ÉÍÓÔÉÔÏÕÔÏ ÔÏÕÑÉÓÔÉÊÙÍ ÅÑÅÕÍÙÍ ÊÁÉ ÐÑÏÂËÅØÅÙÍ RESEARCH INSTITUTE FOR TOURISM É.Ô.Å.Ð. Ôïõñéóìüò Áôüìùí Ôñßôçò Çëéêßáò ÔÏÕÑÉÓÌÏÓ ÁÔÏÌÙÍ ÔÑÉÔÇÓ ÇËÉÊÉÁÓ Ãåþñãéïò. ÊÜôóïò ÌåëÝôåò: 17 ÁèÞíá, 2004
ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΩΝ ΕΡΕΥΝΩΝ ΚΑΙ ΠΡΟΒΛΕΨΕΩΝ RESEARCH INSTITUTE FOR TOURISM ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ ΑΤΟΜΩΝ ΤΡΙΤΗΣ ΗΛΙΚΙΑΣ Ιδιαιτερότητες, Πλεονεκτήµατα για τον Ελληνικό Τουρισµό, Πολιτική Προσέλκυσης Γεώργιος Χ. Κάτσος Μελέτες: 17 Αθήνα, 2004
Τυπώθηκε από τις εκδόσεις MIXAΛHΣ TOYMΠHΣ A.E. Νίσιζα Kαρελά, Τ.Θ. 209, Τ.Κ. 194 00 Kορωπί, T ηλ.: +30 210 6029974, Fax: +30 210 6646856 ιαδίκτυο: http://www.toubis.gr
Tο Ινστιτούτο Τουριστικών Ερευνών και Προβλέψεων (ΙΤΕΠ) ιδρύθηκε το 1996 µε πρωτοβουλία των επιχειρηµατικών φορέων, που δραστηριοποιούνται στον τοµέα του τουρισµού, και µε συµπαράσταση προσωπικοτήτων της οικονοµικής ζωής και του πνευµατικού κόσµου της χώρας. Βασικός καταστατικός σκοπός του Ινστιτούτου Τουριστικών Ερευνών και Προβλέψεων είναι η εκπόνηση επιστηµονικώς θεµελιωµένων µελετών, αναφεροµένων στα προβλήµατα της τουριστικής οικονοµίας και γενικότερα της ελληνικής οικονοµίας. Πρόκειται ουσιαστικώς για µελέτες εφαρµοσµένης έρευνας που έχουν επιδίωξη την διατύπωση προτάσεων, δυνητικώς χρησίµων, για την διαµόρφωση πολιτικών προαγωγικών του τουρισµού και της οικονοµίας. Η εξασφάλιση διατηρήσιµης µακροπρόθεσµης αναπτύξεως της τουριστικής βιοµηχανίας, δηλ. υγιούς αναπτύξεως που τείνει να µεγιστοποιεί µακροπροθέσµως τις ωφέλειες για το κοινωνικό σύνολο, προϋποθέτει προγραµµατισµένη δράση, συνειδητές επιδιώξεις από πλευράς πολιτείας και καθορισµό τουριστικών προτύπων υποταγµένων στις αναπτυξιακές επιλογές. Με την σειρά της η προγραµµατισµένη δράση, η ένταξη µε άλλα λόγια των κρατικών και ιδιωτικών πρωτοβουλιών σε συγκεκριµένο, συνειδητά επιλεγµένο πλαίσιο πολιτικής, σε συγκεκριµένη εικόνα µέλλοντος για την τουριστική βιοµηχανία, απαιτεί όχι µόνο φαντασία και οραµατισµό, αλλά και γνώση, η οποία µε την σειρά της προϋποθέτει συνεχή και σοβαρή µελέτη όλων των διαστάσεων του προβλήµατος που συνοπτικώς ονοµάζοµε: τουριστική ανάπτυξη. Ίσως να εµπεριέχει στοιχεία υπερβολής, αλλά εµπεριέχει και στοιχεία αληθείας, ο ισχυρισµός ότι η ήκιστα ικανοποιητική κατάσταση, που παρατηρείται στον κλάδο του τουρισµού, από όποια οπτική γωνία και αν τον θεωρήσοµε, δεν είναι άσχετη µε την απουσία επαρκών βασικών µελετών. Ο έγκαιρος εντοπισµός των προβληµάτων, η οριοθέτηση ενδεχοµένων παθογενών καταστάσεων όχι µόνο θα είχε υποκινήσει το ενδιαφέρον της πολιτείας για την αντιµετώπισή τους, αλλά και την στάση και τις ενέργειες της ιδιωτικής πρωτοβουλίας θα είχε επηρεάσει θετικώς. Πιστεύοµε, ότι τα συµπεράσµατα από την µελέτη σοβαρών προβληµάτων, όπως είναι η απασχόληση του εργατικού δυναµικού, το ισοζύγιο εξωτερικών πληρωµών, η µακροχρόνια βιωσιµότητα του κλάδου και η διατήρηση αφθόρου του φυσικού και πολιτισµικού περιβάλλοντος, µπορούν να παράσχουν επαρκώς ισχυρούς ερεθισµούς για έγκαιρη και ορθή ενεργοποίηση των φορέων ασκήσεως της οικονοµικής πολιτικής. Εν όψει των ανωτέρω και των καταστατικών προβλέψεων του ΙΤΕΠ, το 3
πεδίο εντός του οποίου θα κινηθεί η ερευνητική προσπάθεια του Ινστιτούτου είναι αρκετά ευρύ. Προβλήµατα, όπως η ανάδειξη του τουριστικού πλούτου της χώρας, η γεωγραφική κατανοµή της τουριστικής δραστηριότητος, η άµβλυνση της εποχικότητας, ο λειτουργικός προσδιορισµός των ορίων αρίστης σωρεύσεως τουριστικών δραστηριοτήτων στον χώρο κ.ο.κ., αλλά και η µελέτη προβληµάτων υποδοµής, ανήκουν, εµπίπτουν στα ερευνητικά ενδιαφέροντα του Ινστιτούτου. Στο πεδίο ερευνητικού ενδιαφέροντος του Ινστιτούτου εµπίπτουν, επίσης, και προβλήµατα που, ενώ φέρουν τον µανδύα του βραχυπροθέσµου, συνεπάγονται πολλάκις µακροπρόθεσµες επιπτώσεις απροσδιορίστου µεγέθους. Εκφράζεται η αισιόδοξη πρόβλεψη, ότι η ίδρυση και λειτουργία του Ινστιτούτου θα αποδειχθεί εξόχως δηµιουργική πρωτοβουλία όχι µόνο ένεκα της συµβολής του στην κατανόηση των προβληµάτων του τουριστικού τοµέα, αλλά και ένεκα της γενικότερης ερευνητικής εµπλοκής του στα καίρια προβλήµατα της ελληνικής οικονοµίας. 4
ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΠΙΝΑΚΕΣ... 8 ΙΑΓΡΑΜΜΑΤΑ... 8 ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΙΤΕΠ... 9 ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ... 10 ΣΥΝΟΨΗ... 12 Ι. Περιληπτική Παρουσίαση...12 IΙ. Προτάσεις Πολιτικής...18 ΚΕΦAΛΑΙΟ 1: Εισαγωγή... 29 1.1. Σκοπός της Μελέτης...31 1.2. Η Εξέλιξη του Τουρισµού ιεθνώς κατά τη εκαετία 1990 2000 και οι Νέες Τάσεις...31 1.3. Κύριες Χώρες Προέλευσης Τουριστικών Ρευµάτων...34 1.4. Κύριες Χώρες Τουριστικοί Προορισµοί (Tourist Destinations)..35 1.5. Νέες Τάσεις στον Τουρισµό...35 1.5.1. Σύγκριση των «νέων» µε τους «παλαιούς» τουρίστες...36 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: Επισκόπηση της Υφιστάµενης Κατάστασης της Ηλικιακής ιάρθρωσης των Πληθυσµών και της Τουριστικής Τάσης των Ατόµων Τρίτης Ηλικίας... 39 2.1. Εξέλιξη της Ηλικιακής ιάρθρωσης των Πληθυσµών...41 2.1.1. Η κατά ηλικιακό κλιµάκιο κατανοµή του παγκόσµιου πληθυσµού...42 2.1.2. Η εξέλιξη των νεότερων ηλικιών (non-seniors) σε παγκόσµιο επίπεδο...45 2.1.3 Η Εξέλιξη της διάρθρωσης του πληθυσµού των ατόµων της τρίτης ηλικίας κατά περιοχές...46 2.1.4. Ηλικιακή εξέλιξη του πληθυσµού των ΗΠΑ...49 2.1.5. Ηλικιακή εξέλιξη του πληθυσµού του Καναδά...50 2.1.6. Ηλικιακή εξέλιξη των πληθυσµών της Ιαπωνίας και της Κίνας..51 2.1.7. Εξελίξεις στον πληθυσµό των έκα Νέων υπό ένταξη χωρών στην Ε. Ένωση...52 2.1.8. Πληθυσµιακές εξελίξεις Ρωσίας-Ουκρανίας...53 2.2. Τουρισµός Ατόµων Τρίτης Ηλικίας...53 2.2.1. Τουρισµός των Ευρωπαίων Ηλικιωµένων...53 2.2.2. Τουρισµός Ηλικιωµένων Η.Π.Α. και Καναδά...55 2.2.3. Προβλέψεις Αναχωρήσεων Ηλικιωµένων Τουριστών από έκα Ευρωπαϊκές Χώρες...56 2.2.4. Επιπτώσεις της Γήρανσης των Ευρωπαϊκών Πληθυσµών για τον Ελληνικό Τουρισµό...57 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3: Τουριστική Ζήτηση µε Ιδιαίτερη Αναφορά στη Ζήτηση για Τουρισµό Ατόµων Τρίτης Ηλικίας... 59 3.1. Προσδιοριστικοί Παράγοντες της Ζήτησης για το «Τουριστικό Προϊόν»...61 5
3.2. Τουριστική Ζήτηση των Ατόµων της Τρίτης Ηλικίας...63 3.2.1 Η Ζήτηση για Πολιτισµικό Τουρισµό Ατόµων Τρίτης Ηλικίας..67 3.2.2. Χειµερινός Τουρισµός Ατόµων Τρίτης Ηλικίας...71 3.2.3. Τουρισµός ηλικιωµένων και αγορές (Ψώνια)...72 3.2.4. Ζήτηση για οικοτουρισµό από τα άτοµα τρίτης ηλικίας...72 3.2.5. Θέµατα Υγείας και Ασφάλειας των Ηλικιωµένων Τουριστών..73 3.2.6 Ποιότητα...74 3.3. Προτιµώµενες ραστηριότητες των Ευρωπαίων Τουριστών κατά τη ιάρκεια των ιακοπών τους...75 3.4. ιαγραµµατική Απεικόνιση της Τουριστικής Ζήτησης...78 3.4.1. Η τιµή ως Προσδιοριστικός Παράγοντας της Ζήτησης για Τουριστικό Προϊόν...78 3.4.2. Το Εισόδηµα ως Προσδιοριστικός Παράγοντας της Ζήτησης για Τουριστικό Προϊόν...81 3.4.3. Η ιαφοροποίηση του Τουριστικού Προϊόντος...82 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4: Πολιτική των Ανταγωνιστριών Χωρών για Προσέλκυση Τουριστών Ατόµων Τρίτης Ηλικίας και Συγκρίσεις µε την Ελλάδα... 85 4.1. Εισαγωγή...87 4.2. Πολιτική των διαφόρων χωρών...87 4.2.1. Πολιτική Ισπανίας...87 4.2.2. Πολιτική Τουρκίας...88 4.2.3. Πολιτική Κύπρου...89 4.2.4. Πολιτική Πορτογαλίας...90 4.2.5. Πολιτική Αιγύπτου...91 4.2.6. Πολιτική Τυνησίας...92 4.2.7. Πολιτική Ελλάδας και Σύγκριση µε τις Άλλες Ανταγωνίστριες Χώρες....93 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5: Προτάσεις Πολιτικής για την Προώθηση του Τουρισµού Ατόµων Τρίτης Ηλικίας στην Ελλάδα... 97 5.1. Εισαγωγή...99 5.2. Προτάσεις Πολιτικής...102 5.2.1 Ασφάλεια, Υγεία, Ποιότητα...102 5.2.2. Προτάσεις για τη Βελτίωση της ποιότητας των προσφεροµένων Υπηρεσιών σε συνάρτηση µε την Τουριστική Εκπαίδευση...103 5.2.3. Προτάσεις σχετικές µε τα Ειδικότερα Ενδιαφέροντα και Επιδιώξεις των Ατόµων της Τρίτης Ηλικίας...107 5.2.4. Κάλυψη κενών του Αναπτυξιακού Νόµου 2601/1998...111 5.2.5 Βασικές Προτάσεις για το Marketing του τουρισµού Ηλικιωµένων ατόµων...112 5.2.6 Προτάσεις σχετικά µε το όριο συνταξιοδότησης...114 5.2.7 Προτάσεις σχετικές µε τη µείωση της ταχύτητας των αεροπλάνων...114 6
5.2.8. Ειδικότερες προτάσεις ως προς τη συνεργασία του ευρύτερου ηµόσιου και Ιδιωτικού τοµέα για την προώθηση του τουρισµού ατόµων τρίτης ηλικίας....115 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6: Συµπεράσµατα... 117 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... 121 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΠΙΝΑΚΩΝ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ 2... 125 7
ΠΙΝΑΚΕΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Πίνακας 1.1. Περιφερειακά Μερίδια τουριστικών αφίξεων και συναλλαγµατικών εισπράξεων... 34 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Πίνακας 2.1. Ηλικιακή Σύνθεση του Παγκόσµιου Πληθυσµού... 42 Πίνακας 2.2. Παγκόσµιος Πληθυσµός σε χιλ. Άτοµα και Σύνθεση κατά Ηλικία... 44 Πίνακας 2.3. Μεταβολή Παγκόσµιου Πληθυσµού... 46 Πίνακας 2.4. Ποσοστιαία Κατανοµή της Ηλικιακής Σύνθεσης του Πληθυσµού κατά Περιοχές... 47 Πίνακας 2.5. Πληθυσµός (εκ. άτοµα) άνω των 55 ετών... 48 Πίνακας 2.6. Πληθυσµός Ευρώπης (σύνολο) - Σύνθεση κατά µεγάλες ηλικιακές κατηγορίες... 50 Πίνακας 2.7. Πληθυσµός (εκ. άτοµα) άνω των 55 ετών σε δέκα επιλεγµένες ευρωπαϊκές χώρες... 51 Πίνακας 2.8. ιεθνής Τουριστική Τάση συνολικού πληθυσµού ανεξαρτήτως ηλικίας (Outbound Gross Travel Propensity) Παγκοσµίως και σε Ευρώπη, ΗΠΑ, Καναδά, Ιαπωνία και Κίνα... 54 Πίνακας 2.9. ιεθνής Τουριστική Τάση (ΤΤ) των Ευρωπαίων Ηλικιωµένων.... 55 Πίνακας 2.10. Πληθυσµός 10 ευρωπαϊκών χωρών... 56 ΙΑΓΡΑΜΜΑΤΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ιάγραµµα 2.1. Ηλικιακή Σύνθεση του Παγκόσµιου Πληθυσµού... 43 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 ιάγραµµα 3.1 Καµπύλη Τουριστικής Ζήτησης... 78 ιάγραµµα 3.2 Καµπύλη Τουριστικής Ζήτησης για κύριες ιακοπές... 79 ιάγραµµα 3.3. Καµπύλη Τουριστικής Ζήτησης των Seniors... 80 ιάγραµµα 3.4 Σχέση Εισοδήµατος και Τουριστικής απάνης... 81 8
ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΙΤΕΠ Ως γνωστόν η τουριστική ανάπτυξη της Ελλάδος στηρίχθηκε υπερβαλλόντως στον παραθεριστικού τύπου τουρισµό µε επίκεντρο τον ήλιο, την θάλασσα και, όλως δευτερευόντως, τον πολιτισµό, τα µνηµεία. Η µονο- µέρεια αυτή, σε µεγάλο βαθµό δικαιολογηµένη, είχε ως συνέπεια υψηλή συγκέντρωση της τουριστικής δραστηριότητος κατά την θερινή περίοδο, διότι η περίοδος αυτή προσφέρεται για αξιοποίηση των συγκεκριµένων φυσικών πόρων. Πρόκειται για φύσει διαρθρωτικού χαρακτήρα εποχικότητα, αλλά και θεσµικού, αφού οι ετήσιες διακοπές των εργαζοµένων και των εκπαιδευτικών ιδρυµάτων πραγµατοποιούνται κατά τους θερινούς µήνες. Η εξαιρετικώς υψηλή αυτή εποχική συγκέντρωση ασκεί προδήλως δυσµενείς επιδράσεις στην αποδοτικότητα του επενδεδυµένου κεφαλαίου όσον και στο περιβάλλον λόγω της υπερβολικά υψηλής πληθυσµιακής πυκνότητας που πραγµατοποιείται. Επιβάλλεται, εποµένως, η µελέτη και αξιοποίηση των υφισταµένων δυνατοτήτων αµβλύνσεως της εποχικότητος, µε έµφαση κυρίως στον χειµερινό τουρισµό, το µερίδιο του οποίου είναι απαραδέκτως χαµηλό (8% περίπου) σε σύγκριση µε τις ανταγωνίστριες χώρες (20-30%). Η αξιοποίηση του τουρισµού Τρίτης Ηλικίας προσφέρεται, prima facie, για το σκοπό αυτό για πολλούς λόγους. Εν πρώτοις, οι προοπτικές για τον τουρισµό αυτό είναι αισιόδοξες, δεδοµένης της τάσεως για αύξηση του ορίου ηλικίας και, εποµένως, για αύξηση του ποσοστού της συγκεκριµένης ηλικιακής οµάδος στο σύνολο του πληθυσµού. Κατά δεύτερο λόγο η ηλικιακή αυτή οµάδα δεν αντιµετωπίζει χρονικό κώλυµα πραγµατοποιήσεως ταξιδίων διότι ευρίσκεται εκτός της παραγωγικής διαδικασίας. Τρίτον ευρίσκεται κατά µέσον όρο σε καλύτερη οικονοµική κατάσταση λόγω µειώσεως ή και µηδενισµού οικονοµικών υποχρεώσεων που πηγάζουν από την ενηλικίωση και σπουδές των παιδιών. Τέταρτον η ηλικιακή αυτή οµάδα ενδιαφέρεται πολύ λιγότερο από τις νεότερες ηλικίες για τουρισµό ήλιου θάλασσας. Τα ενδιαφέροντα αυτών είναι περισσότερο πολιτισµικού τύπου και ικανοποιούνται ευχερέστερα στις εκτός αιχµής περιόδους. Η ανά χείρας µελέτη έχει ως υπόβαθρο τις ανωτέρω σκέψεις και εκφράζεται η ελπίδα ότι θα συµβάλει θετικά, µε την πληροφόρηση και τις προτάσεις που περιέχει, στον εµπλουτισµό του γνωστικού υποβάθρου στο οποίο οφείλει να εδράζεται µια ρεαλιστική πολιτική αυξήσεως των τουριστικών ροών συνδυαζόµενη µε άµβλυνση της εποχικότητος. Παναγιώτης Γ. Παυλόπουλος Αθήναι, 28 Ιανουαρίου 2004 9
ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ Τα άτοµα τρίτης ηλικίας 1, οι Seniors, όπως αποκαλούνται, αποτελούσαν πάντοτε ένα σηµαντικό παράγοντα του συνολικού αλλοδαπού τουρισµού. Το έτος 2000, στην Ελλάδα, η συνεισφορά των ευρωπαίων ατόµων τρίτης ηλικίας στις αφίξεις αλλοδαπών τουριστών, ήταν σηµαντική και αντιπροσώπευε τουλάχιστον το 25% των συνολικών αφίξεων. Σε όρους αποκτώµενου ξένου συναλλάγµατος, η συνεισφορά τους είναι µεγαλύτερη από εκείνη των τουριστών νεοτέρων ηλικιών διότι δαπανούν περισσότερο και ταξιδεύουν και εκτός συνήθους τουριστικής περιόδου. Τα παραπάνω στοιχεία δεν είναι άγνωστα στον επιχειρηµατικό κόσµο που δραστηριοποιείται στον τουρισµό, αλλά ούτε και στους αρµόδιους κρατικούς φορείς που έχουν ταχθεί να υποβοηθούν την προώθηση του τουρισµού στη χώρα µας. Αυτό που είναι ανάγκη σήµερα να τονιστεί, είναι η παρατηρούµενη συνεχής τάση συγκέντρωσης των πληθυσµών σε παγκόσµιο επίπεδο, στα ανώτερα ηλικιακά στρώµατα. Το τελευταίο αυτό γεγονός αυξάνει τη σηµασία των ατόµων της τρίτης ηλικίας τόσο στις αφίξεις όσο και στο αποκτώµενο συνάλλαγµα. Έτσι, αποτέλεσε έναν από τους σκοπούς της παρούσας µελέτης, η ανάλυση της ηλικιακής διάρθρωσης των πληθυσµών, καθώς και της ταξιδιωτικής τάσης των ατόµων αυτών ιδιαίτερα σε χώρες που έχουν τουριστικό ενδιαφέρον για την Ελλάδα. Ειδική αναφορά γίνεται στις ευρωπαϊκές χώρες από όπου η χώρα µας σήµερα αντλεί το µεγαλύτερο ποσοστό του αλλοδαπού τουρισµού της. Η µελέτη εκπονήθηκε µε βασικό σκοπό τη διατύπωση προτάσεων πολιτικής για εφαρµογή από τον ιδιωτικό αλλά και (κυρίως) το δηµόσιο τοµέα µε σκοπό την προώθηση του τουρισµού των ατόµων της τρίτης ηλικίας στη χώρα µας. Επισηµαίνεται εδώ ότι ο δηµόσιος τοµέας έχει υστερήσει, έναντι πολλών µεσογειακών ανταγωνιστριών χωρών, ως προς την εφαρµογή αποτελεσµατικής πολιτικής για την προσέλευση τουριστών ατόµων τρίτης ηλικίας. Τονίζεται ότι, όπως φάνηκε και από τη µελέτη, τα άτοµα αυτά δίνουν µεγάλη σηµασία σε θέµατα τα οποία ο δηµόσιος τοµέας µπορεί να προωθήσει αποτελεσµατικά. Πρόκειται για τα θέµατα της υγείας, της ασφάλειας και της ποιότητας του συνολικού τουριστικού προϊόντος (κυρίως του εξω-ξενοδοχειακού). Ο σχετικός κατάλογος δεν τελειώνει φυσικά εδώ. Λεπτοµερής αναφορά γίνεται στο πέµπτο κεφάλαιο της µελέτης. Ευχαριστίες οφείλονται πρωτίστως στον Καθηγητή κ. Π. Παυλόπουλο για τη συνεχή συµπαράστασή του στο συγγραφέα κατά τη διάρκεια όλων των φάσεων εκπόνησης της παρούσας µελέτης και, δευτερευόντως, στην κα Σοφία Πανούση η οποία ήταν ακούραστος συµπαραστάτης σε θέµατα εξεύρεσης και επεξεργασίας στοιχείων και πληροφοριών που ήταν απαραίτητα για την εκπόνηση της µελέτης αυτής. 1 Άτοµα που έχουν κατά κανόνα ηλικία άνω των 55 ετών. 10
Τέλος, ευχαριστώ: α) δύο ανώνυµους κριτές της µελέτης, οι παρατηρήσεις των οποίων συνέβαλαν στην καλύτερη παρουσίασή της και β) τον κ. Βασίλη Κωνσταντάρα για την παροχή της απαραίτητης τεχνικής υποστήριξης όταν αυτή καθίστατο αναγκαία. Γεώργιος Χ. Κάτσος Αθήνα, Ιούλιος 2003 11
Ι. Περιληπτική Παρουσίαση ΣΥΝΟΨΗ Παρατηρείται σήµερα αλλαγή του παλαιού τουριστικού υποδείγµατος 2. Ένα σηµαντικό στοιχείο που οδηγεί µαζί µε άλλους παράγοντες, στην τάση αυτή είναι και οι δηµογραφικές µεταβολές µε κύριο χαρακτηριστικό τη µεταβολή της ηλικιακής διάρθρωσης του πληθυσµού ολοκλήρου του πλανήτη κατά την τελευταία 50-ετία (1950-2000). Οι µεταβολές αυτές έχουν ως συνέπεια τη µεγαλύτερη συγκέντρωση του πληθυσµού στα ανώτερα ηλικιακά στρώµατα. Έτσι, δηµιουργούνται τουρίστες «πολυταξιδεµένοι» και πλέον έµπειροι, µε ειδικότερες απαιτήσεις αναφορικά µε την ποιότητα του τουριστικού προϊόντος. Ο πληθυσµός ολόκληρου του πλανήτη γηράσκει καθώς µε την πάροδο του χρόνου το ποσοστό των ατόµων που υπερβαίνουν τα 55 έτη, βαίνει συνεχώς αυξανόµενο. Αυτό οφείλεται στη µείωση του ρυθµού των γεννήσεων, στην καταπολέµηση των ασθενειών και στο υψηλότερο επίπεδο ευηµερίας συγκριτικά µε τις παλαιότερες γενεές. Μάλιστα, ο σχετικός ρυθµός µεταβολής αυξάνεται µε την πάροδο του χρόνου. Έτσι, το 1950 υπήρχαν στον πλανήτη 295,6 εκ. άτοµα άνω των 55 ετών. Το 2000 ανήλθαν σε 816,1 εκ. άτοµα και το 2020 αναµένεται, µε βάση τις προβλέψεις των Ην. Εθνών, 3 να αυξηθούν σε 1.406,3 εκ. άτοµα. Πρόκειται για αύξηση του πληθυσµού των ατόµων της τρίτης ηλικίας κατά την περίοδο 2000/20 ίση µε 590,2 εκ. άτοµα, δηλαδή, αναµένεται ότι θα λάβει χώρα µέση ετήσια αύξηση κατά 2,75%. Σηµειώνεται ότι κατά την ίδια περίοδο (2000/20) το σύνολο του παγκόσµιου πληθυσµού αναµένεται ότι θα αυξάνεται µε ετήσιο ρυθµό ίσον µε, µόνο, 1,13%. Ο Ευρωπαϊκός πληθυσµός γηράσκει µε ρυθµό ταχύτερο του παγκοσµίου. Η Ευρώπη µετά την Ιαπωνία, είναι η περιοχή που παρουσίασε κατά το παρελθόν, και θα συνεχίσει να παρουσιάζει και στο µέλλον, σχετικά µεγάλη τάση γήρανσης. Το φαινόµενο θα είναι περισσότερο έντονο στις 10 ευρωπαϊκές χώρες 4 από όπου προέρχεται µέχρι σήµερα το µεγαλύτερο µέρος του αλλοδαπού τουρισµού για τη χώρα µας. 2 Παλαιό τουριστικό υπόδειγµα: ο τουρίστας είναι σε µεγάλο βαθµό προβλέψιµος και κατευθυνόµενος µε την έννοια ότι οι επιχειρήσεις βασιζόµενες στα χαρακτηριστικά του παλαιού τουρίστα (επιθυµία για µαύρισµα από τον ήλιο, φυγή από το σπίτι και την εργασία, επιθυµία για επίδειξη, µαζική µετακίνηση, κ.τ.λ.), µπορούσαν να επηρεάζουν τη ζήτηση και να «κατασκευάζουν» τους προορισµούς. 3 Εκτιµήσεις Ην. Εθνών µε βάση τη µέση µεταβολή (medium variant). 4 Είναι οι χώρες: Γερµανία, Ην. Βασίλειο, Γαλλία, Ολλανδία, Ιταλία, Σουηδία, ανία, Φινλανδία, Αυστρία, Βέλγιο. 12
Αν και η τάση γήρανσης είναι στην Ευρώπη µεγαλύτερη της παγκόσµιας, ο ετήσιος ρυθµός αύξησης του αριθµού των ηλικιωµένων στην περιοχή αυτή είναι, λόγω σχετικής υπογεννητικότητας, χαµηλότερος του παγκοσµίου, αλλά και άλλων περιοχών, όπως της Κίνας, του Καναδά και των ΗΠΑ. Στην Ευρώπη αναµένεται ότι θα υπάρχουν 253,6 εκ. άτοµα άνω των 55 ετών κατά το έτος 2020, έναντι184 εκ. που αριθµήθηκαν το έτος 2000. Ο ετήσιος ρυθµός αύξησης για όλη αυτήν την περίοδο εκτιµάται ότι θα είναι ίσος προς 1,62%, έναντι 2,75% 5 του παγκοσµίου. Τα ηλικιωµένα άτοµα έχουν υψηλότερη ταξιδιωτική-τουριστική τάση (ΤΤ) από το σύνολο των νεοτέρων ατόµων. Η τάση είναι µεγαλύτερη στα σχετικά νεότερα στρώµατα του ηλικιωµένου πληθυσµού και πάντοτε βαίνει φθίνουσα 6. Είναι πιο υψηλή στα ηλικιακά στρώµατα 55-59, 60-64, 65-69 απ ότι στα στρώµατα (70-74, 75-80). Όµως, και σε αυτά τα στρώµατα κρατείται σε επίπεδα ανώτερα της ΤΤ του συνολικού πληθυσµού. Ευρέθη ότι ο σηµαντικότερος παράγοντας που υποκινεί τη ζήτηση 7 για τουρισµό είναι οι αυξήσεις του εθνικού εισοδήµατος της χώρας προέλευσης των τουριστών και ο δεύτερος σε σειρά προτεραιότητας είναι ο «κόσµος των ηλικιωµένων» 8. Η απελευθέρωση των χωρών που ανήκαν στο στρατόπεδο του πρώην υπαρκτού σοσιαλισµού (πρώην ΕΣΣ ) έχει δηµιουργήσει προοπτικές για σηµαντική αύξηση του τουριστικού ρεύµατος από τις χώρες αυτές προς όλες τις αναπτυγµένες δυτικές χώρες, καθώς υπήρξε εκεί «καταπιεσµένη τουριστική» ζήτηση (suppressed demand). Ιδιαίτερα έντονη αναµένεται να είναι η ζήτηση για πολιτισµικό τουρισµό σε συνδυασµό µε τουρισµό αναψυχής, τον οποίο οι παραπάνω χώρες είχαν στο παρελθόν στερηθεί σχεδόν παντελώς. Ωστόσο, ο ταχύς ρυθµός ανάπτυξης αυτών των χωρών και η δηµιουργία ευρέων σχετικών στρωµάτων (ατόµων άνω των 55 ετών) µε υψηλότερα εισοδήµατα, θα επιταχύνει τις σχετικές εξελίξεις. 5 Ο υψηλότερος του ευρωπαϊκού παγκόσµιος ρυθµός αύξησης των ατόµων της τρίτης ηλικίας οφείλεται στον αυξηµένο ρυθµό που παρουσιάζει η Κίνα (3.33%). Η χώρα αυτή θα παρουσιάσει υπογεννητικότητα και σχετικά υψηλό βαθµό νηπιακής θνησιµότητας και κατά την περίοδο 2000/20 µε αποτέλεσµα η τάση γήρανσης να αυξάνεται καθώς και ο ρυθµός µεταβολής του αριθµού των ατόµων της τρίτης ηλικίας. 6 Η αγορά των ατόµων της τρίτης ηλικίας χωρίζεται σε τρία βασικά τµήµατα: στους νεότερους (55-65 ετών) οι οποίοι έχουν τη µεγαλύτερη ταξιδιωτική τάση ακόµη και για µακρινά ταξίδια καθώς αισθάνονται ακόµη νέοι, τα άτοµα των ηλικιών 65-75 των οποίων η ταξιδιωτική τάση είναι µειωµένη συγκριτικά µε το προηγούµενο κλιµάκιο και, τέλος, το κλιµάκιο µε ηλικία άνω των 75 µε κύριο χαρακτηριστικό γνώρισµα την αποφυγή των µακρινών ταξιδιών (ιδιαίτερα οι άνω των 80 ετών) και τη στροφή προς τα κοντινά (εντός χώρας) ταξίδια. 7 Στο Κεφάλαιο 3 αναφέρονται οι παράγοντες που επηρεάζουν τη συνήθη τουριστική ζήτηση αλλά και την τουριστική ζήτηση των ηλικιωµένων ατόµων. 8 Άτοµα άνω των 55 ετών. 13
Η τουριστική τάση των Ιαπώνων τουριστών ήταν πολύ µικρή στις αρχές της 10-ετίας του 1990 (8,9%), στη συνέχεια αυξήθηκε και έφθασε το 14,0% το 2000. Σηµειώνεται ότι οι Γιαπωνέζοι το έτος 2000 ξόδεψαν για τουριστικές δραστηριότητες, 31,9 δις. $. Το γεγονός αυτό κατατάσσει τη χώρα αυτή τέταρτη στον κόσµο ως χώρα προέλευσης τουριστικών ρευµάτων και τώρα πλέον υπάρχουν δυνατότητες και τάσεις στον πληθυσµό για σηµαντική αύξηση της ταξιδιωτικής ροπής (travel propensity). Αυτή την τάση πρέπει η Ελλάδα να αξιοποιήσει. Οι Κινέζοι, είχαν σχεδόν ανύπαρκτη ταξιδιωτική-τουριστική τάση στις αρχές της 10-ετίας του 90 (0,16%, δηλαδή 16 στους 10.000 Κινέζους έκαναν ένα τουλάχιστον ταξίδι στο εξωτερικό). Όµως µέσα στη δεκαετία αυτή έλαβε χώρα συγκριτικά σηµαντική αύξηση του ρυθµού της τουριστικής τάσης και το 2000 σχεδόν 80 στους 10.000 Κινέζους έκαναν ένα τουλάχιστον ταξίδι στο εξωτερικό. Εκτιµάται γενικώς ότι η Κίνα είναι η χώρα που θα δώσει µεγάλα τουριστικά ρεύµατα στο µέλλον (αν χαλαρώσει τους σχετικούς περιορισµούς) λόγω: α) µεγέθους πληθυσµού, β) αύξησης εισοδηµάτων και γ) ύπαρξης «καταπιεσµένης» τουριστικής ζήτησης. Ενώ ο συνολικός πληθυσµός των 10 ευρωπαϊκών χωρών από όπου η Ελλάδα αντλεί το 75% περίπου του αλλοδαπού τουρισµού της, θα αυξάνεται µε ρυθµό πολύ µικρό (0,04%) κατά τη 10-ετία 2000/10, αντίθετα, ο πληθυσµός των ηλικιωµένων ατόµων θα αυξάνεται µε ρυθµό 1,3% ετησίως. Τα ταξίδια όµως των ηλικιωµένων σε αντίθεση µε τις πληθυσµιακές εξελίξεις, θα αυξάνονται µε ρυθµό 4,8% ετησίως. Παρόµοιες είναι περίπου οι εξελίξεις και για την περίοδο 2010/2020. Όµως η αντίθεση είναι πιο έντονη στη δεκαετία αυτή. Έτσι, ο συνολικός πληθυσµός αναµένεται να µειωθεί ενώ τα ταξίδια των ηλικιωµένων (seniors) αναµένεται να αυξηθούν σε πολύ σηµαντικό βαθµό. Εκτιµάται ότι στη χώρα µας ήρθαν από τις παραπάνω 10 Ευρωπαϊκές χώρες, το έτος 2000, 2.966 χιλιάδες τουρίστες των ηλικιακών κλιµακίων 55+. Το έτος 2010 αναµένεται να έρθουν 4.7309 χιλ τουρίστες από τις παραπάνω χώρες. Αυτές οι εξελίξεις αναµένεται να συµβούν αν σταµατήσει η διολίσθηση της ανταγωνιστικότητας του ελληνικού τουριστικού προϊόντος και συντελεστεί κάποια ανάκαµψη στη φθίνουσα ποιότητα, ιδιαίτερα την εξωξενοδοχειακή. Αν, µαζί µε τα παραπάνω ακολουθηθεί και επιθετικότερη πολιτική εκ µέρους της Ελλάδας τότε όχι µόνο το µερίδιο θα κρατηθεί στο παρόν ύψος του αλλά θα αυξηθεί περισσότερο. Για τους τουρίστες που είναι άτοµα τρίτης ηλικίας, πέραν από τους γενικούς παράγοντες που επηρεάζουν την τουριστική ζήτηση, υπάρχουν ορισµένοι που παίζουν πολύ σηµαντικό ρόλο συγκριτικά µε τις νεότερες 9 Με βάση την ανάλυση που έγινε στο Κεφάλαιο 2 (παρ. 2.2.3). 14
ηλικίες, όπως ο χρόνος του ταξιδιού, η ασφάλεια της σωµατικής ακεραιότητας, η δυνατότητα ιατρικής περίθαλψης και κατά το ταξίδι αλλά και κατά την παραµονή τους στη χώρα προορισµού, το κλίµα, η ύπαρξη ειδικής αθλητικής υποδοµής για ηλικιωµένα άτοµα, η ύπαρξη πολιτισµικών στοιχείων (Μνηµείων, Μουσείων, Θεµατικών πάρκων, διάφορες πολιτισµικές Εκδηλώσεις, κ.τ.λ). Τα τελευταία είναι στοιχεία στα οποία τα ηλικιωµένα άτοµα δείχνουν ιδιαίτερη ευαισθησία και προτίµηση. Έγινε φανερό, επίσης, ότι για τα άτοµα της τρίτης ηλικίας, η ελαστικότητα ως προς την τιµή της ζήτησης (κατά τις µειώσεις της τιµής), είναι πολύ µεγαλύτερη από εκείνη των άλλων ηλικιακών στρωµάτων, διότι τα άτοµα τρίτης ηλικίας έχουν περισσότερο χρόνο διαθέσιµο για διακοπές και προγραµµατισµένα οικονοµικά. Έτσι, οι µειώσεις των τιµών τους ωθούν σε αύξηση της σχετικής ζήτησης. Βέβαια, οι µειώσεις των τιµών έχουν µεγάλη επίδραση και στον τουρισµό τω νεότερων ηλικιών και ιδιαίτερα των χαµηλού εισοδήµατος νέων ατόµων. Για το λόγο αυτό, µια µείωση τιµών έχει αµφιλεγόµενο αποτέλεσµα. Θα προσελκύσει, βέβαια, περισσότερα άτοµα τρίτης ηλικίας, αλλά ενδέχεται και να προσελκύσει πιο πολύ ανεπιθύµητους νεαρούς τουρίστες που µπορεί να προκαλούν διάφορα ανεπιθύµητα επεισόδια και να δυσφηµίζουν τον τουρισµό της χώρας. Ως προς τις προτιµήσεις των Ευρωπαίων όταν ευρίσκονται σε διακοπές, διαπιστώθηκε από σχετικές έρευνες 10, ότι τα άτοµα αυτά διακατέχονται από µεγάλη επιθυµία: να γευµατίσουν σε ένα καλό εστιατόριο (86%) 11, β) να κάνουν ψώνια κατά τις περιηγήσεις τους (67%), γ) να επισκεφτούν µια ιστορική τοποθεσία (67%), δ) να επισκεφτούν µια µικρή πόλη (54%), ε) να δουν τα αξιοθέατα της πόλης (52%), στ) να περιδιαβαίνουν στην εξοχή (47%), ζ) να επισκεφτούν µια γκαλερί τέχνης ή ένα µουσείο (40%), η) να επισκεφτούν ένα µέρος µε πολιτισµικό ενδιαφέρον (38%). Μικρότερα ποσοστά προτίµησης (από 10% έως 20%) παρουσιάζουν δραστηριότητες όπως: να κάνουν ένα tour µε οδηγό, να επισκεφτούν ένα εθνικό πάρκο, ή ένα πάρκο διασκέδασης. Τέλος, ποσοστά κάτω του 10% παρατηρούνται για δραστηριότητες όπως: επίσκεψη σε καζίνο, πραγµατοποίηση ενός tour µε κρουαζιερόπλοιο, άθληση στο σκι, ψάρεµα, κυνήγι, συµµετοχή σε µια οικολογική εκδροµή, κ.τ.λ. 10 Πηγή: Travel Weekly, αλλά και European Travel Commission and Tourism. 11 Ποσοστό επί του συνόλου των ερωτηθέντων. 15
Τα στοιχεία στα οποία οι ηλικιωµένοι δείχνουν προτίµηση (γαστρονοµία, ψώνια, ιστορία, πολιτισµός) προτιµώνται και από τα άλλα ηλικιακά στρώµατα και καθώς αποτελούν αυτά τα στοιχεία, πόλο έλξης και των νεοτέρων, επιβάλλεται, η προώθησή τους διότι κατ αυτόν τον τρόπο θα τονωθεί το συνολικό τουριστικό ρεύµα προς τη χώρα µας. Ως προς τις προτιµήσεις των Ιαπώνων τουριστών που επισκέπτονται την Ευρώπη, παρατηρείται ότι δίνουν µεγάλη σηµασία στην απόλαυση του ωραίου φυσικού περιβάλλοντος και στην επίσκεψη φηµισµένων παγκοσµίως Εκδηλώσεων (π.χ. Disneyland). Σε δεύτερη µοίρα έρχονται τα ψώνια, η απόλαυση ωραίων φαγητών, η ανάπαυση και ηρεµία, η γνωριµία µε µια διαφορετική κουλτούρα και η επίσκεψη µουσείων. Σχετικά σηµαντική φαίνεται η επιθυµία τους να µένουν σε διεθνώς φηµισµένα ξενοδοχεία, πράγµα που δεν παρατηρείται στους Ευρωπαίους τουρίστες. Τέλος, τα χειµερινά σπορ, το τένις, το γκολφ, η επίσκεψη σε καζίνα και εκθέσεις, φαίνεται ότι θεωρούνται ασήµαντες δραστηριότητες από τους Ιάπωνες τουρίστες. Ο τουριστικός πολλαπλασιαστής που αναφέρεται στην επίδραση της τουριστικής δαπάνης στο εθνικό εισόδηµα της χώρας υποδοχής, στην περίπτωση της Ελλάδας, είναι ίσος µε 2.01 12. Ο πολλαπλασιαστής, όµως, αυτός στην περίπτωση των ηλικιωµένων ατόµων είναι κατά πάσα πιθανότητα ακόµη µεγαλύτερος. Τονίζεται η ανάγκη για διαφοροποίηση του ελληνικού τουριστικού προϊόντος και µάλιστα κατά τρόπο που να είναι ελκυστικό στα άτοµα της τρίτης ηλικίας αν θέλουµε να πραγµατοποιηθούν σηµαντικές αυξήσεις του ελληνικού αλλοδαπού τουριστικού ρεύµατος. Εξυπακούεται ότι ένα σηµαντικό συστατικό στοιχείο του διαφοροποιηµένου προϊόντος πρέπει να αποτελέσει ο πολιτισµικός τουρισµός. Έτσι, ο ελληνικός τουρισµός για να γίνει διεθνώς ανταγωνιστικότερος, πέραν από τα βασικά στοιχεία «ήλιος- θάλασσα- αµµουδιές», που συνήθως περιέχει, θα πρέπει να εµπλουτιστεί και µε εναρµονισµένα µεταξύ τους πολιτισµικά στοιχεία (Μνηµεία, Μουσεία, Θεµατικά Πάρκα, Εκδηλώσεις, κ.τ.λ.). ιαπιστώθηκε, επίσης, ότι οι µεσογειακοί ανταγωνιστές µας προωθούν πολλά στοιχεία του τουριστικού προϊόντος στα οποία τα άτοµα τρίτης ηλικίας έχουν ενδιαφέρον, όπως για παράδειγµα τη δηµιουργία ξενοδοχείων 4 και 5 αστεριών, τη δηµιουργία γηπέδων γκολφ 13, τα θεµατικά πάρκα, τα 12 Ιδε Παυλόπουλος, Το Μέγεθος και η υναµική του Τουριστικού Τοµέα, ΙΤΕΠ, 1999. Πρόκειται για τον πολλαπλασιαστή που ενσωµατώνει το σύνολο των επιπτώσεων της τουριστικής δαπάνης. 13 Αν και στο γκολφ αλλά και στο τένις, οι ευρωπαίοι τουρίστες δείχνουν πολύ χαµηλά ποσοστά προτίµησης όταν κάνουν τουρισµό εκτός της χώρας τους, η ύπαρξη γηπέδου γκολφ στον τόπο προορισµού, φαίνεται ότι αναβαθµίζει την τουριστική εικόνα του τόπου αυτού συγκριτικά µε άλλους προορισµούς. 16
ειδικά µουσεία, τις δραστηριότητες που είναι σχετικές µε το θαλάσσιο τουρισµό, τα «οδοιπορικά» που σχετίζονται µε την τέχνη, την ιστορία, τη θρησκεία και την επιστήµη, τις συνεργασίες µεταξύ ιδιωτικού τοµέα, ευρύτερου δηµόσιου τοµέα και tour operators του εξωτερικού, τη σωστή διαφήµιση και προβολή του τουριστικού προϊόντος στο εξωτερικό, κ.τ.λ. Συγκρίσεις σε βασικά στοιχεία πολιτικής, φανερώνουν ότι η Ελλάδα δεν παρακολούθησε και δεν έλαβε υπόψη της στον προσήκοντα βαθµό την πρακτική πολιτική των ανταγωνιστών της στο θέµα των τουριστών που χαρακτηρίζονται ως άτοµα τρίτης ηλικίας. Επαναπαυόταν µέχρι πρόσφατα στο φυσικό συγκριτικό της πλεονέκτηµα που της χαρίζουν ο ήλιος, η θάλασσα, οι αµµουδιές και τα αρχαιολογικά στοιχεία τα οποία η χώρα µας διαθέτει σε αφθονία. Όλες οι ενδείξεις φανερώνουν ότι αναµένεται οξύτερος ανταγωνισµός µεταξύ των µεσογειακών χωρών στο εγγύς µέλλον 14. Έτσι, οι χώρες αυτές για να προσελκύσουν τουρίστες ίσως αρχίσουν να ανταγωνίζονται µεταξύ τους πολύ πιο έντονα από όσο έκαναν στο παρελθόν. Τούτο σηµαίνει ότι η Ελλάδα πρέπει να εκµεταλλευτεί κάθε ευκαιρία και να προωθήσει τον τουρισµό περισσότερο αποτελεσµατικά. Ιδιαίτερης προσοχής πρέπει να τύχει ο τουρισµός των ατόµων της τρίτης ηλικίας, όχι µόνο διότι οι πληθυσµοί συγκεντρώνονται συνεχώς και περισσότερο στα ανώτερα ηλικιακά στρώµατα, αλλά και διότι τα άτοµα αυτά έχουν τις µικρότερες αρνητικές επιδράσεις στη χώρα προορισµού τους και της εξασφαλίζουν τα µεγαλύτερα οφέλη (π.χ. δεν µεταδίδουν µολυσµατικές νόσους και ιδιαίτερα νόσους σχετιζόµενες µε τη σεξουαλική ελευθεριότητα, δεν δηµιουργούν προβλήµατα στην καθηµερινή ζωή του ντόπιου πληθυσµού, η δαπάνη τους χαρακτηρίζεται από µικρότερο import content συγκριτικά µε τις νεότερες ηλικίες και κατά συνέπεια πολλαπλασιάζουν περισσότερο το εγχώριο εισόδηµα και, τέλος, συµβάλλουν σηµαντικά στην µείωση της εποχικότητας της λειτουργίας των τουριστικών επιχειρήσεων καθώς ταξιδεύουν σχεδόν καθ όλη τη διάρκεια του έτους). Ο τουρισµός των ατόµων της τρίτης ηλικίας αναµένεται να επηρεαστεί όχι µόνο από την πολιτική που η Ελλάδα θα εφαρµόσει σε σύγκριση µε εκείνη των ανταγωνιστών της αλλά και από τις «απειλές» που αναµένεται να παρουσιαστούν γι αυτού του είδους τον τουρισµό και συγκεκριµένα: 14 Προβλέπεται µείωση της επιθυµίας των ανθρώπων για µαύρισµα του δέρµατος που αποτελούσε παλαιότερα (για πολλά άτοµα) κύριο τουριστικό στόχο και άρα µείωση και της ζήτησης της θάλασσας, αφού και άλλοι λόγοι (ο κορεσµός από την επανάληψη της τουριστικής εµπειρίας, κ.τ.λ.) λειτουργούν αποτρεπτικά για τον τουρισµό στις µεσογειακές χώρες. 17
τη συνεχώς εντεινόµενη τροµοκρατία, την αύξηση του ορίου συνταξιοδότησης σε ευρωπαϊκό επίπεδο και τη διεθνή περιβαλλοντική πολιτική που ενδέχεται να οδηγήσει σε µείωση της ταχύτητας των αεροπλάνων και επιµήκυνση του χρόνου του ταξιδιού. Η σχετική, λοιπόν, πολιτική πρέπει να αναφέρεται και σε αυτούς τους παράγοντες. IΙ. Προτάσεις Πολιτικής Εκ προοιµίου επισηµαίνεται ότι, το γεγονός πως η Ελλάδα ανήκει πλέον στην Ευρωζώνη, της στερεί τη δυνατότητα της τεχνητής στήριξης της ανταγωνιστικότητας των παραγωγικών της τοµέων σε αντίθεση µε το παρελθόν, όπου οι συνεχείς υποτιµήσεις του εθνικού νοµίσµατος εξασφάλιζαν έστω και κάποια µέτρια ανταγωνιστικότητα. Τούτο σηµαίνει ότι η χώρα µας πρέπει να χρησιµοποιήσει άλλα µέσα για να κατορθώσει να ανταγωνιστεί αποτελεσµατικά στο διεθνή στίβο. Πρέπει να αξιοποιήσει όλα της τα συγκριτικά φυσικά πλεονεκτήµατα έναντι των ανταγωνιστών της, να διαφοροποιήσει το τουριστικό της προϊόν και να αξιοποιήσει τις δυνατότητες που της προσφέρονται µέσα από τη δηµοσιονοµική πολιτική και να δηµιουργήσει ακόµη και νέα πλεονεκτήµατα. Με βάση την παραπάνω αναγκαιότητα, εκπονήθηκε και η παρούσα µελέτη που έχει ως αντικείµενο τον τουρισµό ατόµων τρίτης ηλικίας. Οι προτάσεις που προέκυψαν από την εκπόνησή της είναι οι ακόλουθες: Τρία θέµατα φάνηκε ότι είναι εξαιρετικά σηµαντικά για τον τουρισµό των ατόµων της τρίτης ηλικίας: η Ποιότητα, η Ασφάλεια και η Υγεία. Η πρώτη, λοιπόν, οµάδα προτάσεων αναφέρεται σε αυτά τα θέµατα. Στη συνέχεια γίνονται προτάσεις σχετικές µε τις ειδικότερες επιδιώξειςανάγκες και ενδιαφέροντα των ατόµων της τρίτης ηλικίας (πολιτισµός, µάθηση, µόρφωση, παραχείµαση, άθληση). Παρεµβάλλονται και προτάσεις για την εκπαίδευση των εργαζοµένων που προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στον τουρισµό διότι υπάρχει µεγάλη συσχέτιση µεταξύ της ποιότητας και της εκπαίδευσης. Τονίστηκε, επίσης και η ανάγκη συνεχούς µάθησης εκ µέρους της επιχείρησης. Προτάσεις για την ασφάλεια των τουριστών Η ασφάλεια των τουριστών είναι καθαρά θέµα που εµπίπτει κυρίως στις αρµοδιότητες του δηµόσιου τοµέα. Το κράτος πρέπει να προσφέρει ένα όσο γίνεται πιο ελεύθερο περιβάλλον από κινδύνους κατά της σωµατικής ακεραιότητας του ατόµου. Συνιστώνται δύο τρόποι που µπορούν να εφαρµοστούν εναλλακτικά για τη διασφάλιση της σωµατικής ακεραιότητας των τουριστών: ι) Η δηµιουργία µιας κρατικής Υπηρεσίας που θα προστατεύει τον τουρίστα από το σηµείο της άφιξής του στη χώρα προορισµού έως την τελική του αποχώρηση από τη χώρα αυτή. Πώς θα συσταθεί αυτή η ειδική Υπηρεσία και ποίοι φορείς θα είναι συναρµόδιοι γι αυτήν δεν 18
είναι θέµα της παρούσας µελέτης. Πάντως, πρέπει να τονιστεί ότι για να είναι αποτελεσµατική η Υπηρεσία αυτή στο έργο της, οπωσδήποτε θα απαιτηθεί και η συνεργασία του δηµοσίου µε τον ιδιωτικό τοµέα. ιι) Μια άλλη πρόταση που γίνεται και από τον Παγκόσµιο Οργανισµό Τουρισµού (ΠΟΤ) αναφέρεται στη δηµιουργία Τουριστικής Αστυνοµίας. Κρίνεται περισσότερο εφαρµόσιµη στην πράξη η πρόταση αυτή και ως εκ τούτου µπορεί άµεσα να υλοποιηθεί. Όµως, απαιτείται πολύ µεγάλη προσοχή την επιλογή των υπαλλήλων που θα στελεχώσουν την τουριστική αστυνοµία, αφού είναι γνωστός ο µεγάλος βαθµός διαφθοράς που επικρατεί σήµερα στο δηµόσιο τοµέα γενικότερα. Θα απαιτηθούν υψηλής σχετικά µορφωτικής στάθµης άτοµα που να γνωρίζουν σε ικανοποιητικό βαθµό µια, τουλάχιστον, ξένη γλώσσα, να έχουν υποστεί ειδική εκπαίδευση διάρκειας το λιγότερο ενός εξαµήνου και οι σχετικές αµοιβές τους να υπερβαίνουν εκείνες που ορίζει το κανονικό µισθολόγιο του Υπουργείου ηµόσιας Τάξης. Τα άτοµα αυτά πρέπει να επιλέγονται από ειδική Επιτροπή αξιολόγησης στην οποία να µετέχει και το Ξενοδοχειακό Επιµελητήριο της Ελλάδας αλλά και ο Ελληνικός Οργανισµός Τουρισµού. Προτάσεις για την εξασφάλιση της υγείας των τουριστών 15 ι) Το Υπουργείο Υγείας σε συνεργασία µε τα συναρµόδια Υπουργεία, να εγκαταστήσει αποτελεσµατικά Ιατρικά Κέντρα σε σηµαντικές τουριστικές περιοχές, αλλά και σε περιοχές που σήµερα δεν έχουν αναπτυγµένο τουρισµό, όµως διαφαίνεται ότι ο τουρισµός θα εµφανίσει αναπτυξιακή πορεία στο µέλλον. Στα νησιά µας, σήµερα, εκτός από την Κρήτη, τη Ρόδο και την Κέρκυρα, δεν παρατηρείται επάρκεια ιατρικών και νοσηλευτικών υπηρεσιών. Σε πολλά νησιά, αυτές οι υπηρεσίες απουσιάζουν εντελώς. ιι) Οι τουριστικές επιχειρήσεις πρέπει να λάβουν υπόψη τους τις εισηγήσεις του ΠΟΤ αναφορικά µε τις ασθένειες-αδυναµίες που µπορεί να εµφανίσει το άτοµο της τρίτης ηλικίας όταν κάνει τουρισµό, οι οποίες αναφέρονται στο Κεφ.3. Κατ αυτόν τον τρόπο, θα είναι έτοιµες να αντιµετωπίσουν κάθε ανεπιθύµητη αρνητική κατάσταση και να αυξήσουν το κύρος τους ως σύγχρονες επιχειρήσεις που έχουν δώσει προτεραιότητα στον πελάτη και έχουν θέσει τις δικές τους επιδιώξεις σε δεύτερη µοίρα. 15 Ο Παγκόσµιος Οργανισµός Τουρισµού (1997) παρατηρεί ότι η πιθανότητα να αρρωστήσει το ηλικιωµένο άτοµο στην ξένη χώρα είναι ο µεγαλύτερος φόβος του όταν κάνει τουρισµό. 19
Προτάσεις για τη βελτίωση της ποιότητας των προσφεροµένων υπηρεσιών α) Προτάσεις πολιτικής για την επιχείρηση Κάθε επιχείρηση ανάλογα µε τις επιδιώξεις της, τη δοµή της, τον τόπο εγκατάστασης της και τις στρατηγικές συµµαχίες που έχει µε άλλες επιχειρήσεις, για να αυξήσει την ανταγωνιστικότητά της και να προσελκύσει όσο γίνεται πιο µεγάλο αριθµό τουριστών, θα χαράξει την πλέον προσήκουσα πολιτική. Συνιστάται, όµως, στις ιδιωτικές επιχειρήσεις να θέτουν ως πρώτο επιχειρηµατικό στόχο, την εξασφάλιση της ικανοποίησης του τουρίστα, ιδιαίτερα του ηλικιωµένου και όλοι οι άλλοι στόχοι της (µεγιστοποίηση εσόδων ή κερδών, διάφορες επιδιώξεις των managers, κ.τ.λ.) πρέπει να έχουν µικρότερο συντελεστή βαρύτητας, διότι αυτού του είδους η πολιτική θα συµβάλει στην εξασφάλιση της µακροπρόθεσµης ανταγωνιστικότητάς τους. Στην επίτευξη του στόχου αυτού η επιχείρηση θα βοηθηθεί περισσότερο αν αποφασίσει να είναι πρωτοπόρος στο θέµα της ποιότητας, αν αναπτύσσει ριζοσπαστικές καινοτοµίες και, τέλος, αν χρησιµοποιεί τη σχετική σύγχρονη τεχνολογία για να βελτιώνει την ποιότητα των υπηρεσιών και να δηµιουργεί νέες υπηρεσίες που θα συµβάλλουν στη διαφοροποίηση του προϊόντος της και την καλύτερη εξυπηρέτηση του τουρίστα. 15 Οι τουριστικές επιχειρήσεις πρέπει να δράσουν συλλογικά (σε τοπικό, περιφερειακό και εθνικό επίπεδο) και να αναγκάσουν τον ευρύτερο δηµόσιο τοµέα να ασχοληθεί µε την αναβάθµιση της ποιότητας του εξω-ξενοδοχειακού προϊόντος, δηλαδή, µε την καθαριότητα 16, την αποσυµφόρηση των δρόµων σε περιόδους τουριστικής αιχµής, την ηχορύπανση, την ποιότητα του προσφεροµένου προϊόντος στα εστιατόρια και στα άλλα σχετικά καταστήµατα, κ.τ.λ. Σε πρώτη προτεραιότητα πρέπει να τεθεί ο εκσυγχρονισµός της υφιστάµενης ξενοδοχειακής υποδοµής µε στόχο την ικανοποίηση των αναγκών, απαιτήσεων και ιδιαιτεροτήτων των ατόµων της τρίτης ηλικίας σε µεγαλύτερο βαθµό από ότι στο παρελθόν, καθώς το ποσοστό των τουριστών (ατόµων τρίτης ηλικίας) έχει ήδη αρχίσει να αυξάνεται σηµαντικά. β) Προτάσεις για το δηµόσιο και τον ευρύτερο δηµόσιο τοµέα Από την πλευρά του το κράτος και γενικότερα ο ευρύτερος δηµόσιος τοµέας, πρέπει να έρχεται αρωγός προς τις επιχειρήσεις εκείνες που σχεδιάζουν να βελτιώσουν την ποιότητα του προσφεροµένου τουριστικού 15 Ίδε: Poon, 2002. 16 Σηµειώνεται ότι δεν υπάρχει στους δήµους και τις κοινότητες υπηρεσία αποµάκρυνσης των νεκρών ζώων από το οδόστρωµα, ή όπου υπάρχει, λειτουργεί πολύ πληµµελώς. 20
προϊόντος και να µην περιορίζεται µόνο στη χορήγηση κάποιων επενδυτικών κινήτρων, όπως έκανε µέχρι σήµερα. Αυτό θα απαιτήσει περισσότερη συνεργασία µεταξύ δηµοσίου και ιδιωτικού τοµέα συγκριτικά µε το παρελθόν. Ενδεικτικά, η συνεργασία µπορεί να αναφέρεται σε εναρµόνιση του διαφηµιστικού προγράµµατος του ΕΟΤ µε τα νέα τουριστικά προϊόντα που παράγει ο ιδιωτικός τοµέας, ώστε το προϊόν να παρουσιάζεται στις χώρες-στόχους, αναβαθµισµένο και διαφοροποιηµένο από εκείνο των άλλων χωρών και ιδιαιτέρως των µεσογειακών. Επειδή η ποιότητα συναρτάται µε τη γενικότερη ικανοποίηση του τουρίστα και όχι µόνο από τη διαµονή του σε ένα πολύ καλό ξενοδοχείο, πρέπει να ενεργοποιηθεί η τοπική αυτοδιοίκηση (ΤΑ), η οποία σήµερα κατά το πλείστον αδρανεί, και να προωθήσει και τη λεγόµενη «εξω-ξενοδοχειακή» ποιότητα του τουριστικού προϊόντος ώστε να µη διατυπώνονται παράπονα ως προς το θέµα της καθαριότητας των δρόµων, των πλατειών και κυρίως των ακτών, της πρόσβασης στα Μουσεία και στους αρχαιολογικούς χώρους. Ένα άλλο σηµαντικό θέµα στο οποίο η Τ.Α. επιβάλλεται να παρεµβαίνει και να βρίσκει λύσεις, είναι η επίβλεψη των αστικών και παραθαλάσσιων συγκοινωνιών, οι οποίες χρησιµοποιούνται από τους ηλικιωµένους τουρίστες που δεν θέλουν ή δεν µπορούν να οδηγήσουν ένα ενοικιαζόµενο αυτοκίνητο. Το πρόβληµα είναι ιδιαίτερα έντονο κατά την περίοδο της τουριστικής αιχµής. 17. Ο κατάλογος των αναγκαίων παρεµβάσεων είναι πολύ µεγάλος. Εδώ αναφέρθηκαν µόνο ορισµένες πτυχές του θέµατος της ποιότητας. Προτάσεις για Προώθηση της Τουριστικής Εκπαίδευσης 18 α) Το προσωπικό των τουριστικών επιχειρήσεων που έρχεται σε επαφή µε τον ηλικιωµένο τουρίστα, πρέπει να είναι εξειδικευµένο. Συνιστάται στις τουριστικές επιχειρήσεις, από τις µεταφορικές εταιρείες έως τα ξενοδοχεία και τα εστιατόρια, να προσφέρουν τις λεγόµενες υπηρεσίες «υψηλής επαφής» (hi-touch services) στα άτοµα της τρίτης ηλικίας (Poon, 2002). Πρόκειται για ικανοποίηση της ανάγκης που αισθάνεται το ηλικιωµένο ιδιαίτερα άτοµο για προσωπική προσοχή και φροντίδα κατά το ταξίδι του και τη διαµονή του στη χώρα που επιθυµεί να κάνει τις διακοπές του. Ως προς τους οδηγούς ταξί που εξυπηρετούν κυρίως τουρίστες, προτείνεται να υποστούν ειδική εκπαίδευση από τον ΕΟΤ, να φέρουν το 17 Για παράδειγµα αναφέρουµε τα συµβαίνοντα στη γραµµή Αθήνας-Σουνίου όπου είναι αφάνταστη η ταλαιπωρία την οποία υφίστανται οι τουρίστες που χρησιµοποιούν τη γραµµή αυτή τις απογευµατινές ώρες. Πρόκειται κατά κανόνα για ηλικιωµένους (άνω των 55 ετών). 18 Επισηµαίνεται ότι ειδικότερες προτάσεις για την εκπαίδευση έχουν εξαχθεί από σχετική µελέτη που ήδη εκπονήθηκε στο ΙΤΕΠ (Μελέτη υπ αρ. 16). 21
σήµα ΕΟΤ και να γνωρίζουν µία (βασική) τουλάχιστον ξένη γλώσσα. Η συµπεριφορά τους πρέπει να εµπίπτει στις αρµοδιότητες της προτεινόµενης να δηµιουργηθεί Τουριστικής Αστυνοµίας. β) Πέραν από την εκπαίδευση του προσωπικού της, η τουριστική επιχείρηση πρέπει η ίδια να προβαίνει σε µια διαδικασία συνεχούς µάθησης. Πρέπει να προσπαθεί να διδάσκεται από τους πελάτες της, τους προµηθευτές της, τους υπαλλήλους της, τους ανταγωνιστές της και γενικώς από την αγορά (Poon, 2002). Η λεγόµενη καµπύλη µάθησης (Learning Curve) 19 στον τουρισµό αλλάζει συνεχώς και ιδιαίτερα τα τελευταία χρόνια όπου συµβαίνουν συνεχείς αλλαγές στην τεχνολογία αλλά και στο υπόδειγµα της τουριστικής ζήτησης. Προτάσεις σχετικές µε τα Ειδικότερα Ενδιαφέροντα και Επιδιώξεις των Ατόµων της Τρίτης Ηλικίας. α) Πολιτισµός- Μάθηση- Μόρφωση Υπάρχει η εντύπωση ότι η Ελλάδα δεν έχει αναπτύξει πλήρως τη συµπληρωµατικότητα µεταξύ των βασικών πολιτισµικών της στοιχείων και του προϊόντος «Ήλιος-Θάλασσα-Αµµουδιές». Μια σηµαντική πρόταση που θα µπορούσε να γίνει εδώ αναφέρεται στο συνδυασµό όλων των πολιτισµικών στοιχείων 20, αρχαιότερων (ιστορικές τοποθεσίες και Μνηµεία) και νεότερων (στοιχεία λαϊκής τέχνης, όπως ζωγραφική, χειροτεχνία, λαϊκοί χοροί, πανηγύρια, θρησκευτικές και άλλες εκδηλώσεις, κ.τ.λ.). Αυτό θα απαιτήσει τη στενή συνεργασία µεταξύ του ΕΟΤ, των σχετικών πολιτιστικών Οργανισµών, της Τοπικής Αυτοδιοίκησης και των ιδιωτικών τουριστικών µονάδων. Μια τέτοια πολιτική υπαγορεύεται από την τάση που παρατηρείται στο σύγχρονο τουρίστα του συνδυασµού της µάθησης µε την αναψυχή και 19 Η καµπύλη µάθησης δεν πρέπει να συγχέεται µε τις οικονοµίες κλίµακας. Υπάρχει σαφής διάκριση µεταξύ των δύο. Οι οικονοµίες κλίµακας προϋποθέτουν µεταβολή του µεγέθους της παραγωγικής µονάδας. Η καµπύλη µάθησης αντίθετα εµφανίζεται µε σταθερό µέγεθος παραγωγικής µονάδας. Η κλίση της εξαρτάται από την ταχύτητα µε την οποία όλοι οι εργαζόµενοι στην επιχείρηση σταδιακά αυξάνουν το βαθµό εξειδίκευσής τους, τα τµήµατα της επιχείρησης µαθαίνουν να συνεργάζονται και έτσι η επιχείρηση οδηγείται σε µια κατάσταση όπου το µέσο κόστος διαχρονικά πέφτει (στο ίδιο επίπεδο ετήσιας παραγωγής και µε αµετάβλητο το µέγεθος της επιχείρησης). 20 Η πολιτική αυτή έχει ήδη εφαρµοστεί σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες µε πολλή επιτυχία. Ο µεγαλύτερος ρυθµός ανάπτυξης του πολιτισµικού τουρισµού στις χώρες αυτές συγκριτικά µε την Ελλάδα, όπως, αναφέραµε παραπάνω, οφείλεται ακριβώς µαζί µε άλλα και σε αυτού του είδους την πολιτική. 22
τη διασκέδαση 21 και µπορεί να διαµορφώσει µια πολιτική σύγχρονης τουριστικής ανάπτυξης και στην Ελλάδα. Για παράδειγµα, δεν αρκεί µόνο να δηµιουργηθεί ένα θεµατικό πάρκο, αλλά πρέπει να συνδυαστεί αυτό µε τις διακοπές των ανθρώπων που έρχονται στη χώρα µας (ή µε π.χ. το συνεδριακό τουρισµό, κ.τ.λ.). Άθληση- Παραχείµαση α) Άθληση Οι τουριστικές επιχειρήσεις σε συνεργασία µε τοπικούς παράγοντες (τοπική αυτοδιοίκηση) και τη συνδροµή του κράτους, πρέπει να δηµιουργούν τις απαραίτητες συνθήκες για την άθληση των ηλικιωµένων ατόµων. Για τα άτοµα της τρίτης ηλικίας προτείνονται ασκήσεις που διαχωρίζονται σε δυο είδη: ι) Βασικές ασκήσεις, ιι) Συµπληρωµατικές ασκήσεις. Ενδεικτικά ως βασικές ασκήσεις συνιστώνται από τον Παγκόσµιο Οργανισµό Τουρισµού: - Απαλές ασκήσεις που ενεργοποιούν το σώµα. - Οµαδικά παιχνίδια (ιδιαίτερα το γκολφ). - Λαϊκοί χοροί. - Ασκήσεις χαλάρωσης. Ως συµπληρωµατικές ασκήσεις συνιστώνται: - Πεζοπορία - Ηλιοθεραπεία και κολύµπι στη θάλασσα ή στην πισίνα - Απαλές ασκήσεις και οµαδικά παιχνίδια στο νερό. - Παραδοσιακοί χοροί και αθλήµατα όπως ποδόσφαιρο και καλαθοσφαίριση. - ηµοφιλή παιχνίδια και σπορ που ταιριάζουν στα άτοµα τρίτης ηλικίας. - Συναντήσεις µεταξύ οµάδων ηλικιωµένων. β) Παραχείµαση Ο τουρισµός παραχείµασης πρέπει να αναπτυχθεί πρωτίστως µε βασικό υπόβαθρο τις µεγάλες πόλεις που διαθέτουν (στο ευρύτερο περιβάλλον τους) πληθώρα πολιτισµικών στοιχείων και µπορούν να κρατήσουν αµείωτο το ενδιαφέρον των ατόµων της τρίτης ηλικίας κατά το χρόνο της παραχείµασής τους. Οι δυνατότητες είναι µεγαλύτερες για περιοχές που διαθέτουν εκτός από τα παραπάνω στοιχεία και ακτές. Ενδεικτικά παρατίθενται ορισµένες περιοχές όπου µπορεί να αναπτυχθεί τουρισµός για ηλικιωµένα άτοµα µε κύρια στοιχεία το πολιτισµικό και την παραχείµαση: 21 Αυτό αποδίδεται µε τον όρο edutainment (Munsters, 1994) 23
- Η περιοχή της Αθήνας σε συνάρτηση µε άλλες περιοχές, όπως είναι οι ελφοί, η Ολυµπία, οι Μυκήνες, κ.τ.λ. - Το Ηράκλειο της Κρήτης σε συνδυασµό µε τις περιοχές του αρχαίου Μινωικού πολιτισµού. Εδώ το ήπιο χειµερινό κλίµα βοηθεί τον τουρίστα να συνδυάσει τα αρχαιολογικά και πολιτισµικά ενδιαφέροντά του και µε την παραχείµαση. - Η Ρόδος η οποία διαθέτει πλείστα όσα πολιτισµικά στοιχεία και που, λόγω του ήπιου κλίµατός της καθίσταται ιδανική για πολιτισµικόχειµερινό τουρισµό. - Η Θεσσαλονίκη, η οποία, πέραν των πολιτισµικών µνηµείων που διαθέτει και ευρισκοµένη κοντά στη Χερσόνησο του Άθω (Άγιον Όρος), καθίσταται ιδανική για πολιτισµικό-θρησκευτικό τουρισµό. Περιοχές κατάλληλες για χειµερινό και πολιτισµικό τουρισµό µπορούν, επίσης, να θεωρηθούν και τµήµατα της νότιας Πελοποννήσου, όπως η Μεσσηνία (µε τόπο διαµονής την Καλαµάτα και οργάνωση επισκέψεων στην αρχαία Πύλο, κ.τ.λ), η Λακωνία (µε τόπο διαµονής τη Σπάρτη και οργάνωση επισκέψεων στο Μιστρά, κ.τ.λ.), η Ηλεία (µε τόπο διαµονής τον Πύργο και οργάνωση επισκέψεων στην Ολυµπία, κ.τ.λ.) και η Αργολίδα (µε τόπο διαµονής το Άργος ή το Ναύπλιο και οργάνωση επισκέψεων στις Μυκήνες, Επίδαυρο, κ.τ.λ.). Στις παραπάνω περιοχές πρέπει να γίνουν υποδοµές κατάλληλες για αυτού του είδους τον τουρισµό. Πρώτα από όλα, πρέπει να βελτιωθούν σηµαντικά τα οδικά δίκτυα, και, τουλάχιστον, να δηµιουργηθούν αναβαθµισµένα Ιατρικά Κέντρα και Νοσοκοµεία. Κάλυψη κενών του Αναπτυξιακού Νόµου 2601/1998 α) Στις τουριστικές δραστηριότητες (Άρθρο 2 του Ν. 2601/98) δεν έχει προστεθεί και η δηµιουργία «θεµατικών πάρκων και οδοιπορικών επιστηµονικού, πολιτισµικού και θρησκευτικού ενδιαφέροντος τα οποία κατασκευάζονται από ιδιώτες οι οποίοι λειτουργούν και εκµεταλλεύονται ξενοδοχειακές µονάδες» 22. β) Επίσης, η περίπτωση «ίδρυση και επέκταση-εκσυγχρονισµός συνεδριακών κέντρων» πρέπει να γίνει «ίδρυση, επέκταση και συγχρονισµός κέντρων για διενέργεια συνεδρίων και λοιπών εκδηλώσεων που λειτουργούν στα πλαίσια ξενοδοχειακών µονάδων άνω των 3 αστεριών.», για να καλυφθούν µε σαφήνεια και άλλες περιπτώσεις, όπως είναι η ανάγκη δηµιουργίας χώρων 22 Οι δραστηριότητες αυτές πρέπει να αναλαµβάνονται από το κράτος, αλλά γνωστού όντος ότι το κράτος κατά κανόνα ολιγωρεί, πρέπει να µπορούν και ιδιώτες επενδυτές, αν κρίνουν αυτό σκόπιµο και επωφελές για την προσέλκυση τουριστών (ιδίως ατόµων τρίτης ηλικίας), να ενισχύονται ώστε να κατορθώσουν να εκτελέσουν τα απαραίτητα έργα που θα προσελκύσουν τους τουρίστες που έχουν µεγάλο ενδιαφέρον σε αυτά. 24
για τα ηλικιωµένα άτοµα (seniors) που επιθυµούν να συναντώνται για χορούς, συνεντεύξεις, οµαδικά παιχνίδια και γενικά επαφές που πραγµατοποιούνται µεταξύ ηλικιωµένων ατόµων. γ) Να δοθεί µεγαλύτερη έµφαση στον εκσυγχρονισµό των τουριστικών επιχειρήσεων. Βασικές Προτάσεις για το Marketing 23 του τουρισµού Ηλικιωµένων ατόµων Το Marketing για την προσέλκυση των ατόµων της τρίτης ηλικίας είναι ένα από τα πλέον δύσκολα θέµατα στον τοµέα του Marketing 24. Τούτο οφείλεται στο ότι τα άτοµα αυτά καθώς είναι µεστά από τουριστικές εµπειρίες, δεν πείθονται από τις συνήθεις πρακτικές του Marketing οι οποίες αγνοούν τις ιδιαίτερες ανάγκες και απαιτήσεις των ατόµων αυτών 25. Όλες, λοιπόν, οι πρακτικές του Marketing πρέπει να είναι σχεδιασµένες κατά τρόπο που: α) Να λαµβάνουν υπόψη τους τις ιδιαιτερότητες των ατόµων της τρίτης ηλικίας. β) Να είναι όσο γίνεται περισσότερο ρεαλιστικές. γ) Να µην φαίνεται ότι είναι σχεδιασµένες µόνο για άτοµα τρίτης ηλικίας, διότι δεν επιθυµούν τα άτοµα αυτά το διαχωρισµό τους από τους νεότερους. Συνιστάται η κατάτµηση 26 της αγοράς των τουριστών-ατόµων της τρίτης ηλικίας διότι τα διάφορα υποσύνολα παρουσιάζουν σηµαντική διαφορά 23 Στο παρόν παρέχονται γενικές προτάσεις για το Marketing. Μια αναλυτικότερη παρουσίαση του θέµατος απαιτεί την εκπόνηση ιδιαίτερης µελέτης. 24 Οι Morgan και Pritchard (2000), αναφέρουν ότι «...οι ιαφηµιστές δεν γνωρίζουν πώς να περνούν µηνύµατα στα άτοµα της τρίτης ηλικίας. Πολλά από τα µηνύµατά τους θεωρούνται από αυτό το ηλικιακό υποσύνολο ως στερεότυπα ή αποτρεπτικά. Το ενδιαφέρον των ιαφηµιστών έλκει η αγορά των νεότερων ηλικιών». 25 Τα άτοµα της τρίτης ηλικίας φαίνεται κατά κανόνα να ανήκουν, από πλευράς δεκτικότητας στη διαφήµιση, στις κατηγορίες των Ignorers (καταναλωτές που συνειδητά επιµένουν να αγνοούν τη διαφήµιση) και των Reactors (καταναλωτές που δεν επιζητούν τη διαφήµιση). Επ αυτού είδε Morgan-Pritchard (2000), σελ. 19 και Κουζέλης Α (2002), Η ΙΑΦΗΜΙΣΤΙΚΗ ΑΠΑΝΗ ΓΙΑ ΤΟΝ ΤΟΥΡΙΣΜΟ, ΙΤΕΠ 26 Με την παραπάνω άποψη συµφωνούν πολλοί συγγραφείς. Αναφέρονται, για παράδειγµα, οι N. Morgan και A. Pritchard, οι οποίοι παρατηρούν ότι οι ασχολούµενοι µε το Marketing, δεν έχουν δώσει τη δέουσα σηµασία στα άτοµα της τρίτης ηλικίας, τους Seniors, ως πιθανούς πελάτες. Έχουν πιο πολύ απευθυνθεί προς τις νεότερες ηλικίες. Οι λόγοι που πιθανώς εξηγούν αυτήν την εκ µέρους τους εµφανιζόµενη τάση αποφυγής των Seniors ως διαφηµιστικό στόχο, είναι: α) ότι οι Seniors δεν πείθονται από τις διαφηµίσεις διότι είναι περισσότερο ρεαλιστές από τα άτοµα των νεότερων ηλικιών. Αποδέχονται µόνο την πληροφοριακή διαφήµιση (Informative advertising) και αποκρούουν την δελεαστική-πειστική διαφήµιση (Persuasive advertising). Έτσι, καθώς έχουν πληθώρα τουριστικών εµπειριών βλέπουν το µη ρεαλιστικό του δεύτερου είδους διαφηµίσεων και δεν τις υπολογίζουν. β) Υπάρχει πληθώρα ενδείξεων ότι οι Seniors δεν θεωρούν τον εαυτόν τους ηλικιωµένο και δεν θέλουν να τους αντιµετωπίζουν ως ηλικιωµένους! 25
τόσο ως προς τις ανάγκες και προτιµήσεις, όσο και ως προς την ταξιδιωτική τους τάση (ΤΤ). To κλιµάκιο, για παράδειγµα, 55-59 έχει µεγαλύτερη ΤΤ από εκείνη του κλιµακίου 60-64, το οποίο µε τη σειρά του έχει µεγαλύτερη ΤΤ από το κλιµάκιο 65-69 κ.ο.κ. Η οποιαδήποτε διαφηµιστική εκστρατεία (καµπάνια) για στην προσέλκυση ηλικιωµένων τουριστών, για να είναι αποτελεσµατική, θέλει πολύ προσοχή στη διαµόρφωσή της. Υπάρχει ο κίνδυνος να λειτουργήσει αρνητικά για τους ηλικιωµένους και να τους αποµακρύνει ακόµη περισσότερο από το «δίχτυ» της διαφήµισης ή της οποιασδήποτε άλλης προωθητικής πρακτικής. Το Marketing θα είναι πιο αποτελεσµατικό εάν γίνεται σε συνεννόηση µε τους Tour Operators της χώρας προέλευσης (των τουριστών) προς την οποία απευθυνόµαστε, τον Εθνικό Οργανισµό Τουρισµού και την τοπική αυτοδιοίκηση. Την πρακτική αυτή σήµερα ακολουθούν η Κύπρος και η Ισπανία. Προτάσεις σχετικά µε το όριο συνταξιοδότησης Ο αλλοδαπός τουρισµός ατόµων τρίτης ηλικίας στη χώρα µας αναµένεται να επηρεαστεί από τις αναµενόµενες νέες ρυθµίσεις σε ευρωπαϊκό επίπεδο, σχετικά µε την επιµήκυνση του χρόνου για συνταξιοδότηση (π.χ. από τα 65 στα 70). Επισηµάνθηκε στην παρούσα µελέτη ότι η ταξιδιωτική τάση των ηλικιών 55-59, 60-64 και 65-69 είναι αρκετά υψηλή σχετικά µε άλλες κατηγορίες πληθυσµού και σε αυτό έχει συµβάλει και η συνταξιοδότηση στα 65 (συνήθως) χρόνια. Αυτό σηµαίνει ότι θα υπάρξουν δυσµενείς συνέπειες για τον τουρισµό των ηλικιωµένων (των ηλικιών που έχουν υπερβεί τα 65 έτη) αν πράγµατι ληφθούν σε ευρωπαϊκό επίπεδο αποφάσεις επιµήκυνσης του χρόνου συνταξιοδότησης. Η Ελλάδα, λοιπόν, πρέπει να διαφοροποιηθεί στις σχετικές ευρωπαϊκές συζητήσεις και ενέργειες επί του θέµατος αυτού. εδοµένου ότι και άλλες ευρωπαϊκές µεσογειακές χώρες που έχουν ισχυρό τουριστικό τοµέα (Γαλλία, Ιταλία, Ισπανία, Πορτογαλία), έχουν και αυτές το ίδιο συµφέρον, µια συνεννόηση των χωρών αυτών για κοινή δράση, θα ήταν ίσως µια αποτελεσµατικότερη ενέργεια. Προτάσεις σχετικές µε τη µείωση της ταχύτητας των αεροπλάνων Ενόψει της αναµενόµενης απόφασης για µείωση της ταχύτητας των αεροπλάνων σε διεθνές επίπεδο και επιµήκυνσης του χρόνου του ταξιδιού, πράγµα που θα αποτρέψει τα ηλικιωµένα άτοµα να ταξιδεύουν σε µεγάλες αποστάσεις (long haul), προτείνεται να γίνουν ενέργειες µέσω του ΠΟΤ, για µετατροπή των καθισµάτων και γενικά του χώρου που καταλαµβάνει µια επιβατική θέση ακόµη και medium haul, κατά τρόπο που το άτοµο να αισθάνεται πιο άνετα κατά το ταξίδι. Πρόκειται για κάτι που σήµερα ορισµένες µεγάλες αεροπορικές εταιρίες έχουν πράξει µόνο για τα long haul ταξίδια. Ειδικότερες προτάσεις ως προς τη συνεργασία του ευρύτερου ηµόσιου και Ιδιωτικού τοµέα για την προώθηση του τουρισµού ατόµων τρίτης ηλικίας. 26