ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΗΘΙΚΗ Ενότητα 3: Η ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΗΘΙΚΗ ΜΑΡΙΑ Κ. ΚΑΡΑΜΠΕΛΙΑ Τμήμα Ιερατικών Σπουδών
Άδειες Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται σε άδειες χρήσης Creative Commons. Για εκπαιδευτικό υλικό, όπως εικόνες, που υπόκειται σε άλλου τύπου άδειας χρήσης, η άδεια χρήσης αναφέρεται ρητώς. 2
Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο TEI Δυτικής Μακεδονίας και στην Ανώτατη Εκκλησιαστική Ακαδημία Θεσσαλονίκης» έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους. 3
Σκοποί ενότητας Η αρετή αναγνωρίζεται ως το βασικό στοιχείο της ηθικής του αρχαίου κόσμου, όπου η σύνδεσή της με τη δικαιοσύνη θεωρείται αυτονόητη. Παρουσιάζονται οι απόψεις του Σωκράτη, Πλάτωνα και Αριστοτέλη σε σχέση με την αρετή και την ηθική ενέργεια του ανθρώπου. Εξετάζεται η έννοια της ευδαιμονίας, όπως παρουσιάζεται στην αριστοτελική φιλοσοφία. Τονίζεται ότι η ευδαιμονία υπάρχει μόνο με την προϋπόθεση της αθανασίας. 4
Περιεχόμενα ενότητας Η ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΗΘΙΚΗ. 5
(1/14) Η αρετή ήταν το βασικό στοιχείο της ηθικής του αρχαίου κόσμου. Αρχικά δήλωνε κάποια θετική ιδιότητα ανθρώπου, ζώου ή πράγματος. (πολεμική, αθλητική ικανότητα). Περισσότερο όμως ήταν γνωστή ως ιδιότητα των θεών, οι οποίοι αναγνωρίζονται και ως χορηγοί της αρετής στους ανθρώπους. Πρώτος ο Θεόγνις της έδωσε ηθικό περιεχόμενο. Σύμφωνα μ αυτόν η αρετή αποτελεί συστατικό της δικαιοσύνης και κύριο γνώρισμα του δίκαιου ανθρώπου. (σύνδεση αρετής-δικαιοσύνης). 6
(2/14) Ωστόσο, η καθιέρωση της αρετής ως ηθικής έννοιας πραγματοποιείται κυρίως από την εποχή του Σωκράτη. Ο Σωκράτης ταύτιζε την αρετή με τη γνώση. Υποστήριζε ότι κανείς δεν κάνει το κακό με τη θέλησή του. (Πλάτωνος, Πρωταγόρας 358c). Αντιθέτως οι τραγικοί ποιητές τόνιζαν την αδυναμία του λογικού μπροστά στις άλογες ψυχικές δυνάμεις του ανθρώπου. Η λογική αδυνατεί να συλλάβει τη δυναμική διάσταση της ζωής. 7
(3/14) Το κακό δεν παρουσιάζεται ποτέ χωρίς κανένα στοιχείο αγαθού, καθώς με αυτό προσπαθεί να δελεάσει τον άνθρωπο. Η αξία της επιλογής του ανθρώπου δοκιμάζεται από την αντοχή της στον χρόνο. Ο Αριστοτέλης διαφοροποιείται από τον Σωκράτη. Αρχικά, στα Ηθικά Ευδήμεια λέει πως ο Σωκράτης νόμιζε πως όλες οι αρετές είναι ζήτημα γνώσης. Στο μεταγενέστερο έργο του Ηθικά Νικομάχεια, παρατηρεί ότι ο Σωκράτης σωστά υποστηρίζει ότι δεν υπάρχουν αρετές «ἄνευ φρονήσεως», το λάθος του όμως ήταν ότι νόμιζε ότι όλες οι αρετές είναι «φρονήσεις». 8
(4/14) Ο Πλάτωνας έβλεπε τη φρόνηση ως επιμέρους αρετή. Διακρίνοντας την ψυχή σε τρία μέρη θεωρούσε ως αρετή του λογιστικού τη φρόνηση-σοφία, ως αρετή του θυμοειδούς την ανδρεία και ως αρετή του επιθυμητικού τη σωφροσύνη. Η δικαιοσύνη είχε το ρόλο της γενικής αρετής, που εναρμόνιζε τα τρία μέρη της ψυχής. Ο Αριστοτέλης διέκρινε δύο είδη αρετών: τις διανοητικές (διδασκαλία) και τις ηθικές (συνήθεια). Ιδιαίτερα σημαντική είναι η έννοια της φρονήσεως. Στον Προτρεπτικό του η φρόνηση διατηρεί τον θεωρητικό της χαρακτήρα. 9
(5/14) Στα μεταγενέστερα συγγράμματά του διαχωρίζεται από τη σοφία και αποκτά πρακτικό περιεχόμενο. Έτσι διαμορφώνονται δύο διανοητικές αρετές, η σοφία και η φρόνηση. Η φρόνηση, ως διανοητική αρετή, δεν παύει να προσδιορίζεται από την αλήθεια, συνδέεται όμως με τη συνήθεια, όπως συμβαίνει με τις ηθικές αρετές. Οι ηθικές αρετές συμπλέκονται με τη φρόνηση, από την οποία και διαποτίζονται από τη λογική. Έτσι, το κέντρο βάρος της ηθικής μετατοπίζεται από τον θεωρητικό λόγο στην έλλογη πράξη. Στον Αριστοτέλη, η ηθική γίνεται πρακτική επιστήμη, όπως και η πολιτική. Εξετάζει την ιδιωτική ζωή του ανθρώπου, ενώ η πολιτική τη δημόσια ζωή του. 10
(6/14) Ωστόσο, η ζωή του ανθρώπου παραμένει ουσιαστικά αδιαίρετη. Οι πρακτικές επιστήμες αποτελούν μια ενιαία επιστήμη ή φιλοσοφία, η «περὶ τὰ ἀνθρώπινα φιλοσοφία». Η διάκρισή τους είναι μεθοδολογική. Έτσι, η ηθική περιορίζεται στην εξέταση της πρακτικής συμπεριφοράς του ανθρώπου μέσα στο πλαίσιο της ιδιωτικής του ζωής. Σε σχέση με την αρετή ο Αριστοτέλης υποστηρίζει ότι καμία αρετή δεν προσφέρεται στον άνθρωπο από τη φύση, και ότι κανένα φυσικό πράγμα δεν αποκτά δική του ξεχωριστή ηθική (π.χ. πέτρα, φωτιά). Ωστόσο, οι αρετές δεν είναι και «παρά φύσιν», γιατί ο άνθρωπος έχει τη σχετική φυσική δεκτικότητα, η οποία καλλιεργείται με τη συνήθεια. 11
(7/14) Συνεπώς, για να γίνει κάποιος ενάρετος πρέπει να ασκήσει την αρετή. Η αρετή καλλιεργείται με τις πράξεις. (επιρροή συναλλαγών). Από τις πράξεις εξαρτώνται οι αρετές. Η αγωγή αναλαμβάνει τη φροντίδα για τη ρύθμιση των πράξεων. Η αγωγή έχει ιδιαίτερη σπουδαιότητα για τους νέους, γιατί οι συνήθειες που αποκτούν δεσμεύουν τη βούλησή τους και προσανατολίζουν αντίστοιχα την πορεία της ζωής τους. Με τις έξεις ο άνθρωπος δημιουργεί αυτοδεσμεύσεις, που τον συνοδεύουν σε ολόκληρη τη ζωή του. Η αρχική εκλογή-προαίρεση προσδιορίζει στη συνέχεια την πορεία της ανθρώπινης ζωής. 12
(8/14) Η μεσότητα είναι η αρχή που προσδιορίζει κάθε φορά την αρετή. Η παρουσίαση της αρετής της μεσότητας αποτελεί πρωτότυπη θέση του Αριστοτέλη. Φυσικά ο ίδιος στηρίχθηκε: 1. Στην αρχαιότερη ελληνική αρχή του μέτρου ή του μέσου. 2. Στον Πλάτωνα, ο οποίος συνέδεε την ευδαιμονία με το «μέσον» και την αποφυγή των υπερβολών προς τις δύο πλευρές. 3. Στην ιατρική σκέψη. Για τον Αριστοτέλη η αρετή αποτελεί μεσότητα ανάμεσα σε δύο κακίες (έλλειψη-υπερβολή, π.χ. ανδρεία, ελευθεριότητα). 13
(9/14) Ωστόσο η μεσότητα θεωρείται πάντοτε σε σχέση με το υποκείμενο που ενεργεί, δηλαδή προσδιορίζεται σε σχέση με το υποκείμενο (π.χ. διατροφή αθλητών). Ως μεσότητα η αρετή βρίσκεται στο σημείο συναντήσεως πολλών μεταβλητών. Ο φρόνιμος άνθρωπος κάθε φορά πρέπει να συνεκτιμά με τη λογική του τις μεταβλητές αυτές με απώτερο σκοπό να πραγματοποιήσει το δέον. Η μεσότητα συμπίπτει με το δέον, με το καθήκον. Έτσι, ο ενάρετος γίνεται ο ίδιος νόμος για τον εαυτό του, επειδή είναι σε θέση να διακρίνει την αλήθεια στα πράγματα. Μ αυτόν τον τρόπο ο Αριστοτέλης ανοίγει τον δρόμο για την έννοια του καθήκοντος, που θα αναπτυχθεί αργότερα από τους Στωικούς. 14
(10/14) Η αρετή είναι δύσκολο κατόρθωμα και προσδιορίζεται με τη φρόνηση, που οδηγεί τον άνθρωπο να σκέφτεται και να κάνει αυτά που πρέπει και που συντελούν στην ευδαιμονία του. Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, κάθε ανθρώπινη πράξη αποβλέπει σε έναν σκοπό. Υπάρχουν σκοποί ενδιάμεσοι και τελικοί. Ο τελικός σκοπός ταυτίζεται με το ύψιστο αγαθό. Ποιο είναι όμως αυτό; Ο Αριστοτέλης διαπιστώνει ότι όλοι ταυτίζουν το ύψιστο αγαθό με την ευδαιμονία, αλλά δεν δίνουν όλοι το ίδιο περιεχόμενο στην έννοια αυτή (ηδονή, πλούτος, τιμή). 15
(11/14) Το αγαθό δεν αποτελεί μέσο αλλά σκοπό. Αγαθό είναι εκείνο για χάρη του οποίου γίνονται όλα τα άλλα, είναι το «καθ αὑτὸ αἱρετὸν ἀεὶ καὶ μηδέποτε δι ἄλλο» (Ἀριστοτέλους, Ἠθικά Νικομάχεια I, 5, 1097a 33-4). Τι είναι όμως η ευδαιμονία; Ο Πλάτωνας αναζήτησε την ευδαιμονία στον κόσμο των ιδεών. Ο Αριστοτέλης προσπάθησε να στηρίξει την ευδαιμονία στην ανθρώπινη φύση και ειδικότερα στην ιδιαιτερότητα του έργου του ανθρώπου. Σε όλα τα όντα που πράττουν το αγαθό παρουσιάζεται στο έργο τους. Ποιο είναι όμως το ιδιαίτερο έργο του ανθρώπου; Αυτό αφορά τη λογική του λειτουργία. Έργο του ανθρώπου είναι η «κατά λόγον» ενέργεια της ψυχής του. Έτσι, το ιδιαίτερο έργο του ανθρώπου, στο οποίο εντοπίζεται η ευδαιμονία του είναι η «κατ ἀρετήν» ενέργεια της ψυχής. 16
(12/14) Για ποια αρετή όμως πρόκειται; Οι αρετές είναι πολλές και όλες συντείνουν στην ευδαιμονία. Ποια είναι η τελειότερη αρετή; Η σοφία είναι η τελειότερη αρετή. Αποτελεί καθαρά θεωρητική ενέργεια. Αναφέρεται στις αρχές και στις αιτίες των όντων. Είναι η θεωρία των «καλῶν καὶ θείων». Ο Αριστοτέλης διαπιστώνει ότι η τέλεια ευδαιμονία για τον άνθρωπο είναι εμπειρικά αδύνατη. Και στο σημείο αυτό κάνει ένα άνοιγμα στη θεολογία. Τέλεια ευδαιμονία θα ήταν η ευδαιμονία του ανθρώπου που απέκτησε τέλειο μήκος ζωής, κάτι φυσικά που ξεπερνά τα ανθρώπινα μέτρα. 17
(13/14) Γι αυτό και ο Αριστοτέλης τονίζει ότι ο άνθρωπος δεν μπορεί να ζήσει την ευδαιμονία με την ανθρώπινη φύση του αλλά με τη δύναμη του θείου στοιχείου, που υπάρχει μέσα του. Ο άνθρωπος οφείλει όσο είναι δυνατό να επεκτείνεται προς την αθανασία και να κάνει το κάθε τι για να ζει σύμφωνα με το πολυτιμότερο στοιχείο που υπάρχει μέσα του. Έτσι, ο Αριστοτέλης αν και προσπαθεί να παραμείνει στο επίπεδο της αισθητής πραγματικότητας φτάνει σε θεολογική αναζήτηση. Καταλήγει στη διαπίστωση ότι ο άνθρωπος, ως ενιαία ψυχοσωματική ενότητα, δεν είναι δυνατόν να ευδαιμονήσει γιατί προσδιορίζεται από τη φθορά και τον θάνατο. 18
(14/14) Ευδαιμονία υπάρχει μόνο με την προϋπόθεση της αθανασίας. Για τον Αριστοτέλη αθάνατος είναι μόνο ο νους του ανθρώπου. Η αθανασία του νου όμως δεν είναι η αθανασία του ανθρώπου και γι αυτό η ευδαιμονία του ανθρώπου παραμένει μετέωρη θεωρητική σύλληψη. Ο θάνατος, που διασπά την ενιαία ψυχοσωματική υπόσταση του ανθρώπου, κάνει αδύνατη την ευδαιμονία του. Και η αντιμετώπιση του θανάτου είναι αδύνατη όχι μόνο από την αριστοτελική ηθική αλλά και από οποιοδήποτε άλλο φιλοσοφικό σύστημα. Στο αδιέξοδο αυτό έρχεται να απαντήσει ο Χριστιανισμός. 19
Τέλος Ενότητας
Σημείωμα Αναφοράς Copyright Ανώτατη Εκκλησιαστική Ακαδημία Θεσσαλονίκης, ΜΑΡΙΑ Κ. ΚΑΡΑΜΠΕΛΙΑ. «ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΗΘΙΚΗ». Έκδοση: 1.0. Θεσσαλονίκη 2015. Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση: URL. 21
Σημείωμα Αδειοδότησης Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά, Μη Εμπορική Χρήση Παρόμοια Διανομή 4.0 [1] ή μεταγενέστερη, Διεθνής Έκδοση. Εξαιρούνται τα αυτοτελή έργα τρίτων π.χ. φωτογραφίες, διαγράμματα κ.λ.π., τα οποία εμπεριέχονται σε αυτό και τα οποία αναφέρονται μαζί με τους όρους χρήσης τους στο «Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων». [1] http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/ Ως Μη Εμπορική ορίζεται η χρήση: που δεν περιλαμβάνει άμεσο ή έμμεσο οικονομικό όφελος από την χρήση του έργου, για το διανομέα του έργου και αδειοδόχο. που δεν περιλαμβάνει οικονομική συναλλαγή ως προϋπόθεση για τη χρήση ή πρόσβαση στο έργο. που δεν προσπορίζει στο διανομέα του έργου και αδειοδόχο έμμεσο οικονομικό όφελος (π.χ. διαφημίσεις) από την προβολή του έργου σε διαδικτυακό τόπο. Ο δικαιούχος μπορεί να παρέχει στον αδειοδόχο ξεχωριστή άδεια να χρησιμοποιεί το έργο για εμπορική χρήση, εφόσον αυτό του ζητηθεί. 22
Διατήρηση Σημειωμάτων Οποιαδήποτε αναπαραγωγή ή διασκευή του υλικού θα πρέπει να συμπεριλαμβάνει: το Σημείωμα Αναφοράς. το Σημείωμα Αδειοδότησης. τη δήλωση Διατήρησης Σημειωμάτων. το Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων (εφόσον υπάρχει). μαζί με τους συνοδευόμενους υπερσυνδέσμους. 23