Το πνεύμα της άμιλλας στην αρχαία Ελλάδα

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ ΓΕΝΙΚΗ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑΣ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΜΟΥΣΕΙΩΝ ΤΜΗΜΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΕΘΝΙΚΟ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ Το πνεύμα της άμιλλας στην αρχαία Ελλάδα È Ó Ô 12 ˆ 15 ÂÙÒÓ

Μία εκπαιδευτική περιήγηση Προς τους αναγνώστες Τ ο τετράδιο ασκήσεων που κρατάτε στα χέρια σας σχεδιάστηκε για να σας βοηθήσει να γνωρίσετε τη σημασία που είχε το αγωνιστικό πνεύμα στη ζωή των αρχαίων Ελλήνων. Αντίθετα από τους οδηγούς των μουσείων που σχολιάζουν εκθέματα, το τετράδιο αυτό ζητά από εσάς τους ίδιους να σχολιάσετε τα αρχαία αντικείμενα, αφού σας προσφέρει έναν τρόπο να τα παρατηρείτε και να τα «διαβάζετε», κατανοώντας τα κρυμμένα τους νοήματα. Στις σελίδες του τετραδίου υπάρχουν ορισµένα από τα πιο χαρακτηριστικά αντικείµενα που έχουν σχέση με τον το πνεύμα της άμιλλας στην αρχαία Ελλάδα. Κάτω από τη φωτογραφία του κάθε αντικειµένου σηµειώνεται ο αριθµός του µέσα στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, έτσι ώστε να µπορέσετε εύκολα να το εντοπίσετε. Ανάλογα µε τα ενδιαφέροντά σας και το χρόνο που διαθέτετε για την περιήγησή σας στο μουσείο, µπορείτε να συµπληρώσετε κάποιες από τις ασκήσεις και να αφήσετε τις υπόλοιπες για αργότερα. Αν όµως θελήσετε να συνεχίσετε, στις προθήκες υπάρχουν και άλλα ενδιαφέροντα εκθέµατα που θα ανακαλύψετε µόνοι σας, µε τη βοήθεια του τρόπου «ανάγνωσης» που θα έχετε ήδη κατακτήσει. Καλή περιήγηση! Ερυθρόµορφο αγγείο µε παράσταση φτερωτής ανδρικής µορφής. Χρονολογείται στο 480 π.χ. (ελεύθερη απόδοση) Λονδίνο, British Museum. 2

Το αγωνιστικό πνεύµα στη ζωή των αρχαίων Ελλήνων Τ ο αγωνιστικό πνεύμα υπήρξε ένα ιδανικό συνυφασμένο με τις μεγάλες στιγμές της αρχαίας ελληνικής ιστορίας, αλλά και με την καθημερινότητα των απλών ανθρώπων της εποχής. Ακόμα περισσότερο, όμως, ο αγώνας συνδέθηκε με την παιδεία των νέων, καθώς τους παρότρυνε «να είναι πάντα καλύτεροι». Επιλεγμένα αρχαιολογικά αντικείμενα στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο «αφηγούνται» ιστορίες αγώνων αναδεικνύοντας την υγιή συναγωνισμό που ωθεί τον άνθρωπο να ξεπερνά τα όρια. Οι αγώνες του σώματος και οι αγώνες του πνεύματος ζωντανεύουν μέσα από αντικείμενα εξαιρετικής τέχνης. Συνοπτικά, κάποια από τα θέματα που παρουσιάζονται στο τετράδιο ασκήσεων είναι τα ακόλουθα. Αρχικά παρουσιάζεται η έννοια της άμιλλας και του Αγώνα, ο οποίος προσωποποιήθηκε και απεικονίστηκε ως φτερωτός δαίμων, καθώς και οι μυθικοί αγώνες θεών και ηρώων. Στη συνέχεια παρουσιάζονται οι αγώνες του σώματος και τα μεγάλα πανελλήνια ιερά, ενώ γίνεται και αναφορά στους τοπικούς αγώνες του ελληνικού χώρου. Οι αγώνες του πνεύματος, δηλαδή οι ποιητικοί και μουσικοί αγώνες, οι δραματικοί, καθώς και οι αγώνες για την ανάδειξη του καλύτερου καλλιτέχνη, αναφέρονται στη συνέχεια. Τέλος παρουσιάζονται το αποτέλεσμα των αγώνων και η απονομή τιμών στους νικητές. 3

Με τα φτερά του Αγώνα Οι αρχαίοι Έλληνες είχαν θεοποιήσει την έννοια του Αγώνα. Του έδωσαν ανθρώπινα χαρακτηριστικά και τον απεικόνισαν άλλοτε σαν νέο αθλητή και άλλοτε σαν φτερωτή µορφή που κρατούσε τα στεφάνια της νίκης. Αργυρό τετράδραχµο από την Πεπάρηθο (Σκόπελο). Χρονολογείται γύρω στο 500-480 π.χ. (ελεύθερη απόδοση) Λονδίνο, British Museum. Στο νόµισµα πιθανόν απεικονίζεται ο Αγών. Παρατηρήστε προσεκτικά το νόµισµα και σηµειώστε πώς παριστάνεται ο Αγώνας. Γιατί κατά την άποψή σας η µορφή του Αγώνα έχει φτερά; Aν σας ζητούσαν να απεικονίσετε τον Αγώνα, πώς θα τον παριστάνατε; Δώστε τη δική σας εκδοχή περιγράφοντας τον Αγώνα µε λέξεις ή σχεδιάστε τις ιδέες σας. Γνωρίζετε ότι... Οι αρχαίοι Έλληνες χρησιµοποιούσαν τη λέξη «αγών» για να ορίσουν πολλές έννοιες. Τις αθλητικές διοργανώσεις αλλά και τις πολεµικές αναµετρήσεις, τους καλλιτεχνικούς διαγωνισµούς αλλά και κάθε προσωπική διαµάχη και αντιπαράθεση. Στο ιερό της Ολυµπίας υπήρχε ένα χάλκινο άγαλµα του Αγώνα που τον παρίστανε ως αθλητή του άλµατος. 4

Μυθικοί αγώνες Αγώνες θεών Οι θεοί συχνά επέλεγαν τον αγώνα για να λύσουν τις διαφορές τους µε άλλους θεούς ή µε τους ανθρώπους. Οι αγώνες αυτοί µπορεί να ήταν καλλιτεχνικοί, αθλητικοί ή απλά αγώνες όπου οι θεοί έκαναν επίδειξη των ικανοτήτων τους. Ανάγλυφη πλάκα από τη βάση αγαλµάτων που βρέθηκε στη Μαντίνεια. Απεικονίζεται µουσικός διαγωνισµός µεταξύ του θεού Απόλλωνα και του σιληνού Μαρσύα. Χρονολογείται γύρω στο 320 π.χ. Αθήνα, Εθνικό Απόλλωνας Μαρσύας Ο µύθος... Ο σιληνός Μαρσύας κάποτε καυχήθηκε ότι ήταν καλύτερος µουσικός από τον Απόλλωνα και προκάλεσε το θεό σε διαγωνισµό. Ο Απόλλωνας νίκησε τον αυθάδη σιληνό και τον τιµώρησε σκληρά....και η εικονογράφησή του: Αυτός ο θεϊκός µουσικός αγώνας απεικονίζεται στο ανάγλυφο της Μαντίνειας (με αριθμό 215) που βρίσκεται στην αίθουσα 28 στο Εθνικό Παρατηρήστε τη σκηνή. Εικονίζονται ο Απόλλωνας, ο Μαρσύας και ανάµεσά τους ένας άνδρας που περιµένει τη λήξη του αγώνα για να τιµωρήσει το σιληνό. Ο Απόλλωνας, καθισµένος σε ένα βράχο, κοιτάζει τον Μαρσύα που παίζει Από τη στάση του ο Απόλλωνας φαίνεται (υπογραµµίστε όσους χαρακτηρισµούς ταιριάζουν στη σκηνή): ήρεµος, ανυπόµονος, σίγουρος για τον εαυτό του, αδιάφορος, προσεκτικός, νευριασµένος. Η στάση του Μαρσύα δείχνει ότι ο σιληνός παίζει τους αυλούς (υπογραµµίστε όσους χαρακτηρισµούς ταιριάζουν): ήρεµα, µε πάθος, δυνατά, µε ένταση, µε προσοχή. 5

Μυθικοί αγώνες Αγώνες ηρώων Το αγωνιστικό πνεύµα και η ευγενής άµιλλα είναι στοιχεία που χαρακτηρίζουν τους ήρωες της ελληνικής µυθολογίας. Άλλες φορές οι ήρωες έπρεπε να διεκδικήσουν ένα θρόνο, άλλοτε να αποκτήσουν φήµη και δόξα και άλλοτε να κερδίσουν την καρδιά της αγαπηµένης τους... Αττικό ερυθρόµορφο αγγείο µε παράσταση της αρµατοδροµίας του Πέλοπα. Χρονολογείται γύρω στο 420-410 π.χ. Αρέτσο, Museo Archeologico. Ο µύθος... Ο Πέλοπας, ένας πρίγκιπας από τη Φρυγία, ήθελε να παντρευτεί την όµορφη Ιπποδάµεια, την κόρη του βασιλιά Οινόµαου. Ο Οινόµαος όµως είχε ορίσει ότι την κόρη του θα παντρευόταν όποιος τον νικούσε σε αγώνα αρµατοδροµίας. Ο βασιλιάς ήταν σίγουρος για τη νίκη του, γιατί είχε θεϊκά άλογα στο άρµα του, αλλά ο Πέλοπας κατάφερε να τον νικήσει µε δόλο. Έτσι, όχι µόνο κέρδισε την Ιπποδάµεια, αλλά πήρε και τη θέση τού Οινόµαου στο θρόνο....και η εικονογράφησή του: Στο αγγείο αυτό εικονίζεται ο αγώνας που έδωσε ο Πέλοπας για να κερδίσει την Ιπποδάµεια. Παρατηρήστε τον Πέλοπα. Τι φοράει στο κεφάλι του; Ποια στιγµή του αγώνα θέλησε να αποδώσει ο αγγειογράφος; Την αρχή ή το τέλος του; Ποια στοιχεία της εικόνας σάς οδηγούν σε αυτό το συµπέρασµα; 6

Αγώνες προς τιµήν των θεών και προς τέρψη των ανθρώπων Οι αγώνες ήταν µια από τις πιο δηµοφιλείς εκδηλώσεις των αρχαίων Ελλήνων. Διοργανώνονταν συνήθως στο πλαίσιο µιας µεγάλης θρησκευτικής γιορτής προς τιµήν ενός θεού ή ενός ήρωα. Πανελλήνιοι και τοπικοί αγώνες Κάθε πόλη-κράτος τελούσε τις δικές της εορτές και τους δικούς της αγώνες, αθλητικούς και καλλιτεχνικούς. Ανάµεσα στο πλήθος των τοπικών εορτών, τέσσερις διοργανώσεις τα Ολύµπια, τα Πύθια, τα Ίσθµια και τα Νέµεα απέκτησαν µεγάλη ακτινοβολία και έγιναν πανελλήνιες εορτές. Κεφάλι από χάλκινο αγαλµάτιο του Δία. Χρονολογείται γύρω στο 520-510 π.χ. Αθήνα, Εθνικό Κάτοψη της αρχαίας Ολυµπίας κατά το 2ο αι. µ.χ. Αντιστοιχίστε το όνοµα του θεού µε τους αγώνες που τελούνταν προς τιµήν του. α) Τα Ολύµπια διεξάγονταν για να τιµηθεί ο πατέρας των θεών. β) Τα Πύθια τελούνταν στους Δελφούς προς τιµή του θεού του φωτός, της µουσικής και της µαντικής. γ) Τα Ίσθµια ήταν αφιερωµένα στο θεό της θάλασσας. δ) Τα Νέµεα διοργανώνονταν προς τιµή του θεού που λατρευόταν και στα Ολύµπια. Παρατηρήστε την κάτοψη της αρχαίας Ολυµπίας. Ποια θρησκευτικά κτήρια αναγνωρίζετε; Σε ποιους χώρους διεξάγονταν αγώνες; Δίας Ποσειδώνας Απόλλωνας Αναζητήστε το κεφάλι του Δία (με αριθμό ευρ. 6440) στην αίθουσα 37 στο Εθνικό 7

Επιτάφιοι αγώνες Αγώνες διοργανώνονταν επίσης για να τιµηθεί η µνήµη ενός σηµαντικού νεκρού ή των πεσόντων στο πόλεµο. Οι αγώνες αυτοί ονοµάζονταν νεκρικοί ή επιτάφιοι. Στο θραύσµα (κοµµάτι) ενός αγγείου που ζωγράφισε ο αγγειογράφος Σοφίλος, όπως γνωρίζουµε από την επιγραφή: ΣΟΦΙΛΟΣ ΜΕΓΡΑΦΣΕΝ (= µε ζωγράφισε ο Σοφίλος) απεικονίζεται µια πολύ γνωστή σκηνή από την Ιλιάδα, την αρµατοδροµία που διοργάνωσε ο Αχιλλέας στο πλαίσιο των νεκρικών αγώνων προς τιµήν του φίλου του Πατρόκλου. Θραύσµα µελανόµορφου αγγείου µε παράσταση αρµατοδροµίας. Χρονολογείται γύρω στο 580-570 π.χ. Στο αγγείο υπάρχει η επιγραφή: ΠΑΤΡΟΚΛΥΣ ΑΤΛΑ (= Πατρόκλου άθλα), δηλαδή αγώνες προς τιµή του Πατρόκλου. Αθήνα, Εθνικό Παρατηρήστε την εικόνα. Μπορείτε να περιγράψετε το χώρο όπου διεξάγεται η ιπποδροµία; Οι θεατές παριστάνονται να απλώνουν τα χέρια και να κάνουν ζωηρές κινήσεις. Τι βλέπουν και αντιδρούν µε αυτό τον τρόπο; Συµπληρώστε την εικόνα µε τα λόγια που θα µπορούσαν να λένε οι θεατές. Γνωρίζετε ότι... Στους νεκρικούς αγώνες προς τιµή του Πατρόκλου πήραν µέρος πολλοί ήρωες, φίλοι και σύντροφοι του νεκρού, που διαγωνίστηκαν στην αρµατοδροµία, την πυγµαχία, την πάλη, το δρόµο, το δίσκο, την τοξοβολία και το ακόντιο. 8

Στις παλαίστρες και στα γυµνάσια Η αθλητική αγωγή αποτελούσε βασικό στοιχείο της παιδείας των αρχαίων Ελλήνων, καθώς εξασφάλιζε στις πόλεις δυνατούς και εύρωστους πολίτες, ικανούς να την υπερασπιστούν σε περίπτωση πολέµου. Για το λόγο αυτό, σε κάθε πόλη υπήρχαν χώροι άθλησης, τα γυµνάσια και οι παλαίστρες. Ο συνδυασµός πνευµατικής καλλιέργειας και σωµατικής άσκησης αποτελούσε για τους Έλληνες την ιδανική µέθοδο για την ισορροπηµένη ανάπτυξη των νέων. Θραύσµα (λαιµός και χείλος) από αττικό ερυθρόµορφο κρατήρα µε θέµα την προπόνηση αθλητών σε γυµνάσιο. Χρονολογείται γύρω στο 470 π.χ. Αθήνα, Εθνικό Στην προθήκη 144 της αίθουσας 56 του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου θα δείτε το κοµµάτι που σώθηκε από ένα µεγάλο αττικό κρατήρα (με αριθμό 3). Απεικονίζεται σκηνή από κάποιο αθηναϊκό γυµνάσιο. Ένας αθλητής κρατά στο χέρι του τη στλεγγίδα, ένα εργαλείο που χρησίµευε για τον καθαρισµό του σώµατος από τη σκόνη, το λάδι και τον ιδρώτα. Από αυτό το στοιχείο µπορούµε να συµπεράνουµε ότι ο αθλητής (υπογραµµίστε το σωστό): α) Ετοιµάζεται για την προπόνηση. β) Μόλις τελείωσε την προπόνηση. Ανάµεσα στους αθλητές εικονίζονται οι παιδοτρίβες, δηλαδή οι προπονητές τους. Πώς διακρίνονται από τους αθλητές; Γνωρίζετε ότι... Οι παιδοτρίβες που προπονούσαν τους εφήβους συχνά ήταν παλαίµαχοι αθλητές και οι ίδιοι. Οι αγγειογράφοι τούς απεικόνιζαν να κρατούν στα χέρια τους ένα ραβδί, το οποίο δεν δίσταζαν να χρησιµοποιήσουν για να επαναφέρουν στην τάξη όσους αθλητές παραβίαζαν τους κανονισµούς. 9

Η προετοιµασία του σώµατος Οι αθλητές πριν την προπόνηση ή τον αγώνα συνήθιζαν να αλείφουν το σώµα τους µε λάδι και να το πασπαλίζουν µε ψιλή άµµο. Μετά τον αγώνα αφαιρούσαν µε τη στλεγγίδα τη σκόνη και το λάδι και πλένονταν στα λουτρά που συνήθως βρίσκονταν δίπλα στις αθλητικές εγκαταστάσεις. Αττικός ερυθρόµορφος κρατήρας µε παράσταση αθλητών. Χρονολογείται γύρω στo 400-375 π.χ. Αθήνα, Εθνικό Η στλεγγίδα και ο αρύβαλλος, ένα µικρό αγγείο για το λάδι, ήταν απαραίτητα σύνεργα των αθλητών, οι οποίοι συχνά απεικονίζονται να τα χρησιµοποιούν. Στον κρατήρα απεικονίζεται µια σκηνή από παλαίστρα. Τρεις νεαροί αθλητές έχουν βγάλει τα ρούχα τους και τα έχουν αφήσει. Ο αθλητής στα δεξιά της παράστασης κρατά στο χέρι µια. Μια δεύτερη κρέµεται στον τοίχο. Ο µεσαίος αθλητής κρατά έναν και ρίχνει λάδι στο χέρι του συντρόφου του. Όλοι φορούν στα µαλλιά. Αναζητήστε τον κρατήρα (με αριθμό 2) στην προθήκη 144 της αίθουσας 56 στο Εθνικό Γνωρίζετε ότι... Οι αθλητές στην αρχαιότητα αγωνίζονταν γυµνοί. Έτσι τα αγωνίσµατα ονοµάστηκαν γυµνικά. Γι αυτό και σήµερα ακόµα χρησιµοποιούµε τις λέξεις «γυµνάζοµαι», «γυµναστική» και «γυµναστήριο». 10

Αθλήµατα και αθλητές Τα κυριότερα αγωνίσµατα που διεξάγονταν στους αγώνες ήταν ο δρόµος, το άλµα, το ακόντιο, ο δίσκος, τα βαρέα αγωνίσµατα (η πάλη, η πυγµή και το παγκράτιο) και οι ιππικοί αγώνες. Καθένα από αυτά τα αγωνίσµατα µπορούσε να έχει διάφορες παραλλαγές. Σε ορισµένα αγωνίζονταν και παιδιά σε χωριστή κατηγορία, την κατηγορία παίδων. Παναθηναϊκός αµφορέας όπου εικονίζονται οπλιτοδρόµοι. Χρονολογείται γύρω στο 350 π.χ. Αθήνα, Συλλογή Γ' Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων. Στο αγγείο απεικονίζεται ένας αγώνας οπλιτοδροµίας, δηλαδή αγώνας δρόµου ταχύτητας όπου οι αθλητές αγωνίζονταν φορώντας κράνος και περικνηµίδες και κρατώντας ασπίδες. Στο αγγείο αυτό για πρώτη φορά απεικονίζεται η εκκίνηση των αγωνιζόµενων αθλητών, καθώς και ο µηχανισµός της άφεσης. Παρατηρήστε την κίνηση των αθλητών. Τι νοµίζετε ότι κάνουν; Υπογραµµίστε το σωστό: α) Τρέχουν. β) Στέκονται στην αφετηρία περιµένοντας να δοθεί το σήµα εκκίνησης. Κοιτάξτε προσεκτικά την εικόνα. Ποια µέρη του µηχανισµού άφεσης µπορείτε να διακρίνετε; Σε τι νοµίζετε ότι χρησίµευε ο µηχανισµός; Γνωρίζετε ότι... Στους αγώνες µπορούσαν να πάρουν µέρος µόνο άντρες αθλητές. Υπήρχαν ωστόσο και διοργανώσεις αποκλειστικά για γυναίκες, όπως τα Ηραία στην Ολυµπία, όπου οι αθλήτριες συµµετείχαν σε αγώνες δρόµου. Οι αρχαίοι Έλληνες είχαν επινοήσει ένα µηχανισµό άφεσης που ονοµαζόταν υσπληγξ. Ο µηχανισµός αποτελούνταν από ξύλινα δοκάρια και σχοινιά που τοποθετούνταν εµπρός από τη γραµµή εκκίνησης. Όταν δινόταν το σύνθηµα για την εκκίνηση, ο αφέτης που έλεγχε το µηχανισµό τραβούσε τα σχοινιά και µε µία κίνηση ελευθέρωνε ταυτόχρονα όλους τους αθλητές. 11

Αθλήµατα και αθλητές Η πυγµή (=πυγµαχία) ανήκε στα βαρέα αγωνίσµατα και σε αυτήν ο αθλητής έπρεπε να θέσει εκτός αγώνα τον αντίπαλο µε τις γροθιές του ή να τον αναγκάσει να κάνει τη χειρονοµία της απαγόρευσης. Η χειρονοµία αυτή γινόταν υψώνοντας το δάχτυλο του χεριού, και µε αυτό τον τρόπο ο αθλητής δήλωνε την παραδοχή της ήττας του. Ερυθρόµορφο αγγείο µε παράσταση πυγµαχίας στη µια πλευρά. Χρονολογείται γύρω στο 500-475 π.χ. Αθήνα, Εθνικό Στο αγγείο εικονίζεται αγώνας πυγµαχίας µεταξύ δύο νέων αθλητών. Οι αθλητές φορούν ιµάντες πυγµαχίας στα χέρια και εικονίζονται σε µια κρίσιµη στιγµή του αγώνα. Ποιος κατά τη γνώµη σας θα είναι ο νικητής; Ο αθλητής στα αριστερά ή στα δεξιά; Ποιος αθλητής δηλώνει ότι παραδίνεται και µε ποιον τρόπο; Αναζητήστε το αγγείο (με αριθμό 7) στην προθήκη 144 της αίθουσας 56 στο Εθνικό Γνωρίζετε ότι... Οι ιµάντες πυγµαχίας µέχρι τον 4ο αι. π.χ. ήταν λωρίδες από µαλακό δέρµα που οι αθλητές τύλιγαν στα χέρια τους για προστασία και όχι για να κάνουν πιο σκληρές τις γροθιές τους. Από τον 4ο αι. π.χ. και µετά εµφανίστηκαν ιµάντες µε σκληρό δέρµα που χρησίµευαν για να καταφέρονται δυνατότερα χτυπήµατα. 12

Αγώνες και καλλιτεχνική δημιουργία Το πνεύµα του αγώνα δεν αφορούσε μόνο στις επιδόσεις του σώµατος αλλά και στην καλλιτεχνική δηµιουργία. Στην αρχαία Ελλάδα διεξάγονταν αγώνες ποίησης, µουσικής, θεάτρου και χορού. Επίσης, συχνά διοργανώνονταν δηµόσιοι διαγωνισµοί για την ανάθεση ενός έργου σε κάποιον καλλιτέχνη, γλύπτη ή ζωγράφο. Οι καλλιτεχνικοί αγώνες αποτελούσαν την επίσηµη έκφραση ενός γενικότερου κλίµατος συναγωνισµού µεταξύ οµοτέχνων, που προωθούσε τη δηµιουργία νέων έργων. Αττικό ερυθρόµορφο αγγείο µε παράσταση µουσικού αγώνα. Χρονολογείται γύρω στο 410 π.χ. Αθήνα, Εθνικό Στο αγγείο απεικονίζεται ένας µουσικός αγώνας. Παρατηρήστε από κοντά την παράσταση αναζητώντας το αγγείο (με αριθμό ευρ.: 1183) στην προθήκη 121 της αίθουσας 56 στο Εθνικό Παρατηρήστε το νεαρό µουσικό στο κέντρο της παράστασης. Πού στέκεται; Πώς είναι ντυµένος; Τι κρατά στα χέρια του; Δεξιά και αριστερά από το µουσικό απεικονίζονται δύο ιπτάµενες Νίκες. Από την παρουσία τους µπορείτε να καταλάβετε ποια στιγµή του αγώνα βλέπουµε; Υπογραµµίστε το σωστό. α) Ο αγώνας έχει µόλις αρχίσει. β) Ο αγώνας έχει τελειώσει και έχει ήδη ανακηρυχθεί ο νικητής. Παρατηρήστε τη Νίκη στα δεξιά. Τι κρατά στα χέρια της; Υπογραµµίστε το σωστό: α) µία κορδέλα β) ένα στεφάνι Η δεύτερη Νίκη κρατά δύο που θα προσφέρει ως βραβεία στο νικητή. Η Νίκη στρέφεται προς έναν ηλικιωµένο άνδρα, τον κριτή του αγώνα, και φαίνεται σαν κάτι να τον ρωτά. Μπορείτε να φανταστείτε το διάλογο µεταξύ τους; - Νίκη (ρωτά): - Κριτής (απαντά): 13

Θεατρικοί αγώνες Στην πόλη της Αθήνας ιδιαίτερα δηµοφιλείς ήταν οι θεατρικοί αγώνες, δηλαδή διαγωνισµοί για την ανάδειξη της καλύτερης τραγωδίας και της καλύτερης κωµωδίας. Οι αγώνες αυτοί, που γίνονταν προς τιµή του θεού Διονύσου, συνδύαζαν την ποίηση, τη µουσική και το χορό σε ένα µεγαλειώδες θέαµα. Αττικό ερυθρόµορφο αγγείο µε σκηνές σατυρικού δράµατος. Απεικονίζονται οι συντελεστές της παράστασης, οι ηθοποιοί, οι χορευτές, οι µουσικοί, ο συγγραφέας, καθώς και ο θεός Διόνυσος µε την Αριάδνη. Χρονολογείται γύρω στο 400 π.χ. Νάπολη, Museo Archeologico Nazionale. Παρατηρήστε το εικονιζόμενο αγγείο. Σε µια του πλευρά θα εντοπίσετε τη λεπτοµέρεια του αγγείου που εικονίζεται παραπάνω. Μπορείτε να αναγνωρίσετε τα αντικείµενα που σχετίζονται µε τη θεατρική παράσταση και να τα σηµειώσετε στα κενά; Είναι τους. Είναι Είναι που τις κρατούν οι ηθοποιοί. Θα τις φορέσουν για να υποδυθούν το ρόλο που θα χρησιµοποιήσει ο µουσικός της παράστασης. που περιέχει το κείµενο της θεατρικής παράστασης. Γνωρίζετε ότι... Οι ποιητές που διαγωνίζονταν στην τραγωδία παρουσίαζαν τρία έργα (τριλογία) και ένα σατυρικό δράµα. Στο τελευταίο, ηθοποιοί και χορευτές υποδύονταν τους σατύρους και ερµήνευαν µε κωµικό τρόπο ένα µυθολογικό επεισόδιο. 14

Έπαθλα και βραβεία Στους αγώνες αθλητικούς και καλλιτεχνικούς βραβείο έπαιρνε µόνο ο νικητής, ενώ δεν προβλεπόταν καµία διάκριση για αυτούς που έπαιρναν τη δεύτερη και την τρίτη θέση. Τα βραβεία ήταν συνήθως στεφάνια από το ιερό φυτό του θεού προς τιµή του οποίου γίνονταν οι αγώνες. Αυτοί οι αγώνες ονοµάζονταν στεφανίτες. Υπήρχαν όµως και οι χρηµατίτες αγώνες, όπου τα έπαθλα ήταν είτε χρηµατικά ποσά είτε πολύτιµα αντικείµενα. Αττικό µελανόµορφο αγγείο όπου εικονίζεται νικητής ιπποδροµίας. Χρονολογείται γύρω στο 540-520 π.χ. (ελεύθερη απόδοση) Λονδίνο, British Museum. Παρατηρήστε το εικονιζόμενο αγγείο. Ποιος νοµίζετε ότι απεικονίζεται στο κέντρο της παράστασης; Πώς έχει αποδώσει ο καλλιτέχνης το άλογο; Ποιες λέξεις θα χρησιµοποιούσατε για να το περιγράψετε; Υπογραµµίστε όσες νοµίζετε ότι ταιριάζουν µε την εικόνα του: εύρωστο, περήφανο, βιαστικό, κοµψό, νευρικό, δυνατό, γεµάτο χάρη, δύστροπο. Πίσω από το άλογο βαδίζει ένας νεαρός που στηρίζει στο κεφάλι του ένα µεγάλο τρίποδα. Στο χέρι του κρατά το του νικητή. Μπροστά από τον ιππέα βαδίζει ένας γενειοφόρος άνδρας, ο κήρυκας του αγώνα. Η επιγραφή που βλέπετε µπροστά του είναι τα λόγια που λέει καθώς προχωρά: ΔΥΣΝΕΙΚΕΤΟΥ ΙΠΠΟΣ ΝΙΚΑ, δηλαδή νικά το άλογο του Δυσνεικέτη. Φανταστείτε τι άλλο, εκτός από αυτό, θα µπορούσε να λέει: Γνωρίζετε ότι... Οι µόνοι αγώνες στην αρχαιότητα που προέβλεπαν βραβεία και για όσους έπαιρναν τη δεύτερη θέση ήταν οι αγώνες των Μεγάλων Παναθηναίων. Οι µεταλλικοί τρίποδες αποτελούσαν βραβείο σε πολλούς χρηµατίτες αγώνες. Άλλα έπαθλα που προσφέρονταν ήταν στεφάνια από πολύτιµα µέταλλα ή τοπικά προϊόντα µεγάλης αξίας, όπως για παράδειγµα στα Μεγάλα Παναθήναια, όπου δίνονταν αµφορείς γεµάτοι λάδι. 15

Τα στεφάνια των αγώνων Ολύµπια Πύθια Ίσθµια Νέµεα...και ακόµα Ο ι σιληνοί και οι σάτυροι ήταν θεοί των βουνών και των δασών. Ήταν πρώτοι στα γλέντια, στη διασκέδαση και στις... αταξίες και γι αυτό έκαναν παρέα µε τον Διόνυσο, το θεό του κρασιού. Τα Ολύµπια διοργανώνονταν στην Ολυµπία, στο ιερό του Δία. Τελούνταν κάθε τέσσερα χρόνια, κατά το µήνα Απολλώνιο (µέσα Iουλίου - µέσα Αυγούστου). Το βραβείο για τους νικητές ήταν ένα στεφάνι ελιάς. Τα Πύθια διοργανώνονταν στους Δελφούς, στο ιερό του Απόλλωνα. Τελούνταν κάθε τέσσερα χρόνια, τον τρίτο χρόνο της Ολυµπιάδας, κατά το µήνα Βουκάτιο (περί τα τέλη Αυγούστου). Εκτός από τους αθλητικούς αγώνες, στα Πύθια διεξάγονταν και αγώνες µουσικής. Το βραβείο για τους νικητές ήταν ένα στεφάνι δάφνης. Τα Ίσθµια διοργανώνονταν στο ιερό του Ποσειδώνα στην περιοχή του Ισθµού. Τελούνταν κάθε δύο χρόνια, το δεύτερο και τον τέταρτο χρόνο της Ολυµπιάδας. Στα Ίσθµια διεξάγονταν, εκτός των άλλων, αγώνες κωπηλασίας και αγώνες µουσικής. Οι νικητές έπαιρναν ως έπαθλο ένα στεφάνι από κλαδί πεύκου. Τα Νέµεα τελούνταν στο ιερό του Δία στη Νεµέα κάθε δύο χρόνια, στο τέλος του πρώτου και του τρίτου χρόνου της Ολυµπιάδας. Το έπαθλο για τους νικητές ήταν ένα στεφάνι από αγριοσέλινο. Το γυµνάσιο ήταν ο χώρος όπου προπονούνταν οι αθλητές και γυµνάζονταν οι νέοι. Επειδή σε ορισµένες πόλεις τα γυµνάσια λειτουργούσαν παράλληλα και ως πνευµατικά κέντρα, καθώς εκεί συνήθιζαν οι φιλόσοφοι να συναντούν τους µαθητές τους, η λέξη κατέληξε να σηµαίνει σχολείο. Η παλαίστρα ήταν ο χώρος που προοριζόταν για τις προπονήσεις των αθλητών στην πάλη, την πυγµαχία και το άλµα. Ερυθρόµορφα ονοµάζουµε τα αγγεία όπου η διακόσµηση έχει κοκκινωπό χρώµα ενώ το φόντο είναι µαύρο. Αντίθετα, µελανόµορφα είναι τα αγγεία που έχουν διακόσµηση µε µαύρο χρώµα πάνω σε κόκκινο φόντο. Ο κρατήρας ήταν ένα µεγάλο αγγείο όπου οι αρχαίοι Έλληνες ανακάτευαν το νερό µε το κρασί πριν το σερβίρουν στο συµπόσιο. Ο αρύβαλλος ήταν ένα µικρό σφαιρικό αγγείο όπου οι αθλητές έβαζαν το λάδι που χρησιµοποιούσαν στην προπόνηση. Ο ι παναθηναϊκοί αµφορείς ήταν αγγεία που προσφέρονταν, γεµάτα λάδι, ως έπαθλα στους νικητές των Μεγάλων Παναθηναίων. Οι τρίποδες ήταν αγγεία από χαλκό ή άλλα µέταλλα και αποτελούσαν πολύτιµα βραβεία για τους νικητές. 16

Αθήνα, 2015 Γενική επιµέλεια: Στέλλα Χρυσουλάκη Κείµενα: Εύη Πίνη Επιµέλεια: Αλεξάνδρα Σέλελη Ηλεκτρονική - καλλιτεχνική επιµέλεια: Δηµήτρης Σιάννης Τυπογραφική επιµέλεια: Διονύσης Κωνσταντόπουλος Διορθώσεις κειµένων: Φανή Μπούµπουλη Copyright 2015 Υ.ΠΟ.ΠΑΙ.Θ. ISBN ηλεκτρονικής έκδοσης 978-960-386-210-9 Η έκδοση του εκπαιδευτικού εντύπου πραγµατοποιήθηκε µε τη συνεργασία του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου και ιδιαίτερα µε τη συµβολή του Διευθυντού δρος Νικολάου Καλτσά και των αρχαιολόγων δρος Αναστασίας Γκαδόλου και δρος Ελένης Κουρίνου. Το έντυπο «ΑΓΩΝ: Το πνεύμα της άμιλλας στην αρχαία Ελλάδα, Για νέους 12 έως 15 ετών» με ISBN 9960-214-404-1 δημιουργήθηκε το 2004 στο πλαίσιο του εκπαιδευτικού φακέλου «ΑΓΩΝ: Το πνεύμα της άμιλλας στην αρχαία Ελλάδα» για την ομώνυμη έκθεση που διοργανώθηκε στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο από τις 15 Ιουλίου έως τις 31 Οκτωβρίου 2004. Ψηφιοποιήθηκε το 2015 για την Πράξη με κωδικό MIS 339815 «Επικαιροποίηση και ψηφιοποίηση πολιτιστικού εκπαιδευτικού υλικού για την ενίσχυση της εκπαιδευτικής διαδικασίας», που υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους.