ΑΝΩΤΑΤΟ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΟ Ι ΡΥΜΑ ΗΡΑΚΛΕΙΟΥ ΚΡΗΤΗΣ ΣΧΟΛΗ ΙΟΙΚΗΣΗΣ & ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΩΝ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΜΕ ΘΕΜΑ:

ΑΝΩΤΑΤΟ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΟ Ι ΡΥΜΑ ΗΡΑΚΛΕΙΟΥ ΚΡΗΤΗΣ ΣΧΟΛΗ ΙΟΙΚΗΣΗΣ & ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΩΝ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΜΕ ΘΕΜΑ: ΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΤΗΣ ΥΝΑΤΟΤΗΤΑΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΙΚΑΡΙΑ ΒΑΣΕΙ ΤΩΝ ΦΥΣΙΚΩΝ ΤΗΣ ΠΟΡΩΝ ΟΜΑ Α ΕΡΓΑΣΙΑΣ : ΚΡΟΚΟΥ ΕΛΕΝΗ ΛΑΡ Α ΣΤΥΛΙΑΝΗ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΦΡΑΓΚΟΥΛΗΣ ΑΝΤΩΝΙΟΣ ΚΡΗΤΗ ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ 2005 1

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ 1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 5 1.1 ΣΚΟΠΟΣ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ...5 1.2 ΠΕΡΙΟΧΗ ΕΡΕΥΝΑΣ...6 1.2.1 Γενικά...6 1.2.2 Κλιµατολογικά Στοιχεία...7 1.2.2.1 Θερµοκρασία- Βροχοπτώσεις...7 1.2.2.2 Χιόνι Χαλάζι Παγετός...8 1.2.2.3 Υγρασία Νέφωση Ηλιοφάνεια...8 1.2.2.4 Άνεµοι...9 1.3 ΙΣΤΟΡΙΑ...9 1.4 ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ...14 1.4.1 Γενικά...14 1.4.2 Μαζικός τουρισµός...15 1.4.3 Εναλλακτικός τουρισµός...16 1.4.3.1 Ιαµατικός τουρισµός (Θερµαλισµός )...17 1.4.3.2 Αγροτουρισµός...17 1.4.3.3 Πολιτιστικός τουρισµός...18 2 ΜΕΘΟ ΟΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ...19 3 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ...21 3.1 ΦΥΣΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ ΤΗΣ ΙΚΑΡΙΑΣ...21 3.1.1 Γενικά...21 3.1.2 Χλωρίδα...21 3.1.2.1 Χερσαία χλωρίδα...21 3.1.3 Θαλάσσιο περιβάλλον...27 3.1.3.1 Θαλάσσια χλωρίδα...28 3.1.3.2 Θαλάσσια πανίδα...28 3.1.4 Περιβαλλοντικά προβλήµατα στο χερσαίο περιβάλλον της Ικαρίας...30 3.1.4.1 Πυρκαγιές...30 3.1.4.2 Υπερβόσκηση...31 3.1.4.3 Εκχεσώρσεις...33 3.1.4.4 Ασθένειες...33 3.1.4.5 Χιονοθλασίες - ανεµοριψίες...33 3.1.5 Υποβάθµιση του θαλάσσιου περιβάλλοντος...33 3.1.5.1 Εντατική και παράνοµη αλιεία...33 3.1.5.2 Ρίψη ξένων σωµάτων στη θάλασσα...33 3.1.5.3 Κακή εκτέλεση κατασκευαστικών έργων...34 3.1.5.4 Απόρριψη τοξικών ουσιών...34 3.1.6 Γεωλογία...34 2

3.1.6.1 Μορφολογία...34 3.1.6.2 Κύρια εκµεταλλεύσιµα πετρώµατα και ορυκτά...35 3.1.6.3 Υπάρχουσες συνθήκες εκµετάλλευσης...38 3.1.7 Οι ιαµατικές πηγές της Ικαρίας...39 3.1.7.1 Οι θεραπευτικές ενδείξεις των Ιαµατικών πηγών της Ικαρίας...41 3.1.7.2 Η λουτρόπολη Θερµών...41 3.1.7.3 Οι Ιαµατικές πηγές Λευκάδος...42 3.2 ΟΜΗΜΕΝΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ...43 3.2.1 Οικιστική ανάπτυξη...43 3.2.1.1 Η εξέλιξη των οικισµών...43 3.2.1.2 Παραδοσιακή αρχιτεκτονική...44 3.2.1.3 Σηµερινή Κατάσταση...47 3.2.2 Υφιστάµενο δίκτυο µεταφορών...47 3.2.2.1 Τα µονοπάτια...47 3.2.2.2 Σηµερινό οδικό δίκτυο...49 3.2.2.3 Άλλα δίκτυα συγκοινωνίας...49 3.2.3 Ανανεώσιµες πηγές ενέργειας...50 3.2.3.1 Υδατικοί πόροι...50 3.2.3.2 Αιολικό δυναµικό...51 3.3 ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ...51 3.3.1 Αρχαιολογικοί χώροι και µνηµεία...51 3.3.2 Μοναστήρια και εκκλησίες...52 3.3.3 Μουσεία...53 3.3.4 Τοπικές παραδόσεις...53 3.3.5 Αθλητικές εκδηλώσεις...55 3.3.6 Κέντρα πολιτισµού...55 3.4 ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗ...55 3.5 ΥΓΕΙΑ...56 3.6 ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ - ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗ...56 3.6.1.1 Πρωτογενής τοµέας...57 3.6.1.2 ευτερογενής τοµέας...64 3.6.1.3 Τριτογενής τοµέας...66 3.7 ΗΜΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ...72 3.8 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΩΝ...75 3.8.1 Ενότητα 1. Ταυτότητα του δείγµατος των πληροφορητών...75 3.8.2 Ενότητα 2. Η Ικαρία ως τόπος µόνιµης κατοικίας: θετικά και αρνητικά στοιχεία του νησιού...78 3.8.3 Ενότητα 3. Αξιολόγηση των φυσικών πόρων και ιδιαιτεροτήτων του νησιού Τουρισµός...84 3.9 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΩΝ...95 3.9.1 Συνεντεύξεις δηµάρχων Ευδήλου και Ραχών...95 3.9.2 Συνέντευξη δηµάρχου Αγίου Κηρύκου...96 4 ΣΥΖΗΤΗΣΗ...98 5 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ...102 5.1 Ελληνική...102 5.2 ιαδίκτυο...103 6 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ...108 6.1 Παράρτηµα 1. Ερωτηµατολόγιο έρευνας....108 6.3 Παράρτηµα 3...115 3

6.4 Παράρτηµα 4....119 6.5 Παράρτηµα 5. Φωτογραφικό Υλικό....125 6.6 Παράρτηµα 6. Εξόριστοι και ξένοι περιηγητές για την Ικαρία....129 4

1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1.1 ΣΚΟΠΟΣ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Στην Ικαρία, όπως και στα περισσότερα νησιά του Αιγαίου παρατηρείται τα τελευταία χρόνια µείωση του πληθυσµού και αλλαγή της πληθυσµιακής σύνθεσης µε µεγαλύτερη την αντιπροσώπευση της τρίτης ηλικίας. Οι πιο δηµιουργικές ηλικίες εγκαταλείπουν το νησί µε σκοπό την εύρεση εργασίας στα µεγάλα αστικά κέντρα της χώρας. Η αλλαγή αυτή έχει επέλθει κυρίως λόγω της µεταβολής των κοινωνικοοικονοµικών δοµών (εγκατάλειψη της γεωργίας σε µικρή κλίµακα, στροφή προς τον τριτογενή τοµέα κ.λπ.) η οποία συνετέλεσε στην κατάργηση της οικονοµικής αυτονοµίας του νησιού. Στην παρούσα εργασία εξετάζεται η διαθεσιµότητα φυσικών πόρων και πολιτιστικών-πολιτισµικών στοιχείων του νησιού και το ενδεχόµενο ανάπτυξης και αξιοποίησής τους µε στόχο τη δηµιουργία πόλων έλξης τουριστών (µε την ανάπτυξη εναλλακτικών µορφών τουρισµού) και κατά συνέπεια τη συγκράτηση του πληθυσµού. Ειδικότερα, καταγράφονται, αναλύονται και αξιολογούνται α) οι διαθέσιµοι φυσικοί πόροι του νησιού (ιαµατικές πηγές, περιοχές ιδιαίτερου φυσικού κάλλους, αιολικό δυναµικό) και η κατάσταση αξιοποίησής τους σήµερα, β) η υφιστάµενη υποδοµή (οικιστική ανάπτυξη, δίκτυο συγκοινωνιών), γ) τα ιδιαίτερα πολιτισµικά και πολιτιστικά του στοιχεία καθώς και δ) οι απόψεις των ανθρώπων, που είτε διαµένουν στο νησί είτε κατάγονται από αυτό, σχετικά µε τη δυνατότητα και την ανάγκη αξιοποίησης των πόρων αυτών για τον συγκεκριµένο σκοπό. Εποµένως, απώτερος στόχος της εργασίας είναι η διερεύνηση της δυνατότητας ανάπτυξης του εναλλακτικού τουρισµού, µέσα από την αξιοποίηση των υφιστάµενων πόρων και ιδιαιτεροτήτων, και δηµιουργίας των απαραίτητων συνθηκών για τη συγκράτηση του οικονοµικά παραγωγικού πληθυσµού στο νησί. 5

1.2 ΠΕΡΙΟΧΗ ΕΡΕΥΝΑΣ 1.2.1 Γενικά Η Ικαρία ανήκει στο σύµπλεγµα των ανατολικών νησιών του κεντρικού Αιγαίου. Οι συντεταγµένες του υτικού άκρου του νησιού είναι 37 0 30 βόρειο και 25 0 55 ανατολικό και του Ανατολικού άκρου 37 0 42 βόρειο και 26 0 35 ανατολικό. Η έκτασή της είναι 255,4 Km 2. Έχει σχήµα επίµηκες και η απόσταση µεταξύ των ακραίων σηµείων (δυτικού και ανατολικού) είναι 40 χιλιόµετρα. Η περίµετρός της είναι 98 χιλιόµετρα. Το πλάτος ελαττώνεται από υσµάς προς Ανατολάς. Το µέσο πλάτος στο δυτικό τµήµα είναι 10 χλµ. και στο ανατολικό είναι 6 χλµ. Η έκτασή του είναι 255,4 Km 2 τετραγωνικά χιλιόµετρα. Σε όλο το µήκος του νησιού εκτείνεται µια συνεχής οροσειρά που το χωρίζει στα δύο, ο Αθέρας 1. Το ύψος των κορυφών της οροσειράς αυτής κυµαίνεται από 600 έως 1037 µέτρα (υψηλότερη κορυφή η Μέλισσα). Συνέπεια αυτής της διάταξης του Αθέρα είναι η διαίρεση του νησιού σε δύο τµήµατα, το βόρειο και το νότιο. Το ανάγλυφο είναι ιδιαίτερα έντονο στο Νότιο τµήµα όπου οι κλίσεις φτάνουν και το 80%. Το βόρειο τµήµα έχει οµαλότερο ανάγλυφο, µε γενικές κλίσεις 30-50% και χαρακτηρίζεται από βαθιές και µακριές αυλακώσεις µε κατεύθυνση κυρίως από Νότο προς Βορρά ως και τη θάλασσα (ρέµα Χάλαρη, ρέµα Χάρακα, ρέµα Μύρσωνα, ρέµα Βουτσιδέ, ρέµα Άρη). Εξαίρεση της ορεογραφικής διαµόρφωσης του Αθέρα αποτελεί η περιοχή της Μεσαριάς όπου διαπιστώνεται µικρή προεξοχή, η λεγόµενη Κεφάλα και η οποία έχει κατεύθυνση από Βορρά προς Νότο. Το νησί περιελάµβανε µέχρι πρόσφατα έναν δήµο και έντεκα κοινότητες και αριθµούσε συνολικά 73 οικισµούς. Με την εφαρµογή του σχεδίου «Καποδίστριας» (Νόµος 2539/1995 για την «Ανασυγκρότηση της Πρωτοβάθµιας Αυτοδιοίκησης»), η διοικητική δοµή του αποτελείται από τρεις δήµους (Αγίου Κηρύκου, Ευδήλου και Ραχών), στους οποίους έχουν προσαρτηθεί οι επιµέρους κοινότητες. Η Ικαρία µαζί µε τα νησιά Φούρνους αποτελεί την επαρχία Ικαρίας του νοµού Σάµου µε πρωτεύουσα τον Άγιο Κήρυκο. Ο Άγιος Κήρυκος βρίσκεται στο νοτιανατολικό τµήµα της Ικαρίας και είναι σήµερα το σπουδαιότερο λιµάνι του νησιού. Ο δεύτερος σηµαντικότερος οικισµός είναι ο Εύδηλος, που αποτελεί το δεύτερο λιµάνι. Η ηλικία της Ικαρίας υπολογίζεται στα 400 600 εκατοµµύρια έτη. Ο πληθυσµός του νησιού ανέρχεται στους 8.354 κατοίκους (Ε.Σ.Υ.Ε., απογραφή 2001). Το κλίµα, λόγω της γεωγραφικής του θέσης και της επίδρασης της θάλασσας που το περιβάλλει, χαρακτηρίζεται ως Μεσογειακό θαλάσσιου χαρακτήρα, µε µέσο ετήσιο θερµοµετρικό εύρος που φτάνει τους 18,4 0 C, µε ήπιο χειµώνα, χωρίς συχνές και µεγάλες πτώσεις της θερµοκρασίας, ξηρό και θερµό κατά το θέρος, απαλλαγµένο όµως πολύ υψηλών θερµοκρασιών, µε ανοµβρία κατά τη θερινή περίοδο. 1 Στην αρχαιότητα αναφερόταν και ως Πράµνος. 6

Φωτογραφία 1. Παλαιός χάρτης Ικαρίας Φωτογραφία 2. Τουριστικός χάρτης Ικαρίας. 1.2.2 Κλιµατολογικά Στοιχεία 2 Το κλίµα της Ικαρίας λόγω της γεωγραφικής θέσης της και της επίδρασης της θάλασσας χαρακτηρίζεται ως µεσογειακό, θαλασσίου χαρακτήρα, µε ήπιο χειµώνα και παρατεταµένο καλοκαίρι. Η ξηροθερµική περίοδος είναι µακρά (διαρκεί περισσότερο των 5 µηνών) µε ελάχιστες βροχοπτώσεις, µικρή υγρασία αέρος, υψηλές θερµοκρασίες και υψηλής εντάσεως ανέµους. Στο νησί υπάρχει ένας µετεωρολογικός σταθµός 3 κοντά στον Άγιο Κήρυκο (γεωγραφικό πλάτος 37 0 37, γεωγραφικό µήκος 26 0 18 ), σε υψόµετρο 20µ. 1.2.2.1 Θερµοκρασία- Βροχοπτώσεις Με βάση τα στοιχεία του µετεωρολογικού σταθµού για την περίοδο 1980-1994 η µέση ετήσια θερµοκρασία ανέρχεται σε 19,8 0 C που αποδεικνύει τον µεσογειακό χαρακτήρα του κλίµατος. Η µεγαλύτερη µέση µηνιαία θερµοκρασία παρουσιάζεται 2 Για την συγγραφή των κεφαλαίων 1.2. 2 χρησιµοποιήθηκε υλικό από το πρόγραµµα TERRA LORE (2000) 3 Μ.Σ. 7

το µήνα Αύγουστο και είναι 27,6 0 C και η µικρότερη τον Φεβρουάριο µε 11 0 C.Ως θερµή περίοδος θεωρείται το τρίµηνο Ιουνίου-Αυγούστου. Όπως προκύπτει από τα στοιχεία του ίδιου µετεωρολογικού σταθµού, το µέσο ετήσιο ύψος βροχής ανέρχεται σε 631,80 χιλιοστά. Από την επεξεργασία των µέσων µηνιαίων βροχοπτώσεων προκύπτει ο πίνακας κατανοµής βροχοπτώσεων κατά εποχές. Οι ηµέρες βροχής κυµαίνονται από 65-80 το χρόνο, µε πιο βροχερό µήνα το εκέµβριο, µε µέσο αριθµό ηµερών βροχής 12 ηµέρες και λιγότερο βροχερό τον Ιούλιο. Τα στοιχεία βροχόπτωσης και θερµοκρασίας παρουσιάζονται στο Σχήµα 1. 25 Μέση θερµοκρασία ( C) / 2 Μέση βροχόπτωση (cm) 20 15 10 5 0 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ ΜΑΡΤΙΟΣ ΑΠΡΙΛΙΟΣ ΜΑΙΟΣ ΙΟΥΝΙΟΣ ΙΟΥΛΙΟΣ ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ ΕΚΕΜΒΡΙΟΣ Σχήµα 1: Βροχοθερµικό διάγραµµα Ικαρίας (στοιχεία από Ε.Μ.Υ.) 1.2.2.2 Χιόνι Χαλάζι Παγετός Πτώση χιονιού δεν παρατηρείται πολλές φορές. Συνήθως εµφανίζεται το εκέµβριο και Φεβρουάριο. Παγετός δεν παρατηρείται. Σπάνια παρατηρείται πτώση χαλαζιού 2,2 ηµέρες ετησίως, κυρίως το διάστηµα από εκέµβριο έως Απρίλιο. 1.2.2.3 Υγρασία Νέφωση Ηλιοφάνεια Η µ έση ετήσια υγρασία του αέρα φτάνει το 50 75%, µε µέγιστη κατά το µήνα εκέµβριο που συµπίπτει µε τη µέγιστη βροχόπτωση και ελάχιστη κατά τους µήνες Ιούλιο και Αύγουστο. Η νέφωση εµφανίζεται συχνότερα την περίοδο Νοεµβρίου Απριλίου. Αντίθετα, η ηλιοφάνεια µεγιστοποιείται κατά την περίοδο Μαΐου Σεπτεµβρίου. 8

1.2.2.4 Άνεµοι Στην Ελλάδα ο χώρος που έχει τις µεγαλύτερες ταχύτητες του ανέµου είναι οι Κυκλάδες ανάµεσα στη Μύκονο και την Ικαρία, µία συστάδα των νησιών που είναι το καλύτερο δυναµικό της χώρας και ένα από τα καλύτερα στην Ευρώπη. Στην Ευρώπη οι ταχύτητες του ανέµου κυµαίνονται περί τα 6-7 µέτρα το δευτερόλεπτο, µέσες ετήσιες τιµές, ενώ στην Ελλάδα 7-8 µέτρα το δευτερόλεπτο. Από τις µετρήσεις που έγιναν στο Περδίκι της Ικαρίας, η µέση ταχύτητα του ανέµου είναι περί τα 10 µέτρα το δευτερόλεπτο, που σηµαίνει ότι η Ικαρία βρίσκεται στην περιοχή µε το υψηλότερο δυναµικό της χώρας, αλλά και του Ευρωπαϊκού χώρου γενικότερα. Οι διευθύνσεις των ανέµων που επικρατούν στο νησί είναι κυρίως βόρειοι και βορειοανατολικοί, που πνέουν ιδιαίτερα κατά το καλοκαίρι και λιγότερο νότιοι και νοτιοδυτικοί που παρατηρούνται περισσότερο το χειµώνα. Οι εντάσεις των ανέµων που επικρατούν στη διάρκεια του χρόνου είναι µε σειρά συχνότητας 1 Beaufort (21,68%), 2Β (18,20%), 3Β (16,7%), 4Β (15,68%), 5Β (9,36%), 6Β (5,06%) και άπνοια (11,48%). Οι άνεµοι µε τη µεγαλύτερη συχνότητα εµφάνισης είναι οι βόρειοι µε ποσοστό 30,5%, ακολουθούν οι βορειοανατολικοί µε ποσοστό εµφάνισης 15,5% και κατόπιν οι νότιοι µε ποσοστό 14,8%. Οι λιγότεροι συχνοί είναι οι ανατολικοί µε συχνότητα µόλις 1,9% και ακολουθούν οι νοτιοανατολικοί µε συχνότητα 5%. 1.3 ΙΣΤΟΡΙΑ 4 το σηµερινό της όνοµα, είχε τα ονόµατα Μάκρις, ολίχη (λόγω Η Ικαρία πριν από του σχήµατός της), Ιχθυόεσσα (από το πλήθος των ψαριών της) και Ανεµόεσσα (από τη σφοδρότητα των ανέµων της). Οι αρχαίοι, όπως προκύπτει από κείµενα και επιγραφές, µεταξύ των οποίων και οι φορολογικοί κατάλογοι των χρόνων της Αθηναϊκής Συµµαχίας, ονόµαζαν το νησί Ίκαρον. Κυρίαρχα αποδεκτή είναι η εκδοχή της προέλευσης του ονόµατος από τον Ίκαρο. Είναι γνωστή από τη µυθολογία η φυγή του αίδαλου µε το νεαρό γιο του Ίκαρο, από την Κρήτη όπου τους κρατούσε αιχµαλώτους ο βασιλιάς Μίνωας. Φτιάχνοντας φτερά δραπέτευσαν πετώντας από την Κρήτη. Ψηλά, στον Αθέρα, ο Ίκαρος παράκουσε τις εντολές του πατέρα του και αποµακρύνθηκε σε δυσθεώρατα ύψη µε αποτέλεσµα η υψηλή θερµοκρασία των ηλιακτίδων να λιώσει το κερί µε το οποίο ήταν κολληµένα τα φτερά του. Ο Ίκαρος έπεσε µε ορµή στη θάλασσα και πνίγηκε. Έτσι το πέλαγος ονοµάστηκε Ικάριο και το νησί Ικαρία. Η εκδοχή αυτή δεν γίνεται δεκτή από ορισµένους, όπως ο ερευνητής Μποχάρτους, που υποστηρίζει ότι το όνοµα προέκυψε από τη λέξη Ι/κώρ, που είναι απόδοση στα Φοινικικά του ονόµατος Ιχθυόεσσα. Βασική θεότητα της αρχαίας ικαριακής ευλάβειας ήταν η Ταυροπόλος Άρτεµις που εγκαταστάθηκε οριστικά στην Ικαρία στο κέντρο του ιερατικού της κράτους, στο παράλιο της θέσεως Νας, όπου χτίστηκε το καλλιµάρµαρο Πανιώνιο Ιερό µε το 4 Για την συγγραφή του κεφαλαίου 1.3 χρησιµοποιήθηκε υλικό από: Μελλάς (2001) 9

υποδειγµατικό ουρανόπεµπτο ξόανο της θεάς, το φερµένο εκεί από τον Ορέστη, από τους Ταύρους. Άλλη µεγάλη θεότητα των Ικαρίων ήταν ο ιόνυσος, τον οποίο, φτασµένο µε το κλίµα της αµπέλου και τη γυναικεία στρατιά του από την ενδότερη Ασία, ο ελληνικός κόσµος πίστευε, από ελλιπή ενηµέρωση, γεννηµένο στην Ίκαρο όπως και την άµπελο πρωτοφυτεµένη στον Πράµνο, όρος του ίδιου νησιού 5. Αρχαϊκοί χρόνοι Η Ικαρία ήταν κατοικηµένη από τη λίθινη ακόµη εποχή. Αργότερα κάνουν την παρουσία τους στο νησί τα προελληνικά φύλλα που είχαν κατακλύσει τον ελληνικό χώρο: Κάρες, Λέλεγες ή και Πελασγοί. εν έλειψε για αρκετά χρόνια και η παρουσία Κρητών ή Φοινίκων που ήταν οι θαλασσοκράτορες της µακρινής εκείνης εποχής. Στον 8 ο π.χ. αιώνα υπάρχει ιστορική µαρτυρία ότι πλήθη Ιώνων αποίκων, προερχόµενων από την αρχαιότατη πόλη της Μικράς Ασίας Μίλητο, κατέκλυσαν το νησί. Κατά τον 6 ο π.χ. αιώνα οι Ικάριοι υπήρξαν υποτελείς του τύραννου της Σάµου Πολυκράτη. Την τύχη των Ιωνικών Πόλεων που υποδουλώθηκαν στους Πέρσες ακολούθησε προσωρινά και η Ικαρία, που υποτάχθηκε το 512 π.χ. Αφότου όµως πέρασε οριστικά ο Περσικός κίνδυνος µε τη ναυµαχία της Σαλαµίνας, η Ικαρία (Οινόη και Θέµα) έγινε σταθερός σύµµαχος των Αθηνών και αποτέλεσε µέλος της Αθηναϊκής Συµµαχίας, µέχρι την υποταγή των Αθηνών στο βασίλειο της Μακεδονίας. Σε αυτούς τους χρόνους και ίσως νωρίτερα ιδρύθηκαν στην Ικαρία και οι πρώτες πόλεις: η Οινόη, οι Θέρµαι και το ράκανον. Στα χρόνια του Μεγάλου Αλεξάνδρου και έπειτα, στους αγώνες των διαδόχων του, η Ικαρία υπέστη πολλές συµφορές, ιδιαίτερα από τη µάστιγα των πειρατών. Ειδικά στον 2 ο π.χ. αιώνα ο πληθυσµός της παρουσιάζει ελάττωση και εµφανίζονται στο νησί πολλοί µέτοικοι, Σάµιοι και Λέριοι. Τελικά η Ικαρία περιέρχεται στο βασίλειο της Περγάµου για να κληροδοτηθεί στη συνέχεια από τον βασιλιά της Περγάµου Άτταλο τον Γ στην κοσµοκράτειρα Ρώµη, το 133 π.χ. Ρωµαϊκή Εποχή Στους Ρωµαϊκούς χρόνους η Ικαρία µαστίζεται από τους πειρατές της Κιλικίας. Προσωρινά ανακουφίζεται από την εξόντωσή τους από τον Ρωµαίο στρατηγό Ποµπήιο. Ο Οκτάβιος παραχώρησε την Ικαρία στους Σαµίους. Κατά την Ρωµαιοκρατία, σύµφωνα µε τα γραφόµενα Ρωµαίων συγγραφέων, ανεξέλεγκτοι τυραννίσκοι διορίστηκαν στην Ικαρία οι οποίοι υπό την σκιά του νόµου έκαναν αρπαγές και κατασχέσεις καθιστώντας τη ζωή των κατοίκων αβάσταχτη. Τον 2 ο µ.χ. αιώνα και επί Νέρωνα όπως όλα σχεδόν τα νησιά έτσι και η Ικαρία δέχτηκε µεγάλο αριθµό εξόριστων. 5 Όρος Αθέρας. 10

Στα χρόνια των διωγµών των χριστιανών η Ικαρία γίνεται καταφύγιο των κατατρεγµένων. Τον 3 ο µ.χ. αιώνα οι Γότθοι λεηλάτησαν τη νησιωτική Ελλάδα µε χιλιάδες σκάφη. Ακολούθησαν λοιµοί και σεισµοί µε καταστροφικές συνέπειες στα νησιά και στα Μικρασιατικά παράλια. Οι πειρατικές επιδροµές, που έλαβαν χώρα τον 4 ο µ.χ. αιώνα, ολοκλήρωσαν τον όλεθρο των νησιωτών µε επακόλουθο την ερήµωση πολλών νησιών. Στο τέλος των Ρωµαϊκών χρόνων η Ικαρία βρίσκεται σε παρακµή και µαρασµό. Βυζάντιο Η Ικαρία στους Βυζαντινούς καιρούς χρησίµευε ως τόπος εξορίας για την εκτόπιση προσώπων του βασιλικού γένους και άλλων επιφανών, ιδιαίτερα επικίνδυνων για το θρόνο. Όπως όλα τα νησιά του Αιγαίου που έµεναν απροστάτευτα λόγω της συνεχούς απασχόλησης του Βυζαντινού κράτους στους πολέµους µε τους βαρβάρους, έτσι και η Ικαρία στη διάρκεια των Βυζαντινών χρόνων υφίσταται τα πάνδεινα από τις πειρατικές καταδροµές. Έχοντας όµως το πλεονέκτηµα του ιδιαίτερου φυσικού χαρακτήρα του νησιού µε τις απόκρηµνες δασωµένες πλαγιές και τα υπόγεια καταφύγια, οι κάτοικοι εξασφάλισαν την επιβίωσή τους µαζί µε την αρχαιότροπη διάλεκτό τους. Κατά τον 6 ο µ.χ. αιώνα ξέσπασαν στο Αιγαίο οι καταδροµές των Σαρακηνών που έµελλαν να συνεχιστούν επί αιώνες, η Ικαρία όµως «καταδασωµένη» από τις βουνοκορφές της ως και τα παράλια από δέντρα αιώνων, µε ορεινά «κακοπέρατα», µε τους «ραούς» (τα ρήγµατα της γης), τους απρόσιτους κρηµνούς, τα υπόγεια «κατοικητήρια» τα «χωστοκέλια» µε είσοδο κατακαλυµµένη από θάµνους αιωνόβιους, όπλισε τους Ικάριους µε υποδειγµατική αντιπειρατική εµπειρία και δυνατότητα που τους εξασφάλισε την επιβίωσή τους. Το βιοτικό αδιέξοδο των κατοίκων ολοκλήρωναν οι πάµπολλοι κρατικοί υπάλληλοι που λυµαίνονταν τα νησιά. Τον 11 ο µ.χ. αιώνα κατατάραξε το πέλαγος ο τροµερός πειρατής Τζαχάς. Από την καταδροµή του Βενετσιάνου δόγη οµένικου Μικέλη, του επονοµαζόµενου από τους πατριώτες του «Τρόµου των Γραικών» και την σκλαβιά που επέβαλλε υπέφεραν ιδιαίτερα οι Ικάριοι. Ακολούθησαν νέες εισβολές από Μαλτέζους, Γενοβέζους και Λογγοβαρδούς πειρατές που όπως λέγεται ξεπέρασαν σε ωµότητα τους προηγούµενους. Τον 13 ο µ.χ. αιώνα έκανε επιδροµές στα νησιά ο φοβερός Γενοβέζος πειρατής Γκαφόρε (ο Καφοίρης των Βυζαντινών) και στη συνέχεια Βενετοί, Πιζανοί, Γενοβέζοι, Αµαλφινοί, Καλαβρέζοι,Σικελοί και Τούρκοι των Μικρασιατικών Παραλίων ολοκλήρωσαν την καταστροφή. Με την άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Σταυροφόρους (το 1204) τα νησιά κληρώθηκαν από Βενετσιάνους, εκτός από την Ικαρία η οποία είχε βρεθεί 13 χρόνια πριν από την Άλωση υπό την εξουσία του Γενοβέζου Βενεδίκτου Ά Ζαχαρία. Μετά το νέο πέρασµά της στο Βυζαντινό κράτος (1329-1346) κατακτήθηκε από τους Γενοβέζους Ιουστινιανούς για να γίνει στη συνέχεια αποκλειστικό κτήµα των Ιουστινιανών Αραγκίων. 11

Στην αρχή των Βυζαντινών χρόνων δηµιουργούνται συνθήκες ευνοϊκές για το νησί. Ο πληθυσµός του αυξάνεται λόγω των Γοτθικών επιδροµών και εξοριών πολλών επιφανών Βυζαντινών από τους αυτοκράτορες. Αλλά και µετά, µε τις επιδροµές Αράβων, Μαλτέζων, Γενουησιών πολλοί καταφεύγουν εδώ για ασφάλεια, ώστε για κάποιο χρόνο ο πληθυσµός του νησιού να υπολογίζεται περίπου στις 70.000. Μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Φράγκους το 1204 µ.χ. η Βενετία καταλαµβάνει την Ικαρία. Η Ικαρία έµεινε υπό τους Φράγκους Βαγιεσιάνους µέχρι το 1362 και µετά υπό τους Φράγκους Αραγκίους της Γενούης µέχρι το 1484. Περιήλθε κατόπιν στους Ιωαννίτες Ιππότες της Ρόδου που την κράτησαν µέχρι το 1521, οπότε περιήλθε στην κατοχή των Τούρκων. Τουρκοκρατία Με την Άλωση της Πόλης το 1453 οι Σάµιοι καθώς και οι πλούσιοι Ικάριοι πήγαν στη Χίο για κοινή άµυνα προς τους Τούρκους, που φαίνονταν απειλητικοί για τα νησιά του Αιγαίου. Η µεγάλη όµως πλειοψηφία των Ικάριων εµπιστευόµενοι την, σωτήρια κατά το παρελθόν, δυνατότητα απόκρυψής τους παρέµειναν στο νησί κρυµµένοι τόσο καλά και οργανωµένα, ώστε έδιναν την εντύπωση ότι το νησί έχει ερηµωθεί. Εγκαινίασαν έτσι µια νέα τακτική: κατήργησαν τη µέρα και αποφάσισαν να κυκλοφορούν και να ασχολούνται µε τις εξωτερικές τους δουλείες κατά τη διάρκεια της νύκτας. Με τις πρωτότυπες κρυψώνες, που είχαν ήδη από την περίοδο των πειρατών, και µε την εξόντωση των σκύλων κατάφεραν να στερεώσουν την εντύπωση ότι η Ικαρία είχε ερηµωθεί. Έτσι απέφυγαν τους Τούρκους και τις επιδροµές του Μπαρµπαρόσα το 1537 και έκαναν πάλι την εµφάνισή τους όταν δόθηκαν αξιόχρεες εγγυήσεις από τους Σουλτάνους. Τότε εµφανίστηκε στην Ικαρία και ο πρώτος αγάς, τον οποίο έριξαν σε έναν τροµερό γκρεµνό. Οι αγάδες κυβέρνησαν το νησί µέχρι τον Απρίλιο Μάιο του 1821, οπότε οι κάτοικοι κατέλυσαν την Τουρκική εξουσία και πήραν ενεργό µέρος στον αγώνα. Στην επανάσταση του 1821 πολλοί Ικάριοι ανήκαν στη Φιλική Εταιρεία και η Ικαρία χρησίµευε ως αρµόδιο ναύλοχο του στόλου προσφέροντας είδη παραγωγής της και καταβάλλοντας το µέρος του δανείου που της αντιστοιχούσε από την κυβέρνηση. Το 1823 η Πάτµος αναγνωρίσθηκε ως Επαρχία κι σε αυτήν ανήκαν επίσης η Ικαρία, η Λέρος και η Κάλυµνος. Με το Πρωτόκολλο του Λονδίνου όµως το 1830 οι Μεγάλες υνάµεις αποφάσισαν τον ανασκλαβωµό των νησιών αυτού του συµπλέγµατος στους Τούρκους. Με την εύρεση του ατµού, αργότερα, και τα νέα δεδοµένα που δηµιουργήθηκαν, η µόνη διέξοδος για τους Ικάριους ήταν η µετανάστευση, κυρίως προς τη Βόρεια Αµερική. Το 1911 η Ιταλία ήρθε σε πόλεµο µε την Τουρκία και η πρώτη κατέλαβε τα ωδεκάνησα µέχρι τη γειτονική Πάτµο. Οι Ικάριοι τότε οργανωµένοι και µε την υπόσχεση της κυβερνήσεως των Αθηνών ξεσηκώθηκαν και στις 17 Ιουλίου του 1912 πέτυχαν την ανεξαρτησία τους. Ιδρύθηκε έτσι η Ελεύθερη Πολιτεία Ικαρίας. Καθορίσθηκε σηµαία, που ήταν κυανή και έφερε λευκό σταυρό στο κέντρο και ο ύµνος της Πολιτείας (Φωτ. 3). 12

Στο σύντοµο βίο της η Ελευθέρα Πολιτεία Ικαρίας οργάνωσε τη διοίκηση, εξέδωσε εφηµερίδα, λειτούργησε τελωνείο, ταχυδροµείο, δικαστήρια και συγκρότησε δύναµη χωροφυλακής και ακτοφυλακής. Στις 4 Νοεµβρίου 1912 πραγµατοποιήθηκε στον Εύδηλο η επίσηµη τελετή ένωσης της Ικαρίας µε την Ελλάδα που αναγνωρίσθηκε διεθνώς µε τη Συνθήκη του Βουκουρεστίου το 1913. Φωτογραφία 3. Σηµαία Ικαρίας. Μετά την απελευθέρωση Στην Ικαρία, µετά την απελευθέρωση δηµιουργήθηκε ένα ιδιόµορφο είδος νοικοκυριού, όπου κάθε οικογένεια ασχολείται µε όλες τις γεωργικές, κτηνοτροφικές και άλλες εργασίες, προσβλέποντας στην αυτοκατανάλωση προκειµένου να εξασφαλιστεί η επιβίωσή της. Η φτώχεια και η σκληρή ζωή οδήγησαν σε µεγάλη εσωτερική (προς Αθήνα) και εξωτερική (κυρίως προς Η.Π.Α. και Αυστραλία) µετανάστευση σε όλη τη διάρκεια του 20 ου αιώνα. Για πολλούς η Ικαρία είναι γνωστή κυρίως σαν τόπος εξορίας και αυτό ως ένα βαθµό είναι σωστό, ιδιαίτερα µετά το Β Παγκόσµιο Πόλεµο και τον Εµφύλιο. Όταν ξεκίνησε ο εµφύλιος σπαραγµός, το 1946 και ιδιαίτερα το 1947 ένας µέγας αριθµός εξόριστων οδηγήθηκε στην Ικαρία, το «κόκκινο νησί». Για 3 χρόνια περίπου ήταν περισσότεροι οι εξόριστοι από τους κατοίκους. 13

1.4 ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ 6 1.4.1 Γενικά Ο τουρισµός αποτελεί φαινόµενο των σύγχρονων κοινωνιών της µεταπολεµικής περιόδου. Εκφράζει την ανάγκη του σύγχρονου ανθρώπου για ξεκούραση και ανανέωση των σωµατικών και ψυχικών του δυνάµεων, για ψυχαγωγία και διασκέδαση, για αλλαγή του χώρου και των παραστάσεών του, για φυγή από την καθηµερινότητα και αναζήτηση του νέου, του διαφορετικού. Ως σύγχρονο οικονοµικό και κοινωνικό φαινόµενο έχει πάρει πια µαζικό χαρακτήρα. Από προνόµιο των πλουσίων, έγινε δικαίωµα των εργαζοµένων, των µη προνοµιούχων, των πολλών. Οι παράγοντες που συνέβαλλαν κυρίως στην αλµατώδη ανάπτυξη του τουρισµού µεταπολεµικά, ήταν η αύξηση των εισοδηµάτων και του ελεύθερου χρόνου στις ανεπτυγµένες χώρες, η µεγάλη ανάπτυξη των µεταφορών και τέλος η ανάπτυξη του οργανωµένου µαζικού και τελικά φτηνού τουρισµού. Ο µαζικός τουρισµός αποτελεί το είδος του τουρισµού που έχει επικρατήσει και αυτό οφείλεται κυρίως στο ιδιαίτερα χαµηλό κόστος µεταφοράς και διαµονής που επιτυγχάνει. Ο ρόλος του για την οικονοµική ανάπτυξη αναµένεται να αναπτυχθεί περαιτέρω στο µέλλον, καθόσον ο ελεύθερος χρόνος, οι διακοπές, η αναψυχή κερδίζουν µια κεντρική θέση στις σύγχρονες κοινωνίες. Κατά τις τελευταίες δεκαετίες ο τουρισµός έχει αποδείξει καθαρά ότι έχει τη δυνατότητα να δηµιουργεί πλούτο και οικονοµική άνθηση για ολόκληρες περιφέρειες και προορισµούς, θέσεις εργασίας και ευηµερία για τους κατοίκους τους. Περιοχές και τόποι στηρίζονται ή προσβλέπουν σε αυτόν για το µέλλον τους. Ο τουρισµός είναι ένας από τους ισχυρότερους οικονοµικούς τοµείς στα Ευρωπαϊκά κράτη και την Ελλάδα. Οι τουριστικές δραστηριότητες στην Ε.Ε. αποδίδουν µέχρι 12% του ΑΕΠ ΚΑΙ 6% της απασχόλησης. Όλοι αυτοί οι αριθµοί αναµένεται να αυξηθούν στο µέλλον, όχι όµως το ίδιο για όλους τους προορισµούς. Παρατηρείται µια συνεχή αύξηση του τουρισµού που συνεχώς αλλάζει µορφές, µετασχηµατίζεται και διαφοροποιείται. Γίνεται µια πιο σύνθετη οικονοµική δραστηριότητα. Ο µαζικός τουρισµός παραµένει ο κυρίαρχος τύπος, αλλά και άλλοι τύποι τουρισµού που αφορούν τον πολιτισµό, το περιβάλλον, την υγεία, τη θρησκεία, την εκπαίδευση, κ.λ.π. έχουν εµφανιστεί και αναπτύσσονται µε τον χρόνο. Αυτές οι µορφές τουρισµού απεικονίζουν µεταξύ των άλλων προτιµήσεις για την περιβαλλοντική ποιότητα και για µια πιο ενεργό και συµµετοχική µορφή αναψυχής. ιακοπές κοντά στη φύση, για εξερεύνηση και άσκηση κερδίζουν µε το χρόνο έναντι του παραδοσιακού τουριστικού µοντέλου ήλιος, άµµος,θάλασσα 7. Σήµερα ένα σηµαντικό µέρος (περίπου 60%) όλου των τουριστικών δραστηριοτήτων εξαρτώνται από το φυσικό περιβάλλον (διαθεσιµότητα των πόρων, της οµορφιάς, κ.λ.π.), ενώ περίπου το 40% των τουριστικών δραστηριοτήτων βασίζονται στα αστικά ή πολιτιστικά στοιχεία. 6 Για την συγγραφή του κεφαλαίου 1.4 χρησιµοποιήθηκε υλικό από www.minagric.gr/greek/. 7 Το τρίπτυχο seas,sun, sand. 14

1.4.2 Μαζικός τουρισµός Οι τουριστικοί προορισµοί διαµορφώνουν τα ανταγωνιστικά πλεονεκτήµατά τους φτιάχνοντας συστηµατικά την αλυσίδα µε τις επιµέρους δραστηριότητες του τουριστικού προϊόντος. Η προσφορά της ποιότητας και της υψηλότερης αξίας στις υπηρεσίες, παρέχει τη δυνατότητα σε ένα προορισµό να αυξήσει τις τιµές και να αναµένει καλύτερα οικονοµικά αποτελέσµατα. Τα τουριστικά προϊόντα σήµερα έχουν µεγαλύτερη εξάρτηση από την περιβαλλοντική ποιότητα. Αντίθετα η υποβάθµιση της περιβαλλοντικής ποιότητας από την υπέρ-συσσώρευση των τουριστικών δραστηριοτήτων σε µια περιοχή, φέρνει τα αντίθετα οικονοµικά αποτελέσµατα. Υπάρχουν πολλοί τουριστικοί προορισµοί που προσφέρουν λίγο πλούτο, µικρή οικονοµική άνθηση και σηµαντικές κοινωνικές και περιβαλλοντολογικές βλάβες. Μερικοί από αυτούς ήταν περιζήτητοι στο παρελθόν και τώρα αντιµετωπίζουν µείωση της ζήτησης και τον περιορισµό των εσόδων. Αυτοί οι προορισµοί µε την υπέρ-ανάπτυξή τους απαξιώθηκαν και σήµερα αναζητούν το κλειδί της επιβίωσης µε τη συµπίεση του κόστους και την προσφορά όλο και πιο φτηνών υπηρεσιών. Ο µαζικός τουρισµός είναι ίσως η µοναδική οικονοµική δραστηριότητα που παρουσιάζει αυτοκαταστροφικά φαινόµενα. Η υπέρ-ανάπτυξή του ή η άναρχη ανάπτυξή του, οδηγεί συνήθως στην αυτοκατάργησή του, δηλαδή στην εξάλειψη των λόγων και αιτίων που συνέβαλαν στην ανάπτυξή του. Τα φαινόµενα αυτοκαταστροφής είναι έντονα σε αρκετές περιοχές της Ελλάδας αλλά και σε άλλες µεσογειακές περιοχές. Περιοχές ευνοηµένες από τη φύση και την ιστορία, εξαιτίας της έντονης τουριστικής ανάπτυξης απαξιώθηκαν, αλλοιώθηκαν και ποιοτικά υποβαθµίστηκαν, µε αποτέλεσµα να χάσουν τα ανταγωνιστικά πλεονεκτήµατά τους και να οδηγηθούν µεσοπρόθεσµα σε οικονοµική ύφεση και µαρασµό. Η υψηλή συγκέντρωση των τουριστικών δραστηριοτήτων σε στενές παραθαλάσσιες περιοχές αποτελεί ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά του Ελληνικού και Μεσογειακού τουρισµού. Η Ευρωπαϊκή Μεσόγειος θεωρείται ως η µεγαλύτερη τουριστική περιοχή στον κόσµο. Η τουριστική ανάπτυξη συγκεντρώνεται στις ήδη πυκνά εποικηµένες ακτές. Στην Ελλάδα σχεδόν το 90% των δραστηριοτήτων του τουρισµού και της αναψυχής βρίσκονται µπροστά στις ακτές και τα µικρά νησιά. Η Ελληνική γαλάζια, ζεστή και καθαρή θάλασσα, οι ήπιες κλιµατικές συνθήκες µε την ηλιοφάνεια, προσέλκυσαν ένα µεγάλο τουριστικό ρεύµα στις παράκτιες και νησιωτικές περιοχές, πράγµα που προσανατόλισε µονοδιάστατα την ανάπτυξή τους. Αυτό το ρεύµα και η παράκτια συγκέντρωση, µε το χρόνο µετατράπηκε σε παράκτια εξάπλωση, σε ανεξέλεγκτη οικιστική ανάπτυξη. Έτσι σε µια σχετικά σύντοµη χρονική περίοδο, η χωρίς έλεγχο ανάπτυξη του τουρισµού στις παράκτιες ζώνες, δηµιούργησε πολλά προβλήµατα και αδιέξοδα. Νησιά: Τα νησιά αποτελούν τους σηµαντικότερους τόπους προορισµού τουριστών στην Ελλάδα. Η τουριστική ανάπτυξή τους συνέβαλε στην οικονοµική ανάπτυξη και την απασχόληση, στη βελτίωση υποδοµών και υπηρεσιών τους. Εντούτοις δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις που αυτή η ανάπτυξη πραγµατοποιήθηκε µε σοβαρά αρνητικά αποτελέσµατα στο δοµηµένο και φυσικό περιβάλλον τους, στην οικονοµία και την κοινωνία τους. Τα µικρά νησιά είναι ιδιαίτερα ευαίσθητα στις αρνητικές επιδράσεις της εντατικής ανάπτυξης τουρισµού εξ αιτίας της εύθραυστης σχέσης µεταξύ οικονοµίας κοινωνίας και του περιβάλλοντος. Σήµερα εκφράζεται µια αυξανόµενη ανησυχία σχετικά µε τις επιδράσεις από την ανάπτυξη τουρισµού στα µικρά νησιά, αφού δεν υπάρχει σεβασµός στην κλίµακα και την φέρουσα ικανότητά τους. 15

1.4.3 Εναλλακτικός τουρισµός 8 Εναλλακτικός Τoυρισµός είναι εκείνες οι µορφές τουριστικής δραστηριότητας που ξεφεύγουν από τις παραδοσιακές µορφές του τουρισµού αναψυχής και οι οποίες σχετίζονται µε τα ιδιαίτερα φυσικά χαρακτηριστικά µιας περιοχής ενώ σε µερικές µορφές υπάρχει έντονο το στοιχείο της περιπέτειας. Ο εναλλακτικός τουρισµός αποσκοπεί στην επιµήκυνση της τουριστικής περιόδου σε 12 µήνες και την εκµετάλλευση του δυναµικού κάποιων περιοχών οι οποίες δεν συνδέονται στενά µε δραστηριότητες παραδοσιακών µµορφών τουρισµού. Μερικές από τις µορφές εναλλακτικού τουρισµού είναι ο Αγροτουρισµός, ο Οικοτουρισµός, ο Ιαµατικός τουρισµός (Θερµαλισµός), ο τουρισµός Περιπέτειας, ο Συνεδριακός τουρισµός, ο Θρησκευτικός τουρισµός, ο Πολιτιστικός τουρισµός, ο Γεωτουρισµός, ο Θαλάσσιος τουρισµός κ.α. (Πίνακας 1) Οι µορφές αυτές τουρισµού συνδέοντα στενά µε την αναπτυσσόµενη τάση προς τον «τουρισµό ειδικών ενδιαφερόντων», που περιλαµβάνει τουριστικά ενδιαφέροντα σε ειδικευµένα περιβάλλοντα. Οι εναλλακτικές µορφές τουρισµού αποτελούν µια ήπια, περιορισµένη και ελεγχόµενη δραστηριότητα. Μια εναλλακτική µορφή τουρισµού είναι και πρέπει να είναι µια «ποιοτική µορφή τουρισµού». Σκοπός είναι η προσέλκυση µικρότερου αριθµού, οικονοµικά ευκατάστατων τουριστών, που δαπανούν περισσότερα και µένουν για µεγαλύτερα χρονικά διαστήµατα, από ότι οι συνήθεις τουρίστες. Η δραστηριότητα αυτή µπορεί να αποφέρει σηµαντικά οικονοµικά οφέλη µε µικρότερες περιβαλλοντικές και κοινωνικές επιπτώσεις. Το περιβάλλον εδώ, δεν αντιµετωπίζεται ως «υποδοχέας» για την ανάπτυξη του τουρισµού αλλά αντίθετα ο τουρισµός αναπτύσσεται µε βάση τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και τους περιορισµούς του φυσικού περιβάλλοντος, όπως και τις κοινωνικοοικονοµικές συνθήκες της κάθε περιοχής. Η αειφορία σε αυτή τη περίπτωση, δε στηρίζεται µόνο στην προστασία των πόρων και οικοσυστηµάτων, ούτε µόνο στην τουριστική δραστηριότητα, αλλά στην αναγνώριση της εξάρτησης και της συµβιωτικής σχέσης τουρισµού ανάπτυξης και ποιότητας περιβάλλοντος. Η Ελλάδα διαθέτει αφθονία πόρων για τη δυνητική προσέλκυση τουριστικού ρεύµατος προσανατολισµένου σε οικολογικά ενδιαφέροντα. Ο πλούτος των φυσικών και πολιτιστικών πόρων και τοπίων αποτελεί ιδιαίτερο συγκριτικό πλεονέκτηµα για πολλές αγροτικές περιοχές. Πίνακας 1: Ειδικές µορφές τουρισµού (Πηγή: Βαρβαρέσος 1998). 1. Κοινωνικός τουρισµός 2. Κοινωνικός τουρισµός επαγγελµατικών ενώσεων 3. Αγροτοτουρισµός (διάφοροι τύποι) 4. Συµπλέγµατα αγροτοτουρισµού σε 14. Εκπαιδευτικός τουρισµός 15. Θρησκευτικός τουρισµός 16. Συνεδριακός τουρισµός 17. Εκθεσιακός τουρισµός 8 Για την συγγραφή του κεφαλαίου 1.4.3 χρησιµοποιήθηκε υλικό από www.minagric.gr/greek/. 16

σύγχρονους οικισµούς 5. Τουρισµός στην ύπαιθρο 6. Τουρισµός τρίτης ηλικίας 7. Αθλητικός τουρισµός 8. Περιηγητικός τουρισµός 9. Θαλάσσιος τουρισµός 10. Οικολογικός τουρισµός 11. Τουρισµός υγείας 12. Ιαµατικός τουρισµός 13. Πολιτιστικός τουρισµός 18. Τουρισµός κινήτρων 19. Επαγγελµατικός τουρισµός 20. Ορεινός τουρισµός 21. Χειµερινός τουρισµός 22. Γυµνιστικός τουρισµός 23. Χρονοµεριστική µίσθωση 24. Τουρισµός περιπέτειας 25. Τουρισµός σε οργανωµένα τουριστικά χωριά (clubs) 26. Τουρισµός σε θεµατικά πάρκα 1.4.3.1 Ιαµατικός τουρισµός (Θερµαλισµός ) Ο Θεραπευτικός Τουρισµός είναι µία επιλεκτική µορφή Τουρισµού µε σηµαντικά οικονοµικά πλεονεκτήµατα. Είναι η µορφή Τουρισµού που υφίσταται τις λιγότερες αρνητικές επιδράσεις από τυχόν δυσµενείς συγκυρίες και µπορεί να δώσει δωδεκάµηνη Τουριστική περίοδο. Ο Ιαµατικός τουρισµός λόγω της φύσης του συνδυάζεται τις περισσότερες φορές και µε προσφορά άλλων τουριστικών υπηρεσιών αναψυχής, γιατί απευθύνονται όχι µόνο σε ασθενείς αλλά και στους συνοδούς των ασθενών, καθώς και σε άλλους επισκέπτες συνήθως ανωτέρου εισοδηµατικού επιπέδου. Εξάλλου, απαιτείται η µακρά παραµονή των ατόµων σε αυτά τα θέρετρα, µεγαλύτερη από τα συνήθη τουριστικά θέρετρα, προκειµένου να φανούν τα αποτελέσµατα µιας ορισµένης θεραπείας στην οποία υποβάλλονται, ιδίως αν πρόκειται για ειδικές θεραπείες Έτσι δηµιουργούνται συγκροτήµατα που διαθέτουν όλη τη γενική και ειδική υποδοµή και το κατάλληλο περιβάλλον που απαιτείται για τον τουρισµό µακράς παραµονής όπως πάρκα πρασίνου, κήποι, ποταµοί, λίµνες, κλινικές, κέντρα θεραπείας, κατάλληλος εξοπλισµός, ειδικευµένοι γιατροί, στέγαση σχετική µε τη θεραπεία, ελεγχόµενη δίαιτα κλπ. που βοηθά στην αποτελεσµατικότητα της συγκεκριµένης θεραπείας. 1.4.3.2 Αγροτουρισµός Αγροτουρισµός ονοµάζεται η εναλλακτική εκείνη µορφή τουρισµού η οποία αναπτύσσεται σε µη τουριστικά κορεσµένες αγροτικές περιοχές και συνδέεται µε κοινωνικές, περιβαλλοντικές και πολιτισµικές αξίες, οι οποίες επιτρέπουν τόσο στους οικοδεσπότες όσο και στους φιλοξενούµενους των περιοχών αυτών να υφίστανται αλληλεπιδράσεις και να µοιράζονται εµπειρίες. Ως δραστηριότητα αναπτύσσεται από τους µόνιµους κατοίκους των περιοχών του πρωτογενούς τοµέα, οι οποίοι χρησιµοποιούν τον αγροτουρισµό ως συµπληρωµατική πηγή εισοδήµατος. Τα κύρια χαρακτηριστικά του αγροτουριστικού προϊόντος είναι: 17

Η απόλαυση του φυσικού περιβάλλοντος και η γνωριµία µε τα χαρακτηριστικά φυσικά τοπία, τα τοπία φυσικού κάλλους και την πανίδα και τη χλωρίδα των εκάστοτε περιοχών. Αγροτικές περιοχές που περιλαµβάνουν υγροβιότοπους µπορούν να συνδυάσουν την αγροτουριστική δραστηριότητα µε το λεγόµενο "τουρισµό των υγροβιότοπων" (παρατήρηση χλωρίδας και πανίδας, δηµιουργία κέντρων περιβαλλοντικής εκπαίδευσης κ.τ.λ.). Η επαφή και η γνωριµία µε την τοπική αγροτική πολιτιστική κληρονοµιά, τα ήθη και τα έθιµα των κατοίκων, η συµµετοχή σε τοπικές πολιτιστικές εκδηλώσεις κ.τ.λ. Η προσφορά διαφοροποιηµένων, υψηλής ποιότητας τουριστικών προϊόντων (π.χ. προσφορά βιολογικών παραδοσιακών προϊόντων, προϊόντων προστατευόµενης ονοµασίας προέλευσης, προστατευόµενης γεωγραφικής ένδειξης). Η παρατήρηση των γεωργικών δραστηριοτήτων και πιθανώς η συµµετοχή σε αυτές Η άσκηση παράλληλων τουριστικών δραστηριοτήτων στην ύπαιθρο (ορειβασία, πεζοπορία, ανεµόπτερο πλαγιάς κ.τ.λ.). 1.4.3.3 Πολιτιστικός τουρισµός Το σύνολο των τουριστικών δραστηριοτήτων που επικεντρώνονται γύρω από τα µνηµεία πολιτισµού και της πολιτιστικής κληρονοµιάς. Στον πολιτιστικό τουρισµό αποδίδεται το συγκριτικό µας πλεονέκτηµα έναντι άλλων χωρών. Τα µνηµεία και οι τοπικές παραδόσεις της Ελλάδας αποτελούν ελκυστικούς πόλους. Ωστόσο το µέρος του τουριστικού µας ρεύµατος που σχετίζεται λιγότερο ή περισσότερο µε τον πολιτισµό µας δείχνει σηµάδια υποχώρησης. Η άκρατη και εντατική εµπορική εκµετάλλευση των αρχαιολογικών χώρων, των µουσείων σχετικής κληρονοµιάς ενέχει τον κίνδυνο της βλάβης στα µνηµεία και την πολιτιστική µας κληρονοµιά. 18

2 ΜΕΘΟ ΟΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Για την επίτευξη του στόχου της εργασίας πραγµατοποιήθηκε έρευνα σε δύο επίπεδα: από βιβλιογραφικές πηγές και από ερωτηµατολόγια. Α. Συγκέντρωση στοιχείων από ποικίλες πηγές Σε πρώτο επίπεδο συγκεντρώθηκαν τα στοιχεία που αφορούσαν την παρουσία, κατάσταση και διαθεσιµότητα των φυσικών πόρων, το δοµηµένο περιβάλλον του νησιού, τα ιδιαίτερα πολιτισµικά και πολιτιστικά του στοιχεία, την εξέλιξη των δηµογραφικών του παραµέτρων, την οικονοµία και την τουριστική του ανάπτυξη. Η συλλογή των στοιχείων αυτών πραγµατοποιήθηκε µε τη συγκέντρωση ανάλογης βιβλιογραφίας η οποία περιελάµβανε µελέτες, διατριβές, βιβλία ιστορικού, κοινωνικού, οικονοµικού και περιβαλλοντικού περιεχοµένου και πηγές στο δια-δίκτυο. Στατιστικά στοιχεία συλλέχτηκαν από τις βάσεις δεδοµένων της Ε.Σ.Υ.Ε., και της Γεωργικής Υπηρεσίας Ικαρίας. Για την καλύτερη απεικόνιση ορισµένων δεδοµένων δηµιουργήθηκαν θεµατικοί χάρτες µε τη χρήση Γεωγραφικών Συστηµάτων Πληροφοριών (ArcView). Β. Ερωτηµατολόγια Σε δεύτερο επίπεδο συντάχθηκαν και συµπληρώθηκαν ερωτηµατολόγια για την καταγραφή της άποψης κατοίκων του νησιού και κατοίκων άλλων περιοχών µε καταγωγή από την Ικαρία για την αξία των υφιστάµενων πόρων και τη δυνατότητα αξιοποίησής τους. Οι ερωτήσεις ήταν συνολικά 11, εκ των οποίων ορισµένες πολλαπλής επιλογής και άλλες ανοιχτού τύπου. Με βάση τη θεµατολογία τους, οι ερωτήσεις διακρίνονται σε τρεις ενότητες: 1. Η πρώτη ενότητα αφορά στην ταυτότητα του δείγµατος των πληροφορητών της έρευνας (π.χ. ηλικία, φύλο, επίπεδο εκπαίδευσης, επαγγελµατική και οικονοµική κατάσταση, τόπος µόνιµης κατοικίας). 2. Η δεύτερη ενότητα αφορά στην περιοχή µόνιµης εγκατάστασης των πληροφορητών (π.χ. επιθυµία τόπου µόνιµης εγκατάστασης, λόγοι εγκατάλειψης του νησιού, προϋποθέσεις επιστροφής στο νησί). Επιπλέον, υπάρχουν ερωτήσεις ανοικτού τύπου για τους λόγους επιλογής και µη επιλογής της Ικαρίας ως τόπου διακοπών ή επίσκεψης. 3. Στην τρίτη ενότητα αναλύονται οι απόψεις των ερωτώµενων για τη σπουδαιότητα και τις δυνατότητες αξιοποίησης των φυσικών πόρων (π.χ. ιαµατικές πηγές, δάσος του Ράντη), τις ιδιαιτερότητες και τα ήθη και έθιµα του νησιού (πανηγύρια, τρόπος ζωής, τοπίο, αρχιτεκτονική, τοπικά προϊόντα). Οι ερωτώµενοι αξιολογούν την ελκυστικότητά τους µε τα σηµερινά δεδοµένα και τη δυνατότητα ανάπτυξης και ανάδειξής τους στο µέλλον. Επίσης εξετάζεται η επιθυµία των πληροφορητών για ανάπτυξη του τουρισµού στο νησί, το είδος τουρισµού που θα ήταν κατάλληλο για το χαρακτήρα της Ικαρίας καθώς και οι αποφευκτέοι τύποι τουρισµού και οι λόγοι αποφυγής τους. Ακόµα εξετάζεται η γνώµη των ερωτώµενων για τον τρόπο οργάνωσης του τουρισµού στο νησί (π.χ. προσωπική πρωτοβουλία, τοπική αυτοδιοίκηση, διεκδίκηση εθνικών και κοινοτικών κονδυλίων). Τέλος, η επεξεργασία ολοκληρώνεται µε το µέλλον της ανάπτυξης του εναλλακτικού 19

τουρισµού στο νησί, τη διαθεσιµότητα των κατοίκων για συµµετοχή σε προγράµµατα εναλλακτικού τουρισµού και τον τρόπο συµµετοχής τους. Τα ερωτηµατολόγια, που συµπληρώθηκαν από ισάριθµους πληροφορητές, ανέρχονται σε 506. Λαµβάνοντας υπόψη τον πληθυσµό του νησιού -8.354 κάτοικοι σύµφωνα µε την απογραφή του 2001 (Ε.Σ.Υ.Ε., 2001)- το δείγµα των πληροφορητών καλύπτει το 6% του συνολικού πληθυσµού. Το 56% των ερωτηµατολογίων συµπληρώθηκε στο ήµο Αγίου Κηρύκου, το 25% στο ήµο Ραχών και το 19% στο ήµο Ευδήλου. Τα περισσότερα ερωτηµατολόγια συµπληρώθηκαν από τους δηµότες του Αγίου Κηρύκου, τόπο κατοικίας της πλειονότητας των κατοίκων. Το 60% των ερωτηµατολογίων συµπληρώθηκαν από γυναίκες και το 40% από άντρες. Το δείγµα των 506 ατόµων είναι τυχαία επιλεγµένο. Έγινε προσπάθεια ώστε το δείγµα να είναι τυχαίο και σε ένα βαθµό αυτό επετεύχθη παρόλο που η διανοµή των ερωτηµατολογίων έγινε σε χώρους όπου συχνάζει ο οικονοµικά ενεργός πληθυσµός. Ως αποτέλεσµα, οι περισσότεροι εκ των πληροφορητών ήταν άτοµα της παραγωγικής ηλικίας, γεγονός επιθυµητό εφόσον η άποψη αυτής της µερίδας του πληθυσµού κρίθηκε και η σηµαντικότερη για τους σκοπούς της έρευνας. Η διανοµή έγινε σε δηµόσιους χώρους όπως δρόµοι, υπηρεσίες, σχολεία, µαγαζιά, παραδοσιακά καφενεία, καφετέριες, αλλά και από πόρτα σε πόρτα. Αυτό είχε επίσης ως αποτέλεσµα, το 12,8% των πληροφορητών να είναι µη µόνιµοι κάτοικοι του νησιού ή να µην έχουν καταγωγή από την Ικαρία και η παραµονή τους είναι προσωρινή στο νησί. Οι απαντήσεις, κάποιες από τις οποίες για λόγους επεξεργασίας κωδικοποιήθηκαν καταλλήλως, καταχωρήθηκαν σε βάση δεδοµένων (σε περιβάλλον Excel) που δηµιουργήθηκε ειδικά για τη συγκεκριµένη έρευνα µε σκοπό την καλύτερη επεξεργασία τους. Η επεξεργασία περιελάµβανε την εκτίµηση του ποσοστού (%) των απαντήσεων που λήφθηκαν σε κάθε σκέλος των ερωτήσεων από τις διαφορετικές οµάδες πληροφορητών. Η απεικόνιση των αποτελεσµάτων έγινε µε τη µορφή πινάκων και διαγραµµάτων ποικίλων τύπων. Σε κάθε διάγραµµα συµβολίζεται µε n ο αριθµός των πληροφορητών που έδωσε απάντηση στη συγκεκριµένη ερώτηση. Γ. Συνεντεύξεις Συµπληρωµατικά µε τα ερωτηµατολόγια πραγµατοποιήθηκαν και τρεις συνεντεύξεις µε σκοπό το σχηµατισµό µίας πληρέστερης εικόνας για την υφιστάµενη οικονοµική κατάσταση των δήµων του νησιού και τα έργα που πραγµατοποιήθηκαν πρόσφατα και που πρόκειται να πραγµατοποιηθούν, άµεσα ή έµµεσα, µε σκοπό την τουριστική ανάπτυξη και την προστασία του περιβάλλοντος. Οι συνεντεύξεις έγιναν σε προσωπικό επίπεδο µε τους δηµάρχους των τριών δήµων του νησιού (Άγιος Κήρυκος, Ράχες, Εύδηλος). 20