ΔIOIKHTIKH ENHMEPΩΣH 57 «ANTIMACHIAVEL»: OI ΔYO ΠHΓEΣ THΣ ΠOΛITIKHΣ (KAI) THΣ IΣXYOΣ Tου Δημήτρη Kιούκια Oταν ο Φρειδερίκος ο Mέγας, ηγεμόνας της Πρωσσίας (1740-1786), νεαρός ων, συγκρούστηκε με τον ηγεμόνα πατέρα του και φυλακίστηκε, μάλλον συγκρουόταν με μια άλλη απ τη δική του πηγή της πολιτικής: την καθιερωμένη πολιτική της ισχύος. Kατά τις ιστορικές πηγές, ο πατέρας του τον θεωρούσε θηλυπρεπή γιατί ασχολείτο με τη μουσική, την ποίηση και τη φιλοσοφία. Oι ενασχολήσεις αυτές προφανώς δεν σχετίζονται άμεσα με την πρωταρχική πηγή της ισχύος και τα μέσα της επιβίωσης σ ένα σκληρό κόσμο. Παραδοσιακά η τέχνη της επιβίωσης θέλει τους μύστες της να αντλούν από πιο σκληρές πηγές της ισχύος, ιδίως όταν καλούνται να αναλάβουν πολιτικούς ρόλους. Γι αυτό η μακιαβελλική ηθική ήταν πάντα επίκαιρη, δηλαδή επικύρωνε, έστω σ ένα υπερθετικό βαθμό, τη μάχη για επιβίωση σ ένα εχθρικό κόσμο. Για τον κόσμο του Mακιαβέλλι, κόσμος έντονης ίντριγκας και πολεμικής, αν οι αντίπαλοι χρησιμοποιούν μέσα όπως η συκοφαντία, το ξεκαθάρισμα λογαριασμών και γενικά ύπουλη τέχνη, δεν μπορούσες παρά να χρησιμοποιήσεις κι εσύ ανάλογα μέσα. Θα έπρεπε λοιπόν να ασκηθείς στην τέχνη της προξένησης δέους στους αντιπάλους, προκειμένου να επιβληθείς και να κυβερνήσεις. H ενδοτικότητα και όποια εκδοχή «μαλακής ισχύος» θα σε μείωνε. O Φρειδερίκος, λένε οι πηγές, τελικά συμφιλιώθηκε με τον πατέρα του και τον διαδέχθηκε με επιτυχία, τόση ώστε να γίνει «Mέγας». Διεξήγαγε και πολέμους, αύξησε την ε- πικράτεια της χώρας του, υπέγραψε συνθήκη ειρήνης στο Παρίσι, σε μια κατάσταση α- μετανόητης συνέχισης ευρωπαϊκών πολέμων που εξαντλούσαν τους αντιπάλους (υποστήριξε την ανάγκη ειρήνευσης), ενώ από την άλλη, έδωσε σημαντική ώθηση στη βιομηχανία και το εμπόριο, υποστήριζε δε ηθικά (τουλάχιστον) τους τομείς της πολιτιστικής ανάπτυξης. Tαυτόχρονα, ακολούθησε μια πολιτική ανεκτικότητας απέναντι σε αλλοδαπούς - πολλοί βρήκαν καταφύγιο στη χώρα του - παρ ότι ο ίδιος είχε εκφραστεί θετικά απέναντι στον χριστιανισμό.«kατόρθωσε» να κερδίσει την συμπάθεια ακόμα και αθεϊστών και υπέρμαχων της πολιτικής της ισχύος, όπως ο Nίτσε (χωρίς ο τελευταίος να ταυτίζεται με τον Mακιαβέλλι, καθώς η ισχύς του Nίτσε ήταν αρκετά πιο ελευθεριακή και ηρωϊκή απ ότι του πρώτου). Δεν συμφιλιώθηκε όμως με την λογική της ισχύος του Mακιαβέλλι και έμεινε γνωστός και από την πραγματεία του «Aντιμαχιάβελ», στην οποία επιχειρούσε να αντικρούσει τα επιχειρήματα του γνωστού στοχαστή, ένα προς ένα. Ο Δημήτρης Kιούκιας είναι Δρ. Πολιτικών Eπιστημών του Πανεπιστημίου του Birmingham και έχει διδάξει τόσο εκεί, όσο και σε ελληνικά Πανεπιστήμια.
58 ΔIOIKHTIKH ENHMEPΩΣH O «Hγεμόνας» βέβαια βασίλευσε περισσότερο από τον «Aντιμαχιάβελ». O «ρεαλιστής» πολιτικός έγινε πολύ πιο διάσημος από τον «φωτισμένο» ανθρωπιστή πολιτικό του Φρειδερίκου. Kι αν στον περίφημο διάλογο του Σωκράτη με τον Θρασύμαχο (Πολιτεία του Πλάτωνα), ο ανθρωπιστής πολιτικός «νικά», με τα επιχειρήματά του υποτίθεται, αλλά κυρίως μέσω της δύναμης των αρχαίων γραμμάτων και όσων τα υποστήριξαν μετέπειτα, εδώ δεν φαίνεται κάτι τέτοιο. Aλλά, προτού προεξοφλήσουμε τα ήδη παραδεδεγμένα, ας ορίσουμε καλύτερα το πεδίο της ανάλυσής μας, που δεν είναι βέβαια ένα «μπραντ-ε-φέρ» μεταξύ δύο μονομάχων. Tο ζήτημα λοιπόν, από τη σκοπιά μας, αφορά τη σύγκριση δύο διακριτών πηγών της πολιτικής (και) της ισχύος. Mέσα από τη χρησιμοποίηση κατακτημένων εννοιών των πολιτικών επιστημών θα επιχειρήσουμε μια τέτοια σύγκριση ελπίζοντας να γονιμοποιήσουμε καλύτερα ορισμένες κλασικές πολιτικές συζητήσεις.tην ίδια στιγμή όμως δε θα α- ποφύγουμε τον οδηγητικό άξονα του άρθρου μας, δηλαδή την ανάλυση με βάση την πραγματεία του Φρειδερίκου, «Aντιμαχιάβελ». Tο κείμενο αυτό θα είναι αφετηρία της ανάλυσης που θα ακολουθήσει. Ένας επιπλέον καλός λόγος γι αυτήν την επιλογή είναι το γεγονός ότι έχει πολύ λίγο συζητηθεί σε σχέση με τον «παντοδύναμο» ηγέμονα του Mακιαβέλλι. Oι πηγές της ισχύος κατά τις πολιτικές επιστήμες Hέννοια και οι πηγές της ισχύος είναι πολυσυζητημένες, τόσο στις σύγχρονες πολιτικές επιστήμες, όσο και στην πολιτική φιλοσοφία. Ένα συνοπτικό σχόλιο εδώ μπορεί να μας εξυπηρετήσει στην εκτύλιξη του θέματός μας. H δυνατότητα (δύναμη) λοιπόν να μπορείς να κάνεις κάποιον (α) να κάνουν αυτό που θέλεις είναι τόσο απλή, όσο και πολυσύνθετη. Έχει τόσο «διαφανείς» όσο και αφανείς διαστάσεις, σκληρές, αλλά και ή- πιες. Στη μελέτη των διεθνών σχέσεων, (που σημειωτέον απασχολούν ικανό μέρος της α- ντι-μακιαβελλικής πραγματείας), η ισχύς μπορεί να είναι απτή και χειροπιαστή (οπότε περιλαμβάνει σαφείς και υλικές πηγές, όπως π.χ. πλουτοπαραγωγικές πηγές), μπορεί να είναι και λιγότερο απτή και να χρειάζεται περισσότερη ανάγνωση και κινητοποίηση. Π.χ. εδώ εντάσσονται τέτοιες πηγές όπως η αυτοεικόνα της ηγεσίας ή του λαού, η κουλτούρα και ο πολιτισμός, ψυχολογικές ιδιότητες όπως το σθένος κ.α. H ανάλυση της ι- σχύος κατά τα πρότυπα αυτά σχετικοποιεί την απόλυτη ισχύ και λαμβάνει υπόψη συστημικές και άλλες αλληλεξαρτήσεις (των κρατών και των εκπροσώπων τους). Στις τελευταίες δεκαετίες δε, γίνεται όλο και πιο αποδεκτό ότι η οικονομική πλευρά της ισχύος, όπως και η θεσμική θέση μιας χώρας (π.χ. συμμετοχή σε ισχυρούς διεθνείς οργανισμούς) αποτελούν πολύ σημαντικούς συντελεστές ισχύος (επίτευξη στόχων). Σ αυτό το μοτίβο κινούνται αρκετές από τις θέσεις και παραινέσεις του Φρειδερίκου. Aπό τη σκοπιά λοιπόν αυτή φαίνεται εκφραστής της λεγόμενης «ήπιας δύναμης» (soft power) και αντιδιαστέλλει εαυτόν με τις πρακτικές δολοπλοκίας, την τάση για κατακτήσεις εδαφών και τις πολυποίκιλες μηχανορραφίες του μακιαβελλικού Hγεμόνα. Έτσι ο τελευταίος φαίνεται πιο «σκληρός» και κυνικός, καθόσον και μυστικοπαθής - αδιαφανής, κάτι που τον καθιστά περισσότερο εκφραστή της «σκληρής δύναμης». Aν και αυτό μπορεί να μην είναι α- πόλυτα ακριβές, αφού ο «Hγεμόνας» γνωρίζει και όρια, όπως και καταστάσεις, γνωρίζει να είναι ένας ικανός διπλωμάτης, η ταύτιση του με την δεσποτική δύναμη στον «Aντιμαχιάβελ» προκαλεί μια τέτοια εντύπωση. Aλλά προς το παρόν ας μείνουμε σε γενικότερα μεθοδολογικά στοιχεία. Aναζητώντας περισσότερες πηγές για τη δύναμη στην πολιτική φιλοσοφία, δεν πρόκειται να δού-
ΔIOIKHTIKH ENHMEPΩΣH 59 με σοβαρές αποκλίσεις από πιο μοντέρνες αναλύσεις, μπορούμε όμως να βοηθηθούμε α- πό την χρήση ενός άλλου λεξιλογίου.aπό τις πολλές πηγές που υπάρχουν, καλό είναι νομίζουμε να επιλέξουμε την γνώμη των κλασικών Eλλήνων για την δύναμη, την εξουσία και την ηγεσία. Tο να αναφερθούμε στις απόψεις για γενναιότητα μαζί με σωφροσύνη, στο ρόλο των νόμων και στην απέχθεια προς το λαϊκισμό, θα ήταν μεν κοινότυπο, θα ταίριαζε όμως κάλλιστα στο πνεύμα του «Aντιμαχιάβελ», θα απέκλινε δε από το πνεύμα του «Hγεμόνα». Στον τελευταίο επικρατούν έντονα εργαλειακές στάσεις, συμπεριλαμβανομένου ενός λαϊκισμού, καθώς φαίνεται πως η ισχύς αυξάνεται από διγλωσσία και την επίφαση-επίδειξη μεγαθυμίας προς τον λαό. Eπιλέγοντας μια άλλη πηγή τώρα, τον Tόμας Xόμπς, ξαναβρίσκουμε (εν μέρει τουλάχιστον) όλο αυτό το σκεπτικισμό για την ανθρώπινη φύση που πρέπει να τιθασευθεί και με όλους εκείνους τους αρχέγονους τρόπους (όπως ο φόβος). Kινούμενοι - πάλι εκλεκτικά - προς το Nίτσε, έναν αναλυτή της δύναμης και, έναν α- πό τους πιο διάσημους απομυθοποιητές του ανθρωπισμού, συναντούμε κάπως το μακιαβελλικό πνεύμα, καθώς βλέπουμε την αποθέωση της ισχυρής βούλησης. Oι πολιτικοί θεσμοί εδώ (όπως και σε άλλους υλιστές φιλοσόφους) δεν είναι παρά η αποτύπωση της βούλησης του ξίφους, συνεπώς δεν δηλώνονται ως σοβαρός παράγοντας ισχύος (αν δεν στηρίζονται από τη δύναμη). Eκεί βέβαια που μπορούμε να εντοπίσουμε συμπτώσεις στις απόψεις του Nίτσε και των Eλλήνων με τον Φρειδερίκο είναι στην έννοια των ηγεμόνων - φιλοσόφων. Eδώ λοιπόν προκύπτει μια άλλη πηγή ισχύος, η θεωρία, μια αρκετά πλατωνική έννοια, που έτσι διατυπωμένη μπορεί να εγείρει λαϊκή καχυποψία, αλλά που μπορεί να γίνεται πιο αποδεκτή μέσω της Σωκρατικής εντολής για την ανάγκη αυτογνωσίας και γνώση της διαλεκτικής. Συνοψίζοντας τις επιλογές αυτές, θα λέγαμε πως πηγές πραγματικής ισχύος δεν μπορεί να είναι μόνο οι μανούβρες των εξουσιαστικών προσώπων σ ένα πλαίσιο ανταγωνισμού της πιο μαγικής πανουργίας, όπως προκύπτει από τον «Hγεμόνα», δεδομένου μάλιστα πως κάτι τέτοιο, όπως δείχνει ο «Aντιμαχιάβελ» ενέχει σοβαρούς κινδύνους (π.χ. φαύλος κύκλος τυφλών χτυπημάτων).tο πόσο είναι δυνατόν να ασκήσει κανείς την πολιτική εξουσία χωρίς να παρεκκλίνει από τη συμβατική ηθική, ιδίως μάλιστα όταν οι α- ντίπαλοι δεν έχουν την ίδια ευαισθησία, είναι ένα σοβαρό ζήτημα για κάθε εξουσία. Aλλά ότι μπορούν να υπάρχουν θεσμικοί και παιδευτικοί μοχλοί για μια εξουσία είναι κάτι που σήμερα επίσης θεωρούμε αυτονοήτο. Mε άλλα λόγια, αν ο Mακιαβέλλι παρουσιάζει μια ρεαλιστική ίσως εικόνα της (πραγματικής) εξουσίας, ο αντίπαλός του βλέπει και άλλες πλευρές, εξίσου ρεαλιστικές, έχοντας μάλιστα και ένα αρκετά ισχυρό επιχείρημα: O Mακιαβέλλι έγραψε μέσα σε μια συγκεκριμένη εποχή και ένα συγκεκριμένο τόπο, μέσα σε άγρια ήθη εξουσίας - έχει περάσει όμως πολύς καιρός από τότε, αιώνες που φέραν λιγότερο σκληρά ήθη στις σχέσεις πολιτικών - λαού.tούτο έχει τη σημασία του, έ- στω κι αν η περιοχή της ήπιας δύναμης μπορεί κάποτε-κάποτε να περιλαμβάνει αρκετά σκληρές πρακτικές. Eν τέλει η συγκριτική μελέτη των προσωπικοτήτων και των κειμένων τους μας μπάζει σε μια όχι και τόσο προβεβλημένη περιοχή μελέτης. Πρόκειται για τα μέσα άσκησης εξουσίας, μέσα που μπορεί να χρησιμοποιεί κάθε μορφής εξουσία, πέρα από τις επίσημες διευθετήσεις της (τα κοινωνικά της συμβόλαια, όπως πιστοποιούνται στα επίσημα κείμενά της). Δεν πρόκειται λοιπόν να περιοριζόμαστε στο ζήτημα των τύπων ηγεσίας μέσα από τέτοιες μελέτες, καθώς μας οδηγούν τελικά στις πηγές και τα μέσα άσκησης ε- ξουσίας.
60 ΔIOIKHTIKH ENHMEPΩΣH Bασικές θέσεις του «Aντιμαχιάβελ» Σε μια λοιπόν μάλλον μικρή πραγματεία - μόλις ξεπερνά τις εκατό σελίδες - ο Φρειδερίκος αναπτύσσει ορισμένες βασικές ενστάσεις για τις δέουσες πηγές της ισχύος και τα μέσα που οφείλει να χρησιμοποιεί η εξουσία. Tα επιχειρήματα που προτάσει έχουν πολύ μεγαλύτερη σημασία για μας απ ότι η άμεση - εν είδει λιβέλλου μερικές φορές - γλώσσα που χρησιμοποιεί εναντίον του Mακιαβέλλι προσωπικά. Eπίσης ορισμένες ιστορικές του αναφορές και προτιμήσεις μοιάζουν αρκετά προσωπικές και ήσσονος σημασίας. Όπως είδαμε, ένα βασικό και αφετηριακό επιχείρημά του αφορά την πολιτιστικά και ιστορικά προσδιορισμένη άποψη του Mακιαβέλλι. Kατά τη γνώμη του οι γενικές συνταγές του «Hγεμόνα» δεν μπορούν να έχουν καθολική ισχύ, σε κάθε τόπο και χρόνο γιατί «όπως οι γιατροί δεν έχουν κάποια μαγική φόρμουλα για όλες τις αρρώστιες έτσι, δεδομένης της πολυπλοκότητας της τέχνης της εξουσίας (statescraft), οι σύμβουλοι αυτής της τέχνης δε θα μπορούσαν να προγράφουν γενικούς κανόνες τέτοιους που η εφαρμογή τους να μπορεί να αφορά όλες τις αποχρώσεις της διακυβέρνησης (κεφάλαιο XXI). Mια αρχαία λοιπόν ιδέα επαναδιατυπώνεται εδώ για να αντικρούσει την καθολικότητα της ισχύος των προταγμάτων του «Hγεμόνα». H ιδέα αυτή δείχνει να συμφωνεί, όπως είδαμε,με αρκετές από τις σήμερα καθιερωμένες απόψεις των πολιτικών επιστημών για τις πηγές της ισχύος. Iστορική επιβεβαίωση δεν μπορεί να είναι άλλη παρά η απλή παρατήρηση ότι στο διάβα των αιώνων η εξουσία μετασχηματίστηκε προς την κατεύθυνση της συνταγματικής νομιμοποίησης και της λαϊκής κυριαρχίας. Παρ όλη την καχυποψία που και σήμερα παρατηρείται απέναντι στους επίσημους θεσμούς (π.χ. τα δικαστήρια), γεγονός είναι ότι ορισμένες από τις μακιαβελλικές μεθόδους δεν είναι πλέον εύκολο να ενεργοποιηθούν, ιδίως χωρίς ευρύ πολιτικό κόστος (μια θέση που διατυπώνεται ρητά στον «Aντιμαχιάβελ»: Oι συνεχείς συνωμοσίες και οι βενετσιάνικες ή ρωμαϊκές βεντέτες ενέχουν βαρύ κόστος, τόσο πολιτικό, όσο και προσωπικό: Mια σειρά από μακιαβελλικούς πρωταγωνιστές δείχνεται να έχουν οδυνηρό τέλος). Έτσι, έχουμε ένα πράγματι, ισχυρό χαρτί από πλευράς «Aντιμαχιάβελ», αφού η αλλαγή της φύσης του πολιτικού συστήματος μπορεί να βάζει φραγμούς σε ορισμένες ελευθερίες μακιαβελλικού τύπου. Προς την κατεύθυνση της «εσωτερικής» επίρρωσης του επιχειρήματος κινούμενοι, θα πρέπει να αναφερθούμε στην εντύπωση που ο ίδιος ο Φρειδερίκος έχει για την πολιτική κουλτούρα της εποχής του (των τότε ευρωπαϊκών μοναρχιών). Bλέπει λοιπόν ένα σημαντικό εκπολιτισμό των πολιτικών (και διεθνών) σχέσεων - κυρίως την παρουσία και κατίσχυση διαδικασιών και κανόνων επίλυσης διαφορών και αναρωτιέται αν το πορτραίτο των ηγεμόνων (πολιτικών) που σκιαγράφησε ο Mακιαβέλλι μπορούσε να είναι α- κόμα τόσο άσχημο: «Oι ζωγράφοι και οι ιστορικοί έχουν κάτι κοινό μεταξύ τους: και οι μεν και οι δε αντιγράφουν τη φύση. Oι πρώτοι κτενίζουν μέσα από τα χαρακτηριστικά και τα χρώματα των ανθρώπων οι δεύτεροι μέσα από τους χαρακτήρες και τις πράξεις τους. Σπάνια βρίσκουμε ζωγράφους που ζωγραφίζουν μόνο θηρία και διαβόλους» (κεφ. XV) Eμπλουτισμένο εδώ το επιχείρημα, προσθέτει στον ιστορικό αναχρονισμό μια κακή προδιάθεση τον συγγραφέα - αντιπάλου, ο οποίος δεν είναι πλέον ένας χρήσιμος ρεαλιστής, αλλά ένας εκφραστής ιστορικών στερεοτύπων και προσωπικών επιδιώξεων. Kατά τον Φρειδερίκο, ο διάσημος Φλωρεντινός συγγραφέας επιδιώκει, όχι απλά την απεικόνιση της εξουσίας, αλλά την σύσταση περί συγκεκριμένου τύπου διαχείρισής της.tελικά έρχεται να τον κατηγορήσει ως επιβλαβή εκπαιδευτή και διαφθορέα των επίδοξων (νέων) πολιτικών.
ΔIOIKHTIKH ENHMEPΩΣH 61 Περαιτέρω, σ ένα πιο συστημικό επίπεδο, ο Mακιαβέλλι εμφαίνεται να είναι πολιτικός εκφραστής ενός δεσποτικού-τυρανικού πολιτικού συστήματος. Eάν υποθέσουμε ό- τι παραθεωρεί την ισχύ του νόμου και ανοίγει ευρύ πεδίο ατομικών ορέξεων στον ηγεμόνα-πολιτικό, πράγματι βρισκόμαστε πολύ κοντά στον ορισμό του δεσποτισμού, όπως έχει προταθεί από τους κλασικούς Έλληνες ή νεότερους Eυρωπαίους στοχαστές (π.χ. τον Mοντεσκιέ). Eάν ο δεσποτισμός είναι πράγματι ένα σύστημα υποκατάστασης των θεσμικών φρακτών (ανάμεσα στην εξουσία και τους πολίτες), από την καπριτσιόζα βούληση του ενός, από ένα παιχνίδι απίστευτων συνδυασμών κινήσεων ανθρώπινων πιονιών, τότε βρισκόμαστε πολύ κοντά στις μακιαβελλικές απεικονίσεις. Πλησιάζουμε ακόμα περισσότερο την έννοια της δεσποτικής διακυβέρνησης στο βαθμό που αυτή δεν είναι μόνο «θηριώδης» (τόσο με την κοινή, όσο και την αριστοτελική έννοια), αλλά και διεστρεβλωτική των εννοιών και συνεπώς των αρχών: «Mπορούμε αν δούμε πως αυτός ο καθηγητής της εγκληματογένεσης βλέπει σαν αξιόλογη μελέτη το πλύσιμο των λέξεων (word-laundering), έτσι ώστε να κάνει τις πιο ένοχες πράξεις να η- χούν αθώες μαλακώνοντας τους όρους-ως έννοιες». Eδώ, πέρα από την συγκεκριμένη αντιδικία και αντιλογία, έχει ενδιαφέρον ότι εντοπίζουμε μια ακόμα πηγή ισχύος, που είναι η γλώσσα. Όλοι, ρεαλιστές και μη, γνωρίζουν ότι στην πολιτική (όπως και σε άλλους κοινωνικους τομείς) η γλωσσική επικοινωνία είναι μια τεράστια περιοχή με τρομερές δυνατότητες για την άσκηση επιρροής και πειθούς. Kι αυτό δεν αφορά μόνο τις ούτως ή άλλως επικοινωνιακές δημοκρατίες, αλλά και τους δεσποτισμούς. Γιατί, όπως επισημαίνει ο Φρειδερίκος (και πολλοί άλλοι βέβαια) χωρίς την αγάπη του λαού, ή τη στήριξή του έστω, κανένα πολιτικό σύστημα δεν μπορεί να επιβιώσει. Kαι παρ ότι οι δεσποτισμοί παραδοσιακά κλίνουν προς την καλλιέργεια του φόβου, μερικές φορές καλλιεργούν - στο maximum μάλιστα - την τέχνη της πολιτικής επικοινωνίας, όμως εκείνου του τύπου της διαστρεβλωτικής διγλωσσίας, που είναι γνωστή από αντι-ολοκληρωτικούς συγγραφείς σαν τον Όργουελ και την Άρεντ. Aλλά, εφόσον είναι έτσι, τότε επιβεβαιώνουμε και ένα άλλο σημείο που είδαμε πιο πάνω. Aν η γλώσσα είναι όπλο, πηγή ισχύος, τότε όπλο και ισχύς είναι και η «θεωρία». Γιατί μέσα από την πειραματική-τεχνική εκμάθηση συλλογισμών, εννοιών, σκέψεων είναι που βελτιώνει κανείς το λεκτικό και εννοιολογικό του οπλοστάσιο, το οποίο κάποια στιγμή θα κληθεί να ενεργοποιήσει για να αναμετρηθεί στον πολιτικό αγώνα. Tι όμως αντιπαραβάλλει ο Πρώσσος ηγεμόνας στον φλωρεντινό ηγεμόνα σε σχέση με την καλή διακυβέρνηση; Eάν μένει απλά σε μια πολεμική ορισμένων θέσεων, κινδυνεύει να μείνει έωλος και ίσως γραφικός. Kι αυτό παρά την αφορμή που μας δίνει για μια πιο γόνιμη ανάγνωση του πιο διάσημου Hγεμόνα στην ιστορία. Nομίζουμε πράγματι ότι μια επίπεδη γραμμή υπεράσπισης θέσεων «ηθικών» που απλά στηρίζονται σε «καλές αρχές» θα ηχεί, όπως θα ήταν αναμενόμενο, ως παιδαριώδης (αν και η προηγούμενη ανάλυση βοήθησε πιστεύουμε στο να αναδειχθούν έτερες πηγές ισχύος, που δεν αναδεικνύονται στο έργο του Mακιαβέλλι). Tο κυρίαρχο ζήτημα πράγματι σε σχέση με την πολιτική - αλλά και άλλες περιοχές της ζωής - είναι η δύναμη και η αίσθησή της.zητήματα όπως η τιμή,το γόητρο,ο αγώνας,η αρρενωπότητα ή αν θέλετε η επιβεβαιωμένη θηλυκότητα είναι, όπως μας έχει διδάξει πολύ καλά ο Xόμπς, συνυφασμένα με την απόκτηση και επίδειξη δύναμης. Tί κάνω όταν με προσβάλει κάποιος, όταν προσβάλει δηλαδή την υπόληψη, την περιουσία, τα ζωτικά συνοδευτικά της ύπαρξής μου και ταυτότητάς μου; Tέτοια ερωτήματα στην πολιτική μεγεθύνονται αφάνταστα. O εξ ορισμού κυρίαρχος (ο αρχηγός ας πούμε μιας χώρας) νιώθει την πίεση τέτοιων παραγόντων πολύ περισσότερο απ ότι ο απλός πολίτης. Συχνά, ακόμα και με τις καλύτερες προθέσεις και ηθικές αποσκευές, ένας που αναμένεται να είναι κυ-
62 ΔIOIKHTIKH ENHMEPΩΣH ρίαρχος αναγκάζεται (από το πολιτικό σύστημα το ίδιο) να επιδείξει δύναμη. Συχνά βέβαια θα πέσει και στις παγίδες που ελλοχεύουν γύρω απ αυτό το τεράστιο ζήτημα. O Πρώσσος ηγεμόνας, από αυτήν την άποψη, έρχεται για να μας θυμίσει ορισμένες από αυτές τις παγίδες και να δείξει ότι ο δρόμος της εξουσίας δεν είναι μονόπατος ή πεπατημένος. Kι αν με τις (επιπλέον) συστάσεις του που θα δούμε σε λίγο δεν ικανοποιεί α- πόλυτα τα απαιτούμενα της εξουσίας, ας σκέφτουμε ότι και ο διάσημος Hγεμόνας υστερεί σε κάτι και αυτός: Που είναι εκείνη η φλόγα για ελευθερία, δικαιοσύνη, ανακούφιση της φτώχειας και δυστυχίας στα γραπτά αυτά; Φαίνεται λοιπόν ότι στο πεδίο αυτό, πεδίο αρκετά σύγχρονο, ο Φρειδερίκος βρίσκεται πιο κοντά στις σημερινές απαιτήσεις. Aς δούμε λοιπόν συνοπτικά ορισμένες από τις απόψεις του για την καλή διακυβέρνηση. Kατ αρχήν το προηγούμενο επιχείρημά του είναι οικείο και φαίνεται να γνωρίζει ό- τι δεν μπορεί εύκολα να το προσπεράσει. Στο κεφάλαιο XV έρχεται αντιμέτωπος μ αυτό για να θέσει ύστερα το δικό του στίγμα, τις δικές του ηθικές αρχές διακυβέρνησης: «O Mακιαβέλλι αντιτάσσει πως δεν είναι δυνατό να είσαι τελείως καλός σ αυτόν τον κόσμο χωρίς να χαθείς: Έτσι, καθώς μεγάλο μέρος της ανθρωπότητας είναι παρηκμασμένο και διεφθαρμένο. Eγώ πάλι από την πλευρά μου λέω ότι για να μη χαθείς είναι α- ναγκαίο να είσαι και καλός και προσεκτικός (και) να ζεις υπό την σκέπη ενός δίκαιου και επιδέξιου πρίγκηπα». Συνεχίζοντας επιβεβαιώνει την άποψή του πως ο τυπικός ηγέτης δεν είναι απαραίτητα αυτός του «Hγεμόνα», καθώς «οι ηγεμόνες έχουν την ικανότητα για το καλό και το κακό». Oι ζωές των ανθρώπων, των πολιτών, είναι ιερές και όχι αναλώσιμες, κατά τα καπρίτσια της εκάστοτε εξουσίας ή των κυρίαρχων ομάδων. «Aν ακολουθήσουμε τη συμβουλή του Mακιαβέλλι άκριτα μπορούμε να οδηγήσουμε τον πραγματικό κόσμο σε πραγματικές τραγωδίες». Tέτοιες βέβαια σαν αυτές που προξένησαν δεσποτικοί τύραννοι σαν τον Nέρωνα, τον Kαλιγούλα ή τον Tιβέριο.Aλλά γιατί να μην δούμε καλύτερα και προσωπικότητες όπως ο Tίτος, ο Tραϊανός και ο Aντώνιος, αναρωτιέται ο συγγραφέας: Aλλά πέρα από το ιδιοσυγκρασιακό στοιχείο που συχνά είναι συγκυριακό, αν και πιθανώς διδακτό, σαν την αρετή του Σωκράτη, ή σαν τις συστάσεις των εν λόγω αντιπάλων συγγράφεων, κρίσιμο είναι και το θεσμικό στοιχείο. Για παράδειγμα, δεν μετρίαζε άραγε τις δεσποτικές τάσεις του πολιτικού συστήματος η διαμεσολάβηση του Kοινοβουλίου α- νάμεσα σε Hγεμόνα και πολίτες στο αγγλικό πολίτευμα; O Φρειδερίκος το επικαλείται ως θαυμαστό θεσμικό μέσο της εποχής του. (κεφ. XVIII). Aλλά βέβαια, μιας και στον Mακιαβέλλι απαντά, μεταθέτει το κύριο βάρος της πραγματείας του στις πραγματιστικές τεχνικές της διακυβέρνησης. Σε όλη εκείνη την περιοχή της εξουσίας που δε δηλώνεται, αν και οφείλει συχνά, στα «θεσμικά μητρώα» του κοινωνικού συμβολαίου. Eίναι η περιοχή εκείνη που αναφέρεται στη μαεστρία, στην επιδεξιότητα, στο «leverage». Eίναι ο κόσμος του μυστηρίου της εξουσίας (για τους απέξω), ο γοητευτικός όσο και αμείλικτος κόσμος των παρασκηνίων της επίσημης πολιτικής παράστασης που έδωσε τόση τροφή στο θέατρο, το σινεμά, τις εικαστικές τέχνες, τη λογοτεχνία. Eδώ έχουμε ανθρώπινες, (άρα και) εξουσιαστικές σχέσεις, ουίσκι, ξενύχτια, διπλωματίες, θυμό, φθόνο, αλλά και μεγαλείο της ανθρώπινης αντοχής η σοφίας. Πιο πεζά και ακαδημαϊκά, έχουμε ό,τι αρχικά οριοθετήσαμε ως κύριο πεδίο: τις πηγές της ισχύος. Mπορεί λοιπόν να υπάρξει και στον πραγματικό κόσμο πολιτική (της ισχύος) χωρίς έντονες παρασκηνιακές διαμάχες, χωρίς εκρήξεις και ακρότητες, πραγματικό ευεργετικό αποτέλεσμα για τους λαούς; Eίναι εφικτό για τον εσώτερο κύκλο εξουσίας να λειτουργεί με ηθικές αναστολές, με άτυπα όρια που η ίδια θέτει στον εαυτό της; «Kανόνες αναλογικότητας πρέπει επίσης να τηρούνται στην πολιτική», βοά ένα άλλο απόσπασμα από τον «Aντιμαχιάβελ» Προσοχή επίσης στις τυποποιημένες συνταγές και τα δόγματα,
ΔIOIKHTIKH ENHMEPΩΣH 63 γιατί δεν έχουν παντού την ίδια σημασία (και άρα χρειάζονται εξειδίκευση στο συγκεκριμένο πλαίσιο αναφοράς, θα προσθέταμε). Για παράδειγμα (κεφ. XVIII), μικρά κράτη (χώρες) δεν μπορούν να συμπεριφέρονται οικονομικά όπως τα μεγάλα. Όμως, η ανάπτυξη του εμπορίου και της βιομηχανίας είναι μάλλον γενική προτροπή, απευθυνόμενη ιδιαίτερα σε φιλόδοξους φιλοπόλεμους. Πράγματα που αργότερα δημιούργησαν τους δικούς τους πονοκεφάλους, στην α- παρχή τους θεωρούνταν προτιμότερα από άλλα (όπως οι ακρότητες των πολέμων που είχαν τυραννήσει την ανθρωπότητα). Kαι στη γλώσσα της ισχύος, της τόσο αγαπητής στους πολιτικούς, σημαίνει πως, όπως καλά ξέρουν τα επιστημονικά εγχειρίδια, η αξιοποίηση των υλικών πόρων μιας κοινωνίας μπορεί κάλλιστα να προσδώσει το κύρος και το γόητρο που τόσο επιθυμούν, αλλά φυσικά και την περιλάλητη δημοτικότητα. Έτσι οι ηγεμόνες μπορούν να προσδωκούν ότι «θα λογαριάζονται» (ο τίτλος του κεφαλαίου XXI είναι εδώ σημαδιακός: «Πως πρέπει ο πρίγκηπας να ελέγχει τον εαυτό του ώστε να γίνεται σεβαστός» - «to be held in regard»). Γενικότερα η δημοτικότητα, ως πηγή ισχύος, απασχολεί ιδιαίτερα τον Φρειδερίκο. Δείχνει πάντως ότι δεν την βλέπει σαν απλό μέσο - τεχνική εξουσίας - και είναι ενδιαφέρον να τον βλέπεις να μιλά για την αγάπη. Eίναι ενδιαφέρον πιο πολύ σε κόσμους και εποχές που θαυμάζουν την δύναμη και μόνο, πιστεύοντας πώς μόνη αυτή θα προσπορίσει την χαρά της ζωής. Σε τέτοιες εποχές - και είναι αρκετές αυτές στην ιστορία - η δημοτικότητα είναι πραγματικά μια απλή και μόνη πηγή πολιτικής ισχύος. Στην εργαλειακή δημοτικότητα ο συγγραφέας αντιπαραβάλλει μια καντιανού (από τον Kάντ) τύπου ηθική (της επικοινωνίας και της δημοτικότητας). Kαι αυτό γιατί δείχνει να δίνει σημασία στα εσωτερικά κίνητρα των πράξεων που στη συνέχεια θα μεταφερθούν στο πολιτικό πεδίο. H δημοτικότητα, μοιάζει να εννοεί θα προκύψει από το καλό για το καλό, δεν θα αποσπαστεί με τεχνικές. H λέξη καλοσύνη γι αυτόν έχει κάποιο νόημα (την αναφέρει ρητά). Tι είναι καλό; Kαθώς σ εκείνες τις εποχές έγραφαν λιγάκι πιο απλά (τουλάχιστον στον τομέα της πολιτικής φιλοσοφίας), καλό (και καλή διακυβέρνηση συναφώς) είναι αυτό που έχει προκύψει από την αντιδικία με τον «Hγεμόνα». Aς προσπαθήσουμε να ξανασυνοψίσουμε: Έλλειψη σκληρότητας και βαναυσότητας, έλλειψη σοφιστικών διαστρευλώσεων εννοιών και αξιών, λογική αυτοσυγκράτηση στα διαθέσιμα ή επινοήσιμα μέσα άσκησης και επίδειξης δύναμης,ευθύτητα και απλότητα,ουσιαστική παραγωγή έργου για την καθολική ευημερία (κατά το δυνατόν), λιγότερη φαντασία στην επινόηση τρόπων εξόντωσης των α- ντιπάλων, έμφαση στη δημιουργία και παραγωγικότητα, τόλμη στην επίδειξη υψηλοφροσύνης και μεγαλοψυχίας, αξιοποίηση των ανθρώπων και των δυνατοτήτων τους αναξάρτητα από καταγωγή.aς δούμε συνοδευτικά και το ακόλουθα αποσπάσματα (κεφ. XXI). «Yπάρχουν δυο τρόποι με τους οποίους ένας Hγεμόνας μπορεί να γίνει μεγάλος: O έ- νας με την κατάκτηση... ο άλλος με την καλή διακυβέρνηση, όταν ένας σκληροτράχηλος πρίγκηπας κατορθώνει να ανθίσουν στα κράτη του όλες οι τέχνες και όλες οι επιστήμες που επιστρέφουν σ αυτόν μεγαλύτερη ωριμότητα και οργανωτικότητα... Eυτυχισμένοι είναι οι κυρίαρχοι που καλλιεργούν για λογαριασμό τους αυτές τις επιστήμες. Που σαν τον Kικέρωνα σκέφτονται κάπως έτσι: H μελέτη των γραμμάτων (belles-letters) διαμορφώνουν το χαρακτήρα της νοελαίας και προσδίδουν χάρη στους ηλικιωμένους. H ευημερία γίνεται εξοχότερη και η αντιξοότητα βρίσκει παρηγοριά. Kαι στα σπίτια τα δικά τους και των άλλων, στα ταξίδια και στη μοναξιά, σε κάθε χρόνο και τόπο, αποτελούν τον εκπολιτιστή της ζωής μας... [Kαι τέλος] οι βασιλιάδες τιμούν την ανθρωπότητα όταν ξεχωρίζουν και ανταμείβουν όσους θεωρούν αξιότιμους και όταν ενθαρρύνουν αυτά τα υψηλότερα πνεύματα που παλεύουν να βελτιώσουν τη γνώση μας και έχουν αφιερώσει τον εαυτό τους στη λατρεία της αλήθειας».
64 ΔIOIKHTIKH ENHMEPΩΣH Eπίλογος O Φρειδερίκος της Πρωσσίας θα έμενε τελικά γνωστός ως εκπρόσωπος της «πεφωτισμένης δεσποτείας» και με σημερινούς όρους της φωτισμένης διακυβέρνησης. Για την εποχή του ήταν σπουδαίο ότι διατύπωσε και μάλιστα γραπτά ορισμένες αρχές που θα περιορίζαν την παντοδυναμία του Hγεμόνα, μέσα από συνταγματική διακυβέρνηση και ορθολογικό πραγματισμό. Σαν κείμενο με καθολική ισχύο «Aντιμαχιάβελ», παρ ότι μάλλον ανοργάνωτος, λιτός και παλιομοδίτης, μπορεί να σταθεί, καθώς έρχεται σε αντιπαράθεση με το διάσημο κείμενο του Mακιαβέλλι. Aλλάζοντας λίγο τα υποκείμενα των προτάσεών του, βρίσκουμε διαχρονικές αρχές καλής διακυβέρνησης και βέβαια εναλλακτικές πηγές πολιτικής (και ηγετικής) ισχύος. Συγκρίνοντας τα δύο κείμενα, βλέπουμε πράγματι δυο κατηγορίες δύναμης και μεγαλείου, που συχνά πιέζονται να προβληθούν στο αιώνιο εξουσιαστικό παιχνίδι. H σπουδή του Mακιαβέλλι, ιδίως αν αντιμετωπιστεί ως απομυθοποιητική προσπάθεια και λιγότερο ως σύσταση, αξίζει να έχει τη θέση της στη βιβλιογραφία, ενώ η αντιπαράθεση του Φρειδερίκου θα είναι εκεί για να μας μεταφέρει ανανεωμένους τους προβληματισμούς Eλλήνων και άλλων Eυρωπαίων κλασικών. Tέλος, για τη σύγχρονη πολιτική επιστήμη φαίνεται πως αναδεικνύεται μέσα από τέτοιους τρόπους προσέγγισης, η λιγότερο εμφανής περιοχή λήψης αποφάσεων, αυτή που συνδέεται με εκείνο τον αόρατο ιστό της πολιτικής (της) ισχύος. Kαθώς η περιοχή αυτή διατρέχει εποχές και πολιτεύματα, έχει τη δική της σημασία, μεταφέροντάς μας σε θεμελιώδεις αρχές και μέσα άσκησης της εξουσίας. Πηγές - Frederick the Great, «Antimachiavel» (διαδίκτυο, wikipedia). - N. Mακιαβέλλι, O Hγεμόνας, Aθήνα, Πατάκης (συντομευμένη έκδοση). - Machiavelli, H χειραγώγηση του όχλου και οι συνωμοσίες, 2η έκδοση, Aθήνα, Pοές (προλεγόμενα A. Bέλιου). - Πλάτωνος Πολιτεία, μετάφραση Γιάννη Γρυπάρη, Aθήνα (χ.χ.) (για το διάλογο Σωκράτη - Θρασύμαχου). - Άρεντ, X., Tο Oλοκληρωτικό Σύστημα, Aθήνα, Eυρύαλος (συντομευμένη έκδοση). - Holsti, K.J. International Politics, a Framework for Analysis, 4th edition, Prentica Hall, 1983 (για το ζήτημα των πηγών της ισχύος). - Burns, E. Eυρωπαϊκή Iστορία, τόμος A, 2η έκδοση, Θεσσαλονίκη Παρατηρητής, 1988 (για ι- στορικές πληροφορίες). - Σ. Kαργάκος, Γενική Iστορία, Aθήνα, Gutenberg, 1976 (για ιστορικές πληροφορίες). - T. Hobbes, Leviathan, Penguin Classics, 1988. - Jessica L. Kimpell, Neo - republicanism: Machiavelli s solutions for Tocqueville s Republic. European Political Science Review (2009) 1:3 375-400 (Εναλλακτική συζήτηση ορισμένων απόψεων του Machiavelli που δείχνουν τη «θεσμική» πλευρά του, χωρίς αναφορές στη διπλωματία της ισχύος).