ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ-ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2007 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 1 ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΕΣ ΣΥΜΦΩΝΙΕΣ ΣΤΗ ΜΕΤΑΦΟΡΑ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΚΑΙΝΟΤΟΜΙΑΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Μ. ΔΟΪΝΑΚΗΣ Υποψήφιος Διδάκτωρ Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας Επιστημονικός Συνεργάτης Εργαστηρίου Διαχείρισης Τεχνολογίας (MATER Lab) ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η τεχνολογική πρόοδος αποτελεί αναγκαία προϋπόθεση για τη βελτίωση των συνθηκών και την κάλυψη των αναγκών του ανθρώπου αλλά και την οικονομική ανάπτυξη μιας χώρας. Η μεταφορά γνώσης και τεχνογνωσίας δημιουργεί και αναπτύσσει νέες οικονομικές δραστηριότητες τόσο σε τοπικές όσο και σε διεθνείς αγορές. Ενισχύει τις διακρατικές σχέσεις, το εμπόριο, τις μεταφορές και τις επικοινωνίες, ενώ το διεθνές εμπόριο δεν διακινεί μόνο κεφαλαιουχικά αγαθά, αλλά και τεχνογνωσία. Αποτέλεσμα αυτού είναι η μεταφορά τεχνογνωσίας / τεχνολογίας όχι μόνο να συμβάλει στην πρόοδο και ανάπτυξη μιας χώρας, αλλά να γεφυρώνει το οικονομικό χάσμα μεταξύ των αναπτυγμένων και αναπτυσσόμενων χωρών. Η μεταφορά τεχνολογίας είναι ένα θέμα με παγκοσμίως αυξανόμενο ενδιαφέρον και έχει αναγνωριστεί ως ένας βασικός παράγοντας για τον εκβιομηχανισμό και την ανάπτυξη των οικονομιών. Ο σημαντικός ρόλος της επισημάνθηκε πολύ νωρίς και έτσι αποτέλεσε αντικείμενο θεωρητικής και εμπειρικής μελέτης μετά τον β παγκόσμιο πόλεμο και κυρίως κατά τις τελευταίες δεκαετίες.
ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ-ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2007 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 2 Η μελέτη και κατανόηση των καναλιών και μηχανισμών μεταφοράς αποτελεί βασική προϋπόθεση για την επιτυχή έκβαση αυτής. Σε κάθε προσπάθεια μεταφοράς μεταξύ μονάδων (ατόμων, εταιριών ή χωρών) απαιτείται η έγκαιρη επιλογή των μηχανισμών μεταφοράς τεχνογνωσίας / τεχνολογίας ή συνδυασμό αυτών που θα χρησιμοποιηθούν. Οι τεχνολογικές συμφωνίες ή συμφωνίες εξουσιοδότησης (licensing agreements) αποτελούν ίσως το κυριότερο μηχανισμό μεταφοράς τεχνολογίας και καινοτομίας μεταξύ εταιρειών. Στις συμφωνίες αυτές παραχωρείται η άδεια (license) στο λήπτη / εκδοχέα (licensee) χρήσης / εκμετάλλευσης της τεχνογνωσίας του δότη / εκχωρητή (licensor) σε διάφορα θέματα, όπως: τεχνολογίας, ποιότητας, οργάνωσης και εκπαίδευσης ή / και να δέχεται συγκεκριμένες υπηρεσίες από αυτόν. Ο αποστολέας / προμηθευτής / πωλητής και ο παραλήπτης / αγοραστής της μεταφερόμενης τεχνολογίας επιδιώκουν την επιτυχή μεταφορά της, για διαφορετικούς όμως λόγους και οι δύο. Η διαδικασία της μεταφοράς τεχνολογίας και καινοτομίας απαιτεί ουσιαστική συνεργασία μεταξύ και των δύο πλευρών. Στόχος του συγκεκριμένου κειμένου είναι να παρουσιάσει αναλυτικά τα κυριότερα στοιχεία των τεχνολογικών συμφωνιών (licensing agreements), όπως: η φύση της μεταφερόμενης τεχνολογίας, οι όροι και περιορισμοί που περιλαμβάνονται στις εν λόγω συμφωνίες, η χρονική διάρκεια των συμφωνιών, το συνολικό κόστος για την παραλήπτρια εταιρεία, κλπ. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Τεχνολογία είναι η ικανότητα, η επιδεξιότητα αλλά και η εμπειρία της αποτελεσματικής χρήσης της γνώσης για παραγωγή προϊόντων ή υπηρεσιών [23]. Ενώ με τον όρο μεταφοράς τεχνολογίας εννοούμε τη μεταφορά τεχνολογίας ή / και τεχνογνωσίας από μια μονάδα (άτομο, εταιρεία ή χώρα) σε μια άλλη που έχει ως σκοπό τη βελτίωση της αποτελεσματικότητας των δραστηριοτήτων του παραλήπτη [19]. Οι Autio και Laamanen [1] ορίζουν ως κανάλι μεταφοράς τεχνολογίας τη σύνδεση μεταξύ δύο ή περισσοτέρων οντοτήτων (χωρών, εταιρειών, ατόμων) μέσω της οποίας
ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ-ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2007 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 3 μπορούν να ενεργοποιηθούν διαφορετικοί μηχανισμοί μεταφοράς. Σύμφωνα με τα παραπάνω, διακρίνονται πέντε βασικά κανάλια μεταφοράς τεχνογνωσίας / τεχνολογίας: - Η συνεργασία μεταξύ ανθρώπων [1,23], - Η συνεργασία μεταξύ εταιρειών [1,23], - Η συνεργασία εταιρειών με εκπαιδευτικά ή ερευνητικά ιδρύματα [23], - Η συνεργασία μεταξύ εκπαιδευτικών ή ερευνητικών ιδρυμάτων [23], - Η συνεργασία μεταξύ χωρών, διακρατικές συνεργασίες [1]. Οι διακρατικές συνεργασίες με σκοπό τη μεταφορά τεχνογνωσίας / τεχνολογίας και καινοτομίας πραγματοποιούνται με τη συνεργασία όλων των μονάδων (ατόμων, εταιρειών, ιδρυμάτων) των χωρών μέσω των τεσσάρων πρώτων καναλιών που προαναφέρθηκαν [17,18]. ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΙ ΜΕΤΑΦΟΡΑΣ ΤΕΧΝΟΓΝΩΣΙΑΣ / ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ Μηχανισμός μεταφοράς τεχνολογίας ορίζεται οποιαδήποτε αλληλεπίδραση μεταξύ δύο ή περισσοτέρων οντοτήτων (χωρών, εταιρειών, ατόμων) που κατά τη διάρκειά της η τεχνολογία μεταφέρεται [1]. Στο κανάλι που αφορά στην συνεργασία μεταξύ εταιρειών, που δραστηριοποιούνται στο ίδιο ή παρόμοιο αντικείμενο, οι ενδιαφερόμενες εταιρείες μπορούν να συνεργαστούν σε τοπικό ή διεθνές επίπεδο χρησιμοποιώντας τους παρακάτω μηχανισμούς τεχνογνωσίας / τεχνολογίας και καινοτομίας [16,18]: - Βιβλιογραφία [16,18]. - Ανταλλαγή απόψεων, εμπειριών και πληροφοριών μεταξύ στελεχών (ερευνητών, μηχανικών, διευθυντών) των εταιρειών [23]. - Επισκέψεις των στελεχών κάποιας εταιρείας στις υπόλοιπες [1]. - Παροχή τεχνικής βοήθειας και συμβουλών για την επίλυση τυχόν προβλημάτων, όπως: engineering, συντήρησης και επισκευής εξοπλισμού, ποιοτικού ελέγχου, οργάνωσης / διαχείρισης, εκπαίδευσης / κατάρτισης εργαζομένων, κλπ [1,7,13].
ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ-ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2007 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 4 - Χρήση τεχνικών μεθόδων, όπως: διπλώματα ευρεσιτεχνίας (patents), «μυστικά» παραγωγής, σχέδια μηχανημάτων, ειδικές τεχνικές εφαρμογές, κατασκευαστικά στοιχεία και διαδικασίες, σχέδια και προδιαγραφές προϊόντων, know how παραγωγής, management, marketing, financial, κλπ [13]. - Εξαγωγές [7]. - Αγορά ή μίσθωση κεφαλαιουχικών αγαθών / μηχανολογικού εξοπλισμού, όπως: όργανα, εργαλεία, συσκευές, μηχανήματα, κλπ [7,13,20]. - Franchising [7]. - Χρήση εμπορικών ή βιομηχανικών σημάτων [12,13]. - Τεχνολογικές συμφωνίες / συμφωνίες εξουσιοδότησης (licensing agreements) [7,13]. - Συμβόλαια marketing [7]. - Συμβόλαια management [7]. - Συμβόλαια «με το κλειδί στο χέρι» (turnkey contracts) [13]. - Ανάθεση υπεργολαβιών (φασόν)[7]. - Συμπαραγωγή προϊόντων, όπως: σχεδιασμός νέων προϊόντων, παραγωγή προϊόντων [7]. - Ανάπτυξη και υποστήριξη κοινών δραστηριοτήτων R&D [1]. - Κοινή χρήση εργαστηριακού και μηχανολογικού εξοπλισμού [1]. - Ανταλλαγή ερευνητών ή μηχανικών για καθορισμένο χρονικό διάστημα [1]. - Κοινές επενδύσεις με τη δημιουργία μικτών επιχειρήσεων (joint ventures), όπως: συνεργασία πολυεθνικών εταιριών για πραγματοποίηση κοινών επενδύσεων σε τρίτη χώρα, πλειοψηφική ή μειοψηφική συμμετοχή πολυεθνικής σε επενδύσεις τοπικής εταιρείας [1,7]. - Δημιουργία κοινοπραξιών [19]. - Ανταλλαγή αδειών εκμετάλλευσης τεχνολογίας (cross-licensing / reciprocal-licensing) [19]. - Συγχώνευση εταιρειών που δραστηριοποιούνται στο ίδιο αντικείμενο[ 19]. - Διεθνείς άμεσες επενδύσεις (foreign direct investments) [7,11,13,20].
ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ-ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2007 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 5 ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΕΣ ΣΥΜΦΩΝΙΕΣ / ΣΥΜΦΩΝΙΕΣ ΕΞΟΥΣΙΟΔΟΤΗΣΗΣ Οι τεχνολογικές συμφωνίες ή συμφωνίες εξουσιοδότησης (licensing agreements) αποτελούν ίσως το κυριότερο μηχανισμό μεταφοράς τεχνολογίας και καινοτομίας μεταξύ εταιρειών. Στις τεχνολογικές συμφωνίες παραχωρείται η άδεια (license) στο λήπτη / εκδοχέα (licensee) χρήσης / εκμετάλλευσης της τεχνογνωσίας του δότη / εκχωρητή (licensor) σε διάφορα θέματα, όπως: τεχνολογίας, ποιότητας, οργάνωσης και εκπαίδευσης ή / και να δέχεται συγκεκριμένες υπηρεσίες από αυτόν [17,18]. Η παραλήπτρια εταιρεία που αποφασίζει να προμηθευτεί τεχνολογία μέσω των τεχνολογικών συμφωνιών έχει ως σκοπό [13]: - τη βελτίωση της αποδοτικότητάς της, - τη διατήρηση ή / και τη βελτίωση της θέσης της στην αγορά, - την προώθηση νέων προϊόντων στην αγορά ή τη χρήση αποτελεσματικότερων παραγωγικών διαδικασιών, - τη διαφοροποίηση της παραγωγής της όταν διαπιστωθεί ότι το παραγόμενο προϊόν της χάνει έδαφος στην αγορά, - την απόκτηση ξεχωριστού πλεονεκτήματος έναντι των τοπικών ή ξένων ανταγωνιστών της [3,4,10]. Ενώ η προμηθεύτρια εταιρεία με τις τεχνολογικές συμφωνίες στοχεύει [13]: - στην εξασφάλιση μονοπωλιακών εσόδων λόγω της τεχνολογικής της πρωτοπορίας, - στη μεταφορά περισσότερων κερδών της στο εξωτερικό και επιστροφή αυτών υπό τη μορφή royalties (τα έσοδα από πληρωμές royalties αντιμετωπίζονται συνήθως ευνοϊκότερα φορολογικά απ ότι τα κέρδη). Οι εταιρείες που κατέχουν κάποια τεχνολογία προτιμούν να τη μεταφέρουν σε μια χώρα μέσω τεχνολογικών συμφωνιών στις περιπτώσεις όπου [2]: - υπάρχουν εμπόδια εισόδου (μικρό μέγεθος αγοράς, κρατικοί περιορισμοί, κλπ) στη χώρα υποδοχής για ξένες επενδύσεις, - δεν διαθέτουν οι ίδιες επαρκή τεχνογνωσία, εμπειρία ή τα απαιτούμενα κεφάλαια σε ξένες αγορές,
ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ-ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2007 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 6 - η συγκεκριμένη τεχνολογία εξελίσσεται με γρήγορους ρυθμούς. Ενώ αποθαρρύνονται να συνάψουν τεχνολογικές συμφωνίες όταν [2]: - το συνολικό κόστος παραχώρησης της τεχνολογίας σε ξένη εταιρεία (στην οποία δεν συμμετέχουν οι ίδιες) είναι μεγάλο λόγω των απαιτούμενων πολύπλοκων περιορισμών και ελέγχων για την αποφυγή διαρροής, - το «κόστος ευκαιρίας» του κεφαλαίου στη χώρα υποδοχής είναι μεγαλύτερο με αποτέλεσμα η παραλήπτρια εταιρεία να μην επιτύχει τα προβλεπόμενα οφέλη, - το κόστος μεταφοράς της τεχνολογίας σε θυγατρική εταιρεία είναι μικρότερο από το αντίστοιχο σε ξένη / ανεξάρτητη εταιρεία. ΦΥΣΗ ΜΕΤΑΦΕΡΟΜΕΝΗΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ Η φύση της μεταφερόμενης τεχνολογίας αποτελεί το κυριότερο στοιχείο των τεχνολογικών συμφωνιών και πρέπει να καθορίζεται και να προσδιορίζεται ακριβώς από την αρχή. Οι τεχνολογικές συμφωνίες συνήθως συνδυάζουν αρκετούς μηχανισμούς μεταφοράς τεχνολογίας / τεχνογνωσίας από αυτούς που προαναφέρθηκαν. Υπογράφονται μεταξύ των ενδιαφερόμενων εταιρειών με σκοπό [12,13]: - τη μίσθωση μηχανολογικού εξοπλισμού, - τη χρήση εμπορικών / βιομηχανικών σημάτων, - το στήσιμο εργοστασίου (συμβόλαια «με το κλειδί στο χέρι» - turnkey contracts), από τη σχεδίαση της μονάδας έως την εγκατάσταση και λειτουργία των μηχανημάτων, ενώ στην περίπτωση όπου η παραλήπτρια εταιρεία δεν έχει την απαραίτητη τεχνογνωσία το συμβόλαιο περιλαμβάνει και μερικές από τις υπηρεσίες που ακολουθούν, - τη χρήση τεχνικών μεθόδων, όπως: διπλώματα ευρεσιτεχνίας (πατέντες), «μυστικά» παραγωγής, σχέδια μηχανημάτων, ειδικές τεχνικές εφαρμογές, στοιχεία επιστημονικού και μηχανολογικού ενδιαφέροντος, κατασκευαστικά στοιχεία και διαδικασίες, σχέδια και προδιαγραφές προϊόντων, εμπορικά μυστικά και ειδική τεχνική πείρα (σε ζητήματα παραγωγής, διαχείρισης, προώθησης προϊόντων και οικονομικών), πληροφορίες αγοράς και προβολής προϊόντων,
ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ-ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2007 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 7 - τη παροχή συνεχούς τεχνικής βοήθειας και συμβουλών σε διάφορα θέματα, όπως: προσδιορισμού και ανάλυσης βιομηχανικών αναγκών, επιλογής εξοπλισμού, συντήρησης και επισκευής εξοπλισμού, engineering, επεξεργασίας και σωστής εκτέλεσης προδιαγραφών, ποιοτικού ελέγχου (πρώτων υλών, υλικών συσκευασίας, προϊόντων, κλπ), οργάνωσης εκπαιδευτικών σεμιναρίων, - την παροχή υπηρεσιών οργάνωσης, - την εκπαίδευση και κατάρτιση των εργαζομένων της παραλήπτριας εταιρείας. Όταν όμως οι τεχνολογικές απαιτήσεις της παραλήπτριας εταιρείας είναι μεγάλες, τότε η τεχνολογική συμφωνία περιλαμβάνει συνδυασμό των παραπάνω. Οι συμφωνίες αυτές συνήθως ονομάζονται «τεχνολογικά πακέτα» [13]. ΟΡΟΙ ΚΑΙ ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΙ Η εταιρεία που προμηθεύει τεχνολογία επιβάλλει τους δικούς της όρους στις τεχνολογικές συμφωνίες που συνάπτει. Οι όροι αυτοί αποτελούν περιορισμούς για την παραλήπτρια εταιρεία και θα πρέπει να δοθεί από αυτήν ιδιαίτερη προσοχή. Οι περιορισμοί των τεχνολογικών συμφωνιών αφορούν θέματα, όπως [12,13]: - εξαγωγών (μερικής ή πλήρους απαγόρευσης εξαγωγικών δραστηριοτήτων), - προμήθειας πρώτων υλών και μηχανολογικού εξοπλισμού (μερικής ή πλήρους υποχρέωσης αγοράς των παραπάνω από την προμηθεύτρια εταιρεία ή από άλλον συγκεκριμένο προμηθευτή), - παραγωγής και διανομής των προϊόντων, - πολιτικής τιμών, - τεχνολογίας και πνευματικής ιδιοκτησίας, - νομικών. Στις περιπτώσεις που η παραλήπτρια εταιρεία ελέγχεται από την προμηθεύτρια (θυγατρική ή με πλειοψηφική συμμετοχή) οι περιορισμοί που περιλαμβάνονται στις τεχνολογικές συμφωνίες είναι σχετικά λιγότεροι και διαφορετικοί από αυτούς που υπάρχουν σε συμφωνίες με άλλες εταιρείες (μηδενική ή μειοψηφική συμμετοχή) [13]. Οι περιο-
ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ-ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2007 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 8 ρισμοί αυτοί όμως μειώνουν την αποτελεσματικότητα της μεταφερόμενης τεχνολογίας [21,22]. Από τα παραπάνω είναι φανερή η έντονη κυριαρχία της προμηθεύτριας εταιρείας όταν η τεχνολογία μεταφέρεται με τεχνολογικές συμφωνίες. Η παραλήπτρια εταιρεία κινδυνεύει λόγω των επιβαλλόμενων περιορισμών να [13]: - περιορίσει τη διαπραγματευτική της δύναμη απέναντι στην προμηθεύτρια εταιρεία, - εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από την προμηθεύτρια εταιρεία, - προμηθεύεται το μεγαλύτερο όγκο των πρώτων υλών από το εξωτερικό, - περιορίσει την παραγωγή της σε ελάχιστα προϊόντα ή να περιοριστεί μόνο σε συναρμολόγηση προϊόντων. ΧΡΟΝΙΚΗ ΔΙΑΡΚΕΙΑ Η χρονική διάρκεια της προς υπογραφή τεχνολογικής συμφωνίας αποτελεί βασικό στοιχείο των διαπραγματεύσεων μεταξύ της προμηθεύτριας και της παραλήπτριας εταιρείας. Μετά τη λήξη της τεχνολογικής συμφωνίας δίνεται, με ή χωρίς επιπλέον όρους, η δυνατότητα ανανέωσής της. Τις περισσότερες φορές η χρονική διάρκεια των τεχνολογικών συμφωνιών είναι καθορισμένη και εξαρτάται κυρίως από [13]: - τη φύση των προς παραγωγή προϊόντων / υπηρεσιών, - το βαθμό διάδοσης και εκμετάλλευσής τους, - τη διαπραγματευτική ικανότητα των δύο πλευρών, - τις σχέσεις (εμπιστοσύνη, σταθερότητα, συνεργασία) που έχουν αναπτυχθεί μεταξύ των εταιρειών. Τεχνολογικές συμφωνίες με χρονική διάρκεια έως τέσσερα χρόνια χαρακτηρίζονται από [13]: - απλή, τυποποιημένη και ώριμη μεταφερόμενη τεχνολογία, - χαλαρούς δεσμούς μεταξύ των εταιρειών και - μικρό ενδιαφέρον από την προμηθεύτρια εταιρεία για καλύτερη ή περισσότερη υπο-
ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ-ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2007 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 9 στήριξη. Τεχνολογικές συμφωνίες που διαρκούν πέντε έως εννέα χρόνια χαρακτηρίζονται από [13]: - πιο σύγχρονα προϊόντα ή παραγωγικές διαδικασίες και - σχετική ευελιξία και προσαρμογή της παραλήπτριας εταιρείας σε νέες τεχνολογικές συνθήκες και συνθήκες ανταγωνισμού. Ενώ συμφωνίες με διάρκεια μεγαλύτερη των δέκα ετών χαρακτηρίζονται από[13]: - αρκετά υψηλό τεχνολογικό επίπεδο και - σωστή οργάνωση και μεγάλες επενδύσεις από πλευράς της παραλήπτριας εταιρείας. Σε περιπτώσεις όπου η μεταφερόμενη τεχνολογία και η διεθνής αγορά μεταβάλλονται με γρήγορους ρυθμούς, η παραλήπτρια εταιρεία δύσκολα προσαρμόζεται στις νέες συνθήκες, αφού απαιτείται μερική ή πλήρης αλλαγή του μηχανολογικού εξοπλισμού. ΚΟΣΤΟΣ Το κόστος και ο τρόπος πληρωμής της μεταφερόμενης τεχνολογίας ενδιαφέρουν άμεσα την παραλήπτρια εταιρεία. Το συνολικό κόστος μεταφοράς τεχνολογίας μέσω τεχνολογικών συμφωνιών συνήθως εξαρτάται από [13]: - το είδος της τεχνολογίας και το βαθμό εξάπλωσής της, - το ύψος των προβλεπόμενων κερδών της παραλήπτριας εταιρείας, - την ύπαρξη άλλης προμηθεύτριας εταιρείας η οποία υπόσχεται παρόμοια ή καλύτερα αποτελέσματα, - την προσαρμοστικότητα της συγκεκριμένης τεχνολογίας στις υπάρχουσες ανάγκες και τη δυνατότητα ικανοποίησης των στόχων της παραλήπτριας εταιρείας, - το είδος των περιορισμών που τίθενται από την προμηθεύτρια εταιρεία. Οι οικονομικές απαιτήσεις της προμηθεύτριας εταιρείας επηρεάζονται και από τις συνθήκες που επικρατούν στη χώρα της παραλήπτριας, όπως [13]: - φορολογία (ξένων επενδύσεων, κερδών, πληρωμών royalties),
ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ-ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2007 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 10 - νομοθεσία (συναλλαγματικοί περιορισμοί, επαναπατρισμός κεφαλαίου), - ύπαρξη ή μη επιχειρηματικού κινδύνου. Οι τρόποι πληρωμής της μεταφερόμενης τεχνολογίας προσδιορίζονται στις τεχνολογικές συμφωνίες και συνήθως είναι [12.13]: 1. αμοιβή ως ποσοστό επί της τιμής πώλησης (καθαρής ή μικτής) του προϊόντος (στη βιβλιογραφία [13] συναντάται μερικές φορές και ως royalties ενώ οι συνηθισμένες τιμές που μπορεί να πάρει είναι 1-5%), 2. αμοιβή ανά μονάδα παραγόμενου προϊόντος, 3. αμοιβή ως ποσοστό επί των εισπράξεων, 4. αμοιβή ως ποσοστό επί των κερδών, 5. αμοιβή ως ποσοστό επί των εξαγωγών, 6. αμοιβή ως ποσοστό επί του κόστους, 7. καταβολή ορισμένου ποσού εφάπαξ, 8. καταβολή δόσης κατά περιοδικά ή μη διαστήματα, 9. καταβολή δόσης, εφάπαξ ποσού σε συνδυασμό με κάποια ποσοστιαία αμοιβή. Στις περιπτώσεις όπου η ζήτηση δεν είναι σταθερή (παρατηρούνται μεγάλες αυξομειώσεις) ή εάν η μεταφερόμενη τεχνολογία κινδυνεύει να ανακαλυφτεί σύντομα και από άλλες εταιρίες η προμηθεύτρια εταιρεία επιλέγει τον έβδομο και τον όγδοο τρόπο πληρωμής. Αυτό όμως επιβαρύνει την παραλήπτρια εταιρεία πριν ακόμη αρχίσει να αποδίδει η μεταφερόμενη τεχνολογία, ενώ μειώνει τις πιθανότητες για μεταγενέστερη διοικητική και τεχνική υποστήριξή της από την προμηθεύτρια, αφού αυτή δεν θα έχει πια οικονομικά κίνητρα [13]. Συνήθως, οι θυγατρικές των πολυεθνικών εταιρειών καταβάλλουν μεγαλύτερες πληρωμές royalties σε σύγκριση με τις ανεξάρτητες εταιρείες. Αυτό μπορεί να οφείλεται: - στο ότι οι πληρωμές royalties των θυγατρικών υπολογίζονται σε όλη την παραγωγή τους και όχι μόνο στα προϊόντα για τα οποία έχουν συνάψει τεχνολογικές συμφωνίες [5], - στη συνειδητή υπερκοστολόγηση από πλευράς μητρικής (προμηθεύτριας εταιρείας) με σκοπό τη μεταφορά κερδών [6,20] (μεταβίβαση τιμών / πόρων - transfer pricing [13])
ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ-ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2007 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 11 και τη μείωση των επιβαλλόμενων φόρων [6]. Η εκτίμηση του κόστους μεταφοράς της τεχνολογίας, αλλά και η μείωση αυτού είναι σύνθετες, πολύπλοκες και δύσκολες διαδικασίες. Η γνώση, η εμπειρία και το εκπαιδευμένο προσωπικό της παραλήπτριας εταιρείας είναι τρεις από τους σημαντικότερους παράγοντες για τη μείωση του συνολικού κόστους μεταφοράς. ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ Γενικά, η τεχνολογική συμφωνία επηρεάζει θετικά την κερδοφορία της παραλήπτριας εταιρείας. Δεν συμβαίνει όμως το ίδιο και με τις εξαγωγές. Η εξαγωγική δραστηριότητα της παραλήπτριας εταιρείας, που έχει συνάψει τεχνολογική συμφωνία, επηρεάζεται[13] κατά κύριο λόγο από τους περιορισμούς που περιέχονται στη συμφωνία αλλά και από: - την ειδική μονοπωλιακή θέση που κατέχει η εταιρεία στην εσωτερική αγορά, - τη βελτίωση ή μη της διεθνούς ανταγωνιστικής της θέσης λόγω της τεχνολογικής της ενίσχυσης. Οι τεχνολογικές συμφωνίες και οι ερευνητικές δραστηριότητες αλληλοσυμπληρώνονται. Έτσι, οι τεχνολογικές συμφωνίες θα πρέπει να συνυπάρχουν με σημαντικό επίπεδο δραστηριοτήτων έρευνας και ανάπτυξης (R&D) στην παραλήπτρια εταιρεία. Η εμπειρία έχει δείξει ότι εταιρείες που ανέπτυξαν μόνες τους σε ικανοποιητικό βαθμό ερευνητική δραστηριότητα κατέφυγαν και σε τεχνολογικές συμφωνίες για να καλύψουν τυχόν κενά τους [13]. Ενώ εταιρείες που μετέφεραν τεχνολογία μέσω τεχνολογικών συμφωνιών δραστηριοποιήθηκαν ερευνητικά με σκοπό την προσαρμογή και αξιοποίηση της μεταφερόμενης τεχνολογίας [14], αλλά και των εμπειριών / γνώσεων που απέκτησαν [ 13]. Τέλος, όταν σε μία εταιρεία η έρευνα που αναπτύσσεται περιέχει και στοιχεία καινοτομίας, τότε μακροπρόθεσμα μειώνεται το κόστος της μεταφερόμενης τεχνολογίας.
ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ-ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2007 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 12 ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΩΝ ΜΕΤΑΦΟΡΑΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ Είναι όμως προφανές ότι, εφόσον η προμηθεύτρια και η παραλήπτρια εταιρεία αποφασίσουν να μεταφέρουν τεχνολογία υπάρχουν τρεις δυνατότητες[ 15,19]: - να μεταφερθεί η τεχνολογία επιτυχώς, - να γίνει η μεταφορά χωρίς όμως τα αναμενόμενα αποτελέσματα, - ή να είναι αποδειχθεί τελικά αδύνατη η μεταφορά. Είναι δύσκολο να οριστεί ακριβώς το πότε μία προσπάθεια μεταφοράς τεχνολογίας θεωρείται επιτυχής ή όχι, γιατί υπάρχουν και περιπτώσεις οι οποίες έχουν πετύχει ή αποτύχει μερικώς [15,19]. Οι Scott-Kemmis και Bell [8,9] αναδεικνύουν μία άλλη διάσταση στην επιτυχή μεταφορά τεχνολογίας. Δίνουν ιδιαίτερη βαρύτητα στην τεχνογνωσία που αποκτά τελικά η παραλήπτρια εταιρεία όχι μόνο για τη νέα παραγωγή, αλλά και για την τεχνολογική ικανότητα που θα την οδηγήσει στην τεχνολογική αλλαγή. Γενικά, όταν μία προσπάθεια μεταφοράς τεχνολογίας έχει ικανοποιήσει στόχους και επιδιώξεις που τέθηκαν αρχικά από την παραλήπτρια εταιρεία και ταυτόχρονα έχει βελτιώσει αισθητά τα οικονομικά μεγέθη της εταιρείας (παραγωγή, πωλήσεις, κέρδη, εξαγωγές, μερίδιο αγοράς, κλπ) μπορεί να θεωρείται πλήρως επιτυχημένη [15,19]. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Οι τεχνολογικές συμφωνίες ή συμφωνίες εξουσιοδότησης (licensing agreements) αποτελούν ίσως το κυριότερο μηχανισμό μεταφοράς τεχνολογίας και καινοτομίας μεταξύ εταιρειών. Η φύση της μεταφερόμενης τεχνολογίας αποτελεί το κυριότερο στοιχείο μιας τεχνολογικής συμφωνίας, ενώ η χρονική διάρκεια της προς υπογραφή συμφωνίας αποτελεί βασικό στοιχείο των διαπραγματεύσεων μεταξύ της προμηθεύτριας και της παραλήπτριας εταιρείας. Η προμηθεύτρια εταιρεία επιβάλλει τους δικούς της όρους στις τεχνολογικές συμφω-
ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ-ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2007 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 13 νίες που συνάπτει, οι οποίοι όμως αποτελούν περιορισμοί για την παραλήπτρια εταιρεία. Είναι φανερή λοιπόν η έντονη κυριαρχία της προμηθεύτριας εταιρείας όταν η τεχνολογία μεταφέρεται με τεχνολογικές συμφωνίες. Το κόστος και ο τρόπος πληρωμής της μεταφερόμενης τεχνολογίας ενδιαφέρουν άμεσα την παραλήπτρια εταιρεία. Η γνώση, η εμπειρία και το εκπαιδευμένο προσωπικό της παραλήπτριας εταιρείας είναι τρεις από τους σημαντικότερους παράγοντες για τη μείωση του συνολικού κόστους μεταφοράς. Επίσης, όταν σε μία εταιρεία οι δραστηριότητες έρευνας και ανάπτυξης (R&D) που αναπτύσσονται περιέχουν και στοιχεία καινοτομίας, τότε μακροπρόθεσμα μειώνεται το κόστος της μεταφερόμενης τεχνολογίας. Στην περίπτωση όμως που η παραλήπτρια εταιρεία ελέγχεται από την προμηθεύτρια (θυγατρική ή με πλειοψηφική συμμετοχή), οι περιορισμοί που περιλαμβάνονται στις τεχνολογικές συμφωνίες είναι πιο χαλαροί ενώ συνειδητά καταβάλλονται μεγαλύτερες πληρωμές royalties σε σύγκριση με τις ανεξάρτητες παραλήπτριες εταιρείες (μηδενική ή μειοψηφική συμμετοχή). Τέλος, η τεχνολογική συμφωνία επηρεάζει θετικά την κερδοφορία της παραλήπτριας εταιρείας, αλλά συνήθως δεν συμβαίνει το ίδιο και με τις εξαγωγές. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ [1] Autio E. and Laamanen T. (1995) Measurement and evaluation of technology transfer: Review of technology transfer mechanisms and indicators, International Journal of Technology Management, Vol. 10 (7/8), pp. 643-664 [2] Caves R.E. (1982) Multinational enterprise and economic analysis, Cambridge University Press, Cambridge, etc. [3] Caves R.E., Crookell H. and Killing J.P. (1983) The imperfect market for technology licenses, Oxford Bulletin of Economics and Statistics, Vol. 45, No. 3, pp. 249-267 [4] Helleiner G.K. (1975) The role of multinational corporations in the less developed countries, Trade in Technology, World Development, Vol. 3, No. 4, pp. 161-189 [5] Ledic M. and Silberston A. (1984) The technological balance of payments in per-
ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ-ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2007 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 14 spective, Greek Economic Review, Vol. 6, No. 3, pp. 356-386 [6] Maudef B. (1984) International technology transfers, and international technology payments: definitions, measurement and firms behaviour, Research Policy, Vol. 13, No. 3, pp. 125-140 [7] Radosevic S. (1999) International technology transfer and catch-up in economic development, Edward Elgar Publishing, UK [8] Scott-Kemmis D. and Bell M. (1985a) Technological dynamism and technological content of collaboration: Are Indian firms missing opportunities?, Economic and Political Weekly, Vol. 20, No. 45-47, pp.1991-2004. [9] Scott-Kemmis D. and Bell M. (1985b) Technology import policy: Have the problems changed?, Economic and Political Weekly, Vol. 20, No. 45-47, pp.1975-1990. [10] Vaitsos C. (1974) Intercountry income distribution and transnational enterprises, Clarendon Press, Oxford [11] Γεωργαντά Ζ., Manos K., κ.α. (1986) Ξένες επενδύσεις στην Ελλάδα, ΚΕΠΕ, Αθήνα [12] Γεωργόπουλος Α. (1989) Μεταφορά τεχνολογίας στην ελληνική βιομηχανία, Τεύχη Πολιτικής Οικονομίας, τ. 5, σσ. 37-61 [13] Γιαννίτσης Τ. και Μαύρη Δ. (1993) Τεχνολογικές δομές και μεταφορά τεχνολογίας στην ελληνική βιομηχανία, Gutenberg, Αθήνα [14] Γιαννίτσης Τ. (1991) Οικονομική θεωρία και τεχνολογία (επιμέλεια), Gutenberg, Αθήνα [15] Δοϊνάκης Δ.Μ. (2007) Μεταφορά Τεχνολογίας: Μία Καινοτόμος Διαδικασία, 4ο Φοιτητικό Συνέδριο Διοικητικής Επιστήμης και Τεχνολογίας (ΟΠΑ) Διοικητική Επιστήμη, Τεχνολογία και Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη, 17 Μαΐου, Αθήνα [16] Δοϊνάκης Δ.Μ. και Μπακούρος, Ι.Λ. (2006a) Διακρατική Μεταφορά Τεχνογνωσίας και Καινοτομίας, Διεθνές Επιστημονικό Συνέδριο Καινοτομία, Επιχειρηματικότητα και Ανταγωνιστικότητα στις Χώρες των Βαλκανίων και της Μαύρης Θάλασσας, 03-05 Νοέμβριου, Καβάλα.
ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ-ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2007 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 15 [17] Δοϊνάκης Δ.Μ. και Μπακούρος Ι.Λ. (2006b) Μεταφορά Γνώσης και Τεχνογνωσίας Μεταξύ Εταιρειών, Ημερίδα του Εθνικού Κέντρου Έρευνας και Τεχνολογικής Ανάπτυξης (ΕΚΕΤΑ) Προσεγγίσεις και Λύσεις στη Διαχείριση Γνώσης, 28 Ιουνίου, Θεσσαλονίκη [18] Δοϊνάκης Δ.Μ. και Μπακούρος Ι.Λ. (2006c) Κανάλια και Μηχανισμοί Μεταφοράς Γνώσης και Τεχνογνωσίας, 18ο Συνέδριο Ελληνικής Εταιρείας Επιχειρησιακών Ερευνών (ΕΕΕΕ) Σχεδίαση Λειτουργιών, Ανάκτηση Πληροφοριών και Διαχείριση Γνώσης, 15-17 Ιουνίου, Κοζάνη [19] Δοϊνάκης Δ.Μ. και Μπακούρος Ι.Λ. (2005) Διαχείριση Τεχνολογίας: Η Περίπτωση της Μεταφοράς Τεχνολογίας, 17ο Συνέδριο Ελληνικής Εταιρείας Επιχειρησιακών Ερευνών (ΕΕΕΕ) Διαχείριση Κινδύνων, 16-18 Ιουνίου, Ρίο - Πάτρα [20] Ιωαννίδης Ι. (1978) Άμεσες ξένες επενδύσεις και εισαγωγή τεχνολογίας στην ελληνική οικονομία: 1958-70, Τ.Ε.Ε., Η Ευρωπαϊκή Κοινότητα και οι Έλληνες Μηχανικοί, τ. Α, σσ. 131-140 [21] Κάζης Δ.Α. και Περράκης Χ.Ι. (1984) Licensing και βιομηχανική ανάπτυξη: Η περίπτωση της Ελλάδας, ΚΕΠΕ, Αθήνα [22] Μανιδάκη Ρ. και Δινόπουλος Η. (1980) Κόστος και χαρακτηριστικά διεθνούς συμβατικής μεταφοράς τεχνολογίας στην Ελλάδα 1972-1978, Υπ. Συντονισμού, ΥΠΕ- ΕΤ, Αθήνα [23] Μπακούρος Ι.Λ. και Δοϊνάκης Δ.Μ. (1997) Μηχανισμοί μεταφοράς τεχνολογίας, Τεχνολογικό Πάρκο Θεσσαλονίκης - Ελληνικό Κέντρο Αναδιανομής Innovation