DAVID WALTON ΙΔΕΕΣ ΓΙΑ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΧΡΗΣΗ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΝΟΗΜΟΣΥΝΗ ΠΡΑΚΤΙΚΟΣ ΟΔΗΓΟΣ
Περιεχόμενα Σημείωση του συγγραφέα 6 Εισαγωγή 7 ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ: ΤΟ ΓΕΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗΣ ΝΟΗΜΟΣΥΝΗΣ 45 1. Αυτογνωσία 47 2. Διαχείριση των συναισθημάτων σας 89 3. Κατανοώντας τους άλλους 119 Ενδιάμεσο ερωτηματολόγιο 143 4. Διαχείριση των σχέσεών σας 149 ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ: Η ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΝΟΗΜΟΣΥΝΗ ΣΤΗΝ ΠΡΑΞΗ 187 5. Συναισθηματική νοημοσύνη και εργασιακός χώρος 187 6. Ανατροφή και διδασκαλία των παιδιών 210 7. Συναισθηματική νοημοσύνη και υγεία 228 Συμπέρασμα 253 5
ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ ΤΟ ΓΕΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗΣ ΝΟΗΜΟΣΥΝΗΣ Το γενικό πλαίσιο της συναισθηματικής νοημοσύνης που περιγράφεται συνοπτικά σε αυτό το μέρος του βιβλίου είναι ιδιαίτερα χρήσιμο για τα πολυάσχολα άτομα που θέλουν να αναπτύξουν τη συναισθηματική τους νοημοσύνη και δεν έχουν τη δυνατότητα να ψάξουν για το κατάλληλο βιβλίο μελετώντας τη βιβλιογραφία. Στο γενικό αυτό πλαίσιο περιγράφονται τα τέσσερα στοιχεία που συσχετίζονται και είναι κεντρικά σε μια προσέγγιση που αφορά τη συναισθηματική νοημοσύνη. Τα στοιχεία αυτά καθορίζουν το πόσο αποτελεσματικά μπορείτε να καταλάβετε τους άλλους ανθρώπους και να αλληλεπιδράσετε μαζί τους. Το καθένα περιλαμβάνει ένα ευρύ φάσμα ιδεών και δεξιοτήτων. Δεν ενισχύουν μόνο την απόδοσή σας, αλλά η κατανόηση και η εφαρμογή τους στην πράξη επιδρούν στη διάθεσή σας και σας βοηθούν να αισθάνεστε μεγαλύτερη άνεση στις συναναστροφές σας. Πιο απλά, τα στοιχεία κλειδιά είναι τα εξής: 45
1. Η αυτογνωσία 2. Η διαχείριση των συναισθημάτων σας 3. Η κατανόηση των συμπεριφορών και των αισθημάτων των άλλων 4. Η διαχείριση των σχέσεών σας (χρησιμοποιώντας αποτελεσματικές κοινωνικές δεξιότητες) Ας εξετάσουμε τώρα κάθε στοιχείο ξεχωριστά με περισσότερες λεπτομέρειες. 46
1. Αυτογνωσία Η κατανόηση του εαυτού σας είναι η αφετηρία της πορείας προς τη συναισθηματική νοημοσύνη παρέχει τη βάση που χρειάζεστε για να διαχειρίζεστε τον εαυτό σας, να εντοπίζετε τα συναισθήματα των άλλων και να αντιμετωπίζετε τις σχέσεις σε κάθε περίπτωση. Όταν κάποιος αναφέρει την αυτογνωσία, το πρώτο πράγμα που ίσως σας έρχεται στο μυαλό είναι πώς η συμπεριφορά σας επηρεάζει τους άλλους και ποια γνώμη έχουν διαμορφώσει για εσάς. Το μάντρα που ακούγεται ξανά και ξανά εδώ και πολλά χρόνια σχετικά με τις επικοινωνιακές δεξιότητες, τις διαπραγματευτικές ικανότητες, τη διοίκηση του προσωπικού, την πολιτική και τα ΜΜΕ είναι το «να βλέπουμε τον εαυτό μας όπως μας βλέπουν οι άλλοι». Τι σημαίνει, όμως, αυτό; ΔΟΚΙΜΑΣΤΕ ΤΟ ΤΩΡΑ 1. Σκεφτείτε ένα γνωστό σας πρόσωπο και τις συνθήκες κάτω από τις οποίες το συναντάτε. Πώς είναι; Γράψτε μια σύντομη περιγραφή. 2. Διαβάστε την περιγραφή που γράψατε. Πόσους διαφορετικούς παράγοντες έχετε συμπεριλάβει; Ποια είναι εκείνα τα στοιχεία κλειδιά που σας βοήθησαν να διαμορφώσετε τη γνώμη που έχετε για το συγκεκριμένο άτομο; 47
Η αυτογνωσία αφορά την κατανόηση του εαυτού μας και τη γνώση όλων εκείνων των πραγμάτων που αποτελούν τα «κουμπιά μας». Το παρελθόν και η εικόνα που έχουμε για τον εαυτό μας παίζουν πολύ μεγάλο ρόλο στο πώς εμείς επιλέγουμε να ερμηνεύσουμε τη συμπεριφορά των άλλων ανθρώπων. Αυτό που έχει όμως μεγαλύτερη σημασία είναι το γεγονός ότι καθορίζουν επίσης τον τρόπο με τον οποίο ενεργούμε και την επιρροή που έχουμε στους άλλους. Όταν κοιτάζουμε τους ανθρώπους, παρατηρούμε πολλές πλευρές τους οι οποίες διαμορφώνουν τις αντιλήψεις μας γι αυτούς. Οι πρώτες εντυπώσεις είναι σημαντικές, γιατί επηρεάζουν τον τρόπο με τον οποίο ερμηνεύουμε την αρχική συμπεριφορά των άλλων. Αυτές μπορεί να βασίζονται στον τρόπο με τον οποίο έγινε η αρχική επαφή, στην εμφάνιση, στο ντύσιμο, στο πόσο φιλικοί είναι, στους τρόπους, στην προφορά και σε πολλά άλλα χαρακτηριστικά. Όλοι μας έχουμε τις δικές μας ιδιαίτερες συμπεριφορές, οι οποίες διαμορφώνουν τον τρόπο με τον οποίο μας κρίνουν οι άλλοι. Αυτές οι συμπεριφορές συχνά απορρέουν από το παρελθόν μας και δηλώνουν τις αξίες μας. Μερικοί από τους παράγοντες που διαμορφώνουν τη συμπεριφορά μας είναι οι εξής: τα μαθήματα που πήραμε, τόσο ως παιδιά όσο και αργότερα στη ζωή μας, σχετικά με το τι είναι αποδεκτό, οι ανάγκες που έχουμε για στοργή, θαλπωρή και εγγύτητα (ή ψυχρότητα, απόσταση και τυπικότητα), οι πεποιθήσεις και οι αρχές που έχουμε για εμάς τους ίδιους, για τη ζωή και για τους άλλους ανθρώπους, 48
το είδος των ενστίκτων ή της «εσωτερικής φωνής» που μας κάνουν να διαισθανόμαστε πράγματα και καταστάσεις ή που μας υποδεικνύουν τι είναι σημαντικό, οι «γνωστικές μας στρατηγικές» τρόποι σκέψης που καθορίζουν την αίσθηση άνεσης ή δυσφορίας με πρόσωπα και πράγματα, ο τρόπος και το επίπεδο ζωής που επιδιώκουμε, ο τρόπος με τον οποίο θέλουμε να μας βλέπουν οι άλλοι, οι στόχοι και η αίσθηση σκοπού που έχουμε, τα πράγματα που αντιπαρερχόμαστε, απορρίπτουμε ή δυσκολευόμαστε να αντιμετωπίσουμε. Θα ήταν υπέροχο να αντιλαμβανόμαστε τον εαυτό μας ή τους άλλους ως «ελεύθερα πουλιά» που καθορίζουν μόνοι τους ποιοι είναι και τι κάνουν. Η συναισθηματική νοημοσύνη μπορεί να μας βοηθήσει σε αυτό. Το μεγαλύτερο ποσοστό όμως της εσωτερικής μας παρόρμησης και, φυσικά, του τρόπου με τον οποίο αντιδρούμε στους άλλους προέρχεται από τις προσωπικές μας παλιές εμπειρίες. Τα πρόσωπα που μας ασκούσαν εξουσία, οι γονείς και οι παππούδες μας, τα πρότυπα που δημιουργήσαμε και οι διευθυντές για τους οποίους δουλέψαμε όλοι τους έχουν διαδραματίσει κάποιο ρόλο στη διάπλαση και τον καθορισμό του ποιοι είμαστε και τι επιρροή ασκούμε στους άλλους. Έτσι λειτουργεί και ο τρόπος με τον οποίο αντιδρούμε στα συναισθήματα που βιώνουμε. 49
ΝΑ ΘΥΜΑΣΤΕ! Η αυτογνωσία αφορά την κατανόηση του εαυτού μας και τη γνώση όλων εκείνων των πραγμάτων που αποτελούν τα «κουμπιά μας» και για ποιον λόγο συμβαίνει αυτό. Το παρελθόν και η εικόνα για τον εαυτό μας παίζουν σημαντικό ρόλο στο πώς επιλέγουμε να ερμηνεύσουμε τη συμπεριφορά των άλλων. Το πιο σημαντικό όμως είναι ότι καθορίζει και τον τρόπο με τον οποίο ενεργούμε και την επιρροή που ασκούμε στους άλλους. Η ενσυνειδητότητα και η κατανόηση των συναισθημάτων μας Σας έχει συμβεί ποτέ να έχετε πάει με το αυτοκίνητο στη δουλειά σας και μόλις φτάσετε να μη θυμάστε καθόλου τη διαδρομή που κάνατε; Ή να έχετε περάσει ένα ολόκληρο πρωινό εξυπηρετώντας πελάτες και αργότερα να δυσκολεύεστε να θυμηθείτε τι ακριβώς συνέβη; Το να λειτουργούμε στον αυτόματο πιλότο μειώνει τη συνειδητή μας εμπλοκή με αυτό που κάνουμε και αυτό εγκυμονεί κινδύνους. Το σίγουρο είναι πως δεν θέλετε να βρίσκεστε μπροστά από κάποιον οδηγό που λειτουργεί με αυτόματο πιλότο, ούτε να σας εξυπηρετήσει κάποιος που δεν δίνει την πρέπουσα προσοχή στις ανάγκες σας. Το να βρίσκεστε όμως σε αυτή την «αστόχαστη» φάση του αυτόματου πιλότου γεννά και άλλα προβλήματα. Μπορεί να γίνετε επιρρεπείς σε παλιές συνήθειες και συμπεριφορές και είναι πιθανό να δημιουργείτε στους ανθρώπους την αίσθηση ότι δεν ενδιαφέρε 50
στε γι αυτούς. Γεγονότα και καταστάσεις γύρω σας μπορεί να πυροδοτήσουν παλιά αισθήματα και αισθήσεις που γίνονται εμπόδια και χειροτερεύουν τη διάθεσή σας. Και μπορεί επίσης να μην καταφέρετε να παρατηρήσετε σημαντικά σημάδια που σας στέλνουν οι άνθρωποι που συναναστρέφεστε, τα οποία υποδηλώνουν ότι πρέπει να ενεργήσετε διαφορετικά και, μάλιστα, αμέσως. Αποκτώντας επίγνωση των σκέψεών μας, των αισθημάτων και των φυσικών μας αισθήσεων καθώς αυτές λαμβάνουν χώρα, δημιουργούμε τη βάση για μεγαλύτερη ελευθερία και περισσότερες δυνατότητες επιλογής στο πώς ενεργούμε, αλλά και για τη δυνατότητα να ανταποκρινόμαστε με περισσότερη θέρμη και κατανόηση στους άλλους. Έτσι δεν χρειάζεται να επιστρέψουμε στις ίδιες συνήθειες ή νοητικές ράγες που μας έχουν προκαλέσει προβλήματα στο παρελθόν και μπορούμε να επιλέξουμε να ενεργήσουμε διαφορετικά χτίζοντας ίσως πιο αποτελεσματικές σχέσεις ή αντιμετωπίζοντας καλύτερα το άγχος. Αυτό φυσικά σημαίνει ότι μπορεί να χρειαστεί να αναπτύξουμε μια άλλη διάσταση στη μέθοδο που χρησιμοποιούμε για την επίλυση των προβλημάτων. Οι περισσότεροι από εμάς έχουμε αναπτύξει, σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό, ένα σύνολο σημαντικών εργαλείων σκέψης για να διορθώνουμε τα προβλήματα. Η αναλυτική σκέψη, η επίλυση των προβλημάτων και η λήψη απόφασης είναι στοιχεία ζωτικής σημασίας για ένα άτομο με ανεπτυγμένη συναισθηματική νοημοσύνη. Αλλά τα προβλήματα στις σχέσεις, με τα συναισθήματα ή με τις δικές μας ασυνείδητες αντιδράσεις στα πράγματα μπορεί να διαφέρουν από αυτά που αφορούν τη λεπτομερή οργάνωση και εφαρμογή ενός σχεδίου ή αυτά που σχετίζονται με τη χρηματοδότηση. 51
Επομένως, ποιες επιπλέον δεξιότητες χρειάζεστε για να συναναστρέφεστε τους ανθρώπους με ενσυνειδητότητα ή αυτογνωσία; Προσπαθήστε να φέρετε στο μυαλό σας παραδείγματα από την εμπειρία σας: TΡΟΦΗ ΓΙΑ ΣΚΕΨΗ Όταν συμμετέχετε σε μια συζήτηση που σας φαίνεται δύσκολη, πότε συνειδητοποιείτε τα παρακάτω; Βαθμολογήστε τον εαυτό σας από το 1 έως το 5 (1= αμέσως, 5=ύστερα από μέρες ή ποτέ). Τα συναισθήματα που αισθάνεστε Την ανάγκη να χαλαρώσετε το σώμα σας όταν νιώθετε πως έχετε ένταση Πόσο έχετε ταραχτεί Την ανάγκη να κάνετε κάτι για το στρες που νιώθετε Την ανάγκη να επικοινωνήσετε τη συναισθηματική σας ταύτιση Το ότι οι άλλοι δεν συμμερίζονται τις ιδέες και τους στόχους σας Την ανάγκη να κερδίσετε την αφοσίωση των άλλων Πόσο θετικοί ή αρνητικοί είστε Την ανάγκη να αλλάξετε πορεία προκειμένου να αυξήσετε τα κίνητρα των άλλων Την ανάγκη να δείξετε την αίσθηση του χιούμορ σας Πόσο καλά τα πήγατε; Η πιο σημαντική διάσταση αυτής της άσκησης είναι το αν έχετε συνείδηση του τι αισθάνεστε τη στιγμή ακρι 52
βώς που το αισθάνεστε. Άρα, αν έχετε πολλά πεντάρια μοιάζετε με πολλούς ανθρώπους πρώτα ενεργείτε και μετά σκέφτεστε. Πρέπει να αναπτύξετε την ευαισθησία σας σχετικά με το τι ακριβώς συμβαίνει αυτή τη στιγμή, ώστε να μπορείτε να αντιδράτε εδώ και τώρα. Τα προβλήματα που προκύπτουν όταν οι στόχοι δεν είναι ξεκάθαροι είναι καλύτερο να αντιμετωπίζονται αμέσως. Όταν οι άνθρωποι αισθάνονται αβέβαιοι ή ευάλωτοι, χρειάζονται την κατανόησή σας και τη συμπόνια σας εκείνη τη στιγμή, όχι αργότερα. Ενσυνειδητότητα σημαίνει δίνω, επίτηδες, προσοχή σε ό,τι συμβαίνει αυτή τη στιγμή, χωρίς να κρίνω αν είναι σωστό ή λάθος. Δίνει έμφαση σε έναν συνεργατικό τρόπο δουλειάς και χρησιμοποιεί τις δεξιότητες ακρόασης που έχετε. Ακόμα, πρέπει να ελέγχετε τα δικά σας συναισθήματα, ούτως ώστε να μπορείτε να «ακούτε» τι συμβαίνει. Μέρος της ενσυνειδητότητας είναι να γνωρίζετε τι αισθάνεστε όταν το αισθάνεστε. Η ικανότητά σας να δώσετε όνομα στο συναίσθημά σας δεν είναι μια ανόητη ιδέα που έχει να κάνει με την ευαισθησία. Το να του δώσετε ένα όνομα περιλαμβάνει συνειδητή σκέψη του τι συμβαίνει και επιλογή του τρόπου αντίδρασης. Σας δίνει τη δυνατότητα να καταχωρίσετε την επίδρασή του (που εμπλέκει το μεταιχμιακό σύστημα του εγκεφάλου) και πυροδοτεί τον έλεγχο μέσα από τη μεγαλύτερη ανάμειξη άλλων σημείων του εγκεφάλου (γνωστικές δομές). Αυτή η ισορροπία σκέψης και συναισθήματος σας δίνει μεγαλύτερο έλεγχο των αισθημάτων που βιώνετε εμπλέκοντας διαφορετικές δομές του εγκεφάλου. Η ενσυνειδητότητα είναι 53
ένα σημαντικό στοιχείο της συναισθηματικής νοημοσύνης, γιατί αυξάνει την επίγνωση και προσφέρει μεγαλύτερο έλεγχο. Σας επιτρέπει να γνωρίζετε πότε η μέθοδος που χρησιμοποιείτε στις συναναστροφές σας με τους άλλους είναι εσφαλμένη. TΡΟΦΗ ΓΙΑ ΣΚΕΨΗ Διαβάστε τη λίστα που ακολουθεί και σκεφτείτε αν έχετε την τάση να κάνετε αυτά τα πράγματα. Αν ναι, πόσο συχνά συμβαίνει; Ασυνείδητα αγνοείτε ή βγάζετε από το μυαλό σας αισθήματα, προβλήματα ή δυσκολίες. Συμπεριφέρεστε με τρόπους που δεν ταιριάζουν με τον τρόπο που σκέφτεστε ή αισθάνεστε πραγματικά. Υιοθετείτε παιδιάστική ή αμυντική στάση. Αιτιολογείτε οτιδήποτε σας κάνει να νιώθετε άσχημα ή δεν σας ικανοποιεί. Ξεσπάτε στους άλλους τα συναισθήματά σας. Παρουσιάζετε τις δικές σας σκέψεις και τα δικά σας συναισθήματα ως σκέψεις και συναισθήματα τρίτων. Περιγράφοντας τα συναισθήματά σας Όπως αναφέρθηκε προηγουμένως, η ικανότητα να αναγνωρίζετε τα συναισθήματά σας και να τους δίνετε όνομα τη στιγμή που δημιουργούνται αποτελεί σημαντικό κομμάτι της ενσυνειδητότητας. Αν μπορείτε να βρείτε τις λέξεις για να περιγράψετε πώς νιώθετε εκείνη τη στιγμή και (ακόμα καλύτερα) τι προκαλεί αυτό το 54
συναίσθημα, αυτομάτως θα αποκτήσετε μεγαλύτερη ευαισθησία και επίγνωση. Αν το κάνετε αυτό θα έχετε τις εξής επιλογές: Μπορεί να αποφασίσετε ότι δεν θέλετε να νιώθετε έτσι στο μέλλον. Μπορεί να αποφασίσετε ότι τα αισθήματά σας σχετίζονται με πράγματα και καταστάσεις που ανήκουν στο παρελθόν σας και όχι στην παρούσα κατάσταση. Μπορεί να αρχίσετε να σκέφτεστε, πιο απτά, τι είναι αυτό που έχουν κάνει οι άλλοι και εσείς νιώθετε έτσι. Μπορεί να αρχίσετε να σκέφτεστε και τα συναισθήματα των άλλων. Όταν σκεφτόμαστε τα δικά μας συναισθήματα, συχνά μπορούμε να υπολογίσουμε πόσο δυνατά τα νιώθουμε από τις λέξεις που επιλέγουμε. Η παρακάτω λίστα απεικονίζει την πλούσια γκάμα των λέξεων που χρησιμοποιούν οι άνθρωποι για να περιγράψουν συναισθήματα όλοι αυτοί οι όροι χρησιμοποιούνται για να περιγράψουν τα συναισθήματα που προκαλούνται μόνο από ένα αίσθημα τη σύγχυση. Παρατηρήστε τον τρόπο με τον οποίο εκφράζεται η ισχύς των αισθήσεων με τη χρήση διαφορετικών λέξεων: Ισχυρή αίσθηση: Στριμωγμένος, χαώδης, σαστισμένος, πελαγωμένος, τρομοκρατημένος, ταρακουνημένος, αιφνιδιασμένος, αποσβολωμένος, άναυδος, τα έχω χαμένα, κεραυνοβολημένος, εγκλωβισμένος. Μέτρια αίσθηση: απορημένος, θαμπωμένος, ανήσυχος, θολός, 55
απογοητευμένος, παραπλανημένος, μπουρδουκλωμένος, ταραγμένος. Ελαφριά αίσθηση: αφηρημένος, αβέβαιος, αμήχανος, αναποφάσιστος. Οι ερευνητές διαφωνούν σχετικά με το κατά πόσο υπάρχει μια οριστική λίστα συναισθημάτων και με το αν ορισμένα είναι περισσότερο θεμελιώδη από κάποια άλλα. Όπως και να χει, με τόσο μεγάλη δυνατότητα επιλογής διαθέσιμων όρων εύκολα διαπιστώνουμε γιατί είναι δύσκολο να προσδιορίσουμε τα συναισθήματα. Η ικανότητα όμως να δίνετε ένα όνομα στα αισθήματα που βιώνετε σας βοηθά να διατηρείτε τον έλεγχο του εαυτού σας. Η επιλογή και η χρήση των λέξεων που περιγράφουν το πώς νιώθετε μια δεδομένη στιγμή σάς βοηθάει πράγματι να συνδυάσετε διαφορετικά τμήματα του εγκεφάλου από εκείνα που χρησιμοποιούνται πρωταρχικά για τα συναισθήματα και τις αντιδράσεις. (Περισσότερες πληροφορίες σχετικά με αυτό το θέμα περιέχονται στο Κεφάλαιο 7, Συναισθηματική Νοημοσύνη και Υγεία.) Προσπαθήστε να σκεφτείτε τι κρύβεται πίσω και από τα δικά σας αισθήματα. Για παράδειγμα, το αίσθημα εκνευρισμού μπορεί στην πραγματικότητα να είναι αποτέλεσμα αισθήματος κατωτερότητας: «Εκνευρίζομαι όταν το αφεντικό μου χρησιμοποιεί δύσκολες λέξεις. Εγώ χρησιμοποιώ ξεκάθαρες κουβέντες. Με κάνει να αισθάνομαι κατώτερος. Δεν είναι δίκαιο, οι ιδέες μου είναι το ίδιο καλές με τις δικές του». Το να δίνετε όνομα στα υποβόσκοντα αισθήματά σας μπορεί επίσης να σας βοηθήσει να κατανοήσετε τον εαυτό σας και ό,τι μπορεί να χρειάζεται να θέσετε υπό έλεγχο. 56
ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΝΟΗΜΟΣΥΝΗ ΠΡΑΚΤΙΚΟΣ ΟΔΗΓΟΣ που θα σας βοηθήσει να γνωρίσετε καλά τον εαυτό σας, να ελέγχετε τα συναισθήματά σας, να δείχνετε κατανόηση στα συναισθήματα των άλλων και να χρησιμοποιείτε τις κοινωνικές σας δεξιότητες με τρόπο που δεν θα είναι μόνο ευχάριστος αλλά και αποτελεσματικός. Περιλαμβάνει χρήσιμες συμβουλές, μελέτες περιπτώσεων, ερωτηματολόγια και ασκήσεις για να διαπιστώσετε σε ποιο επίπεδο βρίσκεται η δική σας συναισθηματική νοημοσύνη και για να την αναπτύξετε. ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΝΟΗΜΟΣΥΝΗ ΣΤΟΝ ΕΡΓΑΣΙΑΚΟ ΧΩΡΟ Βελτιώστε τη σχέση με τους συναδέλφους και τους προϊσταμένους σας ΣΤΗΝ ΑΝΑΤΡΟΦΗ ΚΑΙ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ Βελτιώστε τη συγκέντρωση και τη σχολική τους επίδοση ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΣΑΣ ΥΓΕΙΑ Ελέγξτε τα αρνητικά συναισθήματα Ιsbn: 978-960-566-171-7 57 Βοηθ. Κωδ. ΜηΧ/ΣηΣ: 6171 ΙΔΕΕΣ ΓΙΑ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΧΡΗΣΗ