη θα μπορούσε να φανεί και η δημιουργία βάσης δεδομένων τροχαίων ατυχημάτων που οφείλονται στα αγροτικά μηχανήματα, ώστε να υπάρχει καλύτερη παρακολούθηση των τάσεων και να λαμβάνονται τα κατάλληλα προληπτικά μέτρα όποτε κρίνεται αναγκαίο. Η ενίσχυση των κονδυλίων έρευνας σε πανεπιστήμια, ερευνητικά ιδρύματα και τοπικούς φορείς σε θέματα που αφορούν τη διερεύνηση νέων, αποδοτικότερων καλλιεργητικών μεθόδων, τον μετασχηματισμό της αγροτικής παραγωγής και την αύξηση της ανταγωνιστικότητας και Ίδρυμα Οικονομικών & Βιομηχανικών Ερευνών 14