Κεφάλαιο 2. ΜΕΛΕΤΗ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΣΚΕΛΕΤΙΚΗΣ ΔΟΜΗΣ

Κεφάλαιο 2. ΜΕΛΕΤΗ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΣΚΕΛΕΤΙΚΗΣ ΔΟΜΗΣ Σύνοψη Στο παρόν κεφάλαιο γίνεται αναλυτική παρουσίαση του ανθρώπινου σκελετού. Οι πληροφορίες που παρέχονται, όπως και αυτές του προηγούμενου κεφαλαίου, μπορούν να συμβάλλουν στη μελέτη του σκελετού των Πρωτευόντων και γενικότερα των Θηλαστικών, εφόσον το υλικό που δίνεται στους προτεινόμενους ιστότοπους σε συνδυασμό με την ύλη του κεφαλαίου μπορεί να χρησιμοποιηθεί σε συγκριτικές και εξελικτικές μελέτες του σκελετικού συστήματος. Προαπαιτούμενη γνώση Όπως και στο Κεφάλαιο 1, δεν απαιτείται εξειδικευμένη γνώση εκτός από κάποιες βασικές γνώσεις για το σκελετικό σύστημα των θηλαστικών, οι οποίες μπορούν να αντληθούν από οποιοδήποτε εγχειρίδιο Ζωολογίας. 2.1 Μελέτη της ανθρώπινης σκελετικής δομής Κατά τη βρεφική ηλικία, ο αριθμός των οστών του ανθρώπινου σκελετού ξεπερνά τα 270. Στα επόμενα ηλικιακά στάδια, πολλά από τα οστά αυτά συνοστεώνονται, με αποτέλεσμα ο σκελετός του ενήλικου ανθρώπου να αποτελείται από περίπου 206 οστά (Εικόνα 2.1). Μερικά από τα οστά του σκελετού, κυρίως αυτά των άκρων, απαντούν σε ζεύγη, ενώ τα μονήρη βρίσκονται συνήθως στο μέσο του σώματος. Ο σκελετός χωρίζεται σε δύο βασικά μέρη: τον σκελετό του κορμού (axial skeleton) με 80 οστά και τον σκελετό των άκρων (appendicular skeleton) με 126 οστά. Ο σκελετός του κορμού απαρτίζεται από το κρανίο, τη σπονδυλική στήλη, το υοειδές οστό, το ιερό οστό και τον κόκκυγα. Ο σκελετός των άκρων περιλαμβάνει τα οστά των άνω και κάτω άκρων, τα οστά της ωμικής ζώνης και τα οστά της πυελικής ζώνης. 2.1.1 Σκελετός του κορμού 2.1.1.1 Σκελετός του κρανίου Τα οστά του κρανίου (Εικόνες 2.2-2.4) προστατεύουν τον εγκέφαλο, τους οφθαλμούς, την ακουστική οδό και διαμορφώνουν τις εισόδους του πεπτικού και αναπνευστικού συστήματος. Ο σκελετός του κρανίου αποτελείται από 22 οστά, ενώ συνδεδεμένα με το κρανίο είναι τα 6 ακουστικά οστάρια (auditory ossicles) και το υοειδές οστό (hyoid). Το κρανίο χωρίζεται σε δύο τμήματα: στο εγκεφαλικό ή κυρίως κρανίο (neurocranium) και στο προσωπικό ή σπλαχνικό κρανίο (splachnocranium). Τα κρανιακά οστά αρθρώνονται μεταξύ τους μέσω ραφών (sutures), ακίνητων δηλαδή αρθρώσεων που συνοστεώνονται κατά την ενηλικίωση. Το εγκεφαλικό κρανίο αποτελείται από τα παρακάτω 8 οστά: To μετωπιαίο ή μετωπικό (frontal), τα δύο βρεγματικά (parietals), τα δύο κροταφικά (temporals), το ινιακό (occipital), το σφηνοειδές (sphenoid) και το ηθμοειδές (ethmoid). Το μετωπικό οστό (Εικόνα 2.5) βρίσκεται στο πρόσθιο μέρος του κρανίου. Αρχικά αποτελείται από δύο τμήματα που συνδέονται με τη μεσομετωπική ραφή (metopic suture), η οποία στη συνέχεια συνοστεώνεται. Σε μερικά άτομα αυτή η ραφή διατηρείται και στα ενήλικα στάδια. Τα δύο βρεγματικά (Εικόνα 2.6) βρίσκονται στο ανώτερο τμήμα του κρανιακού θόλου και οι εσωτερικές τους επιφάνειες εμφανίζουν πολλές και χαρακτηριστικές αποφύσεις και βαθύνσεις (meningeal grooves) για τη διέλευση των μέσων μηνιγγικών αγγείων. Το ινιακό (Εικόνα 2.7) βρίσκεται στο οπίσθιο μέρος του κρανίου και συμμετέχει στη δημιουργία της βάσης του κρανίου. Στο ινιακό οστό βρίσκεται το ινιακό τρήμα (foramen magnum) από όπου διέρχεται ο προμήκης μυελός, δηλαδή το τμήμα του εγκεφάλου που συνδέεται με τη σπονδυλική στήλη. Εδώ αρθρώνεται και η σπονδυλική στήλη μέσω του πρώτου σπονδύλου και των ινιακών κονδύλων που βρίσκονται πλευρικά του τρήματος. 35

Εικόνα 2.1. Κύρια οστά του ανθρώπινου σκελετού: 1. Κρανιακά οστά, 2. Κάτω γνάθος, 3. Κλείδα, 4. Στέρνο, 5. Πλευρές, 6. Ωμοπλάτη, 7. Βραχιόνιο, 8. Σπόνδυλοι, 9. Κερκίδα, 10. Ωλένη, 11. Ανώνυμο οστό, 12. Ιερό οστό, 13. Οστά χεριού, 14. Μηριαίο, 15. Επιγονατίδα, 16. Κνήμη, 17. Περόνη, 18. Οστά ποδιού. 36

Εικόνα 2.2. Πρόσθια άποψη κρανίου. 37

Εικόνα 2.3. Πλάγια άποψη κρανίου. 38

Εικόνα 2.4. Βάση κρανίου. Εικόνα 2.5. Μετωπικό οστό. 39

Εικόνα 2.6. Δεξί βρεγματικό οστό. Εικόνα 2.7. Ινιακό οστό. Τα κροταφικά οστά (Εικόνα 2.8) βρίσκονται πλευρικά του κρανίου. Φιλοξενούν τα ακουστικά όργανα και αποτελούν το σημείο άρθρωσης με την κάτω γνάθο. Αρχικά το κροταφικό οστό αποτελείται από τρία επιμέρους οστά, τα οποία σταδιακά συνοστεώνονται και αντιστοιχούν στην τυμπανική μοίρα (tympanic part), στη λεπιδοειδή μοίρα (squamous part) και στη λιθοειδή μοίρα (petrous part) (στο εσωτερικό μέρος του οστού). Το προσωπικό κρανίο αποτελείται από 14 οστά, εκ των οποίων τα 6 απαντούν σε ζεύγη: οι άνω γνάθοι (maxillae), τα υπερώια (palatines), τα ρινικά (nasals), οι ρινικές κόγχες (nasal conchae), τα δακρυϊκά (lacrimals) και τα ζυγωματικά (zygomatics). Τα οστά του κρανίου συμπληρώνουν η κάτω γνάθος (mandible) και η ύνιδα (vomer). Η άρθρωση των οστών του προσωπικού κρανίου γίνεται κατά τέτοιο τρόπο ώστε να σχηματίζονται κοιλότητες μέσα στις οποίες προστατεύονται τα αισθητήρια όργανα (οφθαλμική κοιλότητα, ρινική κοιλότητα και στοματική κοιλότητα). 40

Εικόνα 2.8. Δεξί κροταφικό οστό. Οι άνω γνάθοι (Εικόνα 2.9) είναι τα οστά τα οποία απαρτίζουν το μεγαλύτερο μέρος του προσώπου. Λειτουργικά περιέχουν τα φατνία (βαθύνσεις για τις ρίζες των δοντιών), συμμετέχουν στη δημιουργία της ρινικής κοιλότητας και της σκληρής υπερώας και αποτελούν το κάτω μέρος των οφθαλμικών κογχών. Το μεγαλύτερο μέρος των άνω γνάθων είναι λεπτό και εύθραυστο, εκτός από το τμήμα όπου εκφύονται τα δόντια, το οποίο για τον λόγο αυτόν αποτελεί συνήθως κοινό εύρημα στις ανασκαφές. Εικόνα 2.9. Δεξιά άνω γνάθος. 41

Τα ζυγωματικά οστά είναι κάπως τετράπλευρα και βρίσκονται πλευρικά του προσώπου, τα ρινικά σχηματίζουν τη ράχη της μύτης, ενώ τα υπερώια σχηματίζουν τη σκληρή υπερώα της στοματικής κοιλότητας. Η ύνιδα μαζί με μέρος του ηθμοειδούς σχηματίζει το ρινικό διάφραγμα, ενώ τα δακρυϊκά είναι εύθραυστα μικρά οστά που συμμετέχουν στον σχηματισμό της ρινικής και οφθαλμικής κοιλότητας. Η κάτω γνάθος (Εικόνα 2.10) είναι το μοναδικό κινούμενο οστό του κρανίου και αρθρώνεται μέσω των κονδύλων της με τα κροταφικά οστά. Αποτελείται από το σώμα και τις κλάδους και πρωταρχική λειτουργία της είναι η μάσηση. Εικόνα 2.10. Κάτω γνάθος. Με τον σκελετό του κρανίου συνδέονται τα ακουστικά οστάρια, δηλαδή η σφύρα (malleus), ο άκμων (incus) και ο αναβολέας (stapes), καθώς και το υοειδές οστό (hyoid) που βρίσκεται στην περιοχή του λαιμού και στηρίζει τη γλώσσα, τον φάρυγγα και τον λάρυγγα. 2.1.1.2 Σπονδυλική στήλη Η σπονδυλική στήλη ενός ενήλικου ατόμου αποτελείται συνήθως από 33 οστά. Τα 24 απ αυτά είναι ξεχωριστά (σπόνδυλοι) ενώ τα υπόλοιπα είναι ποικιλοτρόπως συνοστεωμένα. Ουσιαστικά αναγνωρίζονται 26 οστά, δηλαδή οι 24 σπόνδυλοι (vertebrae), το ιερό οστό (sacrum) και ο κόκκυγας (coccyx). Τα οστά είναι διατεταγμένα ώστε να σχηματίζουν μία κολόνα στήριξης (σπονδυλική στήλη vertebral column), η οποία αφενός συγκρατεί το βάρος του κρανίου, του λαιμού και του κορμού και αφετέρου μεταφέρει το βάρος του σώματος στα κάτω άκρα. Οι σπόνδυλοι προστατεύουν επίσης τoν νωτιαίο μυελό και συντελούν στην όρθια στάση του σώματος. Η σπονδυλική στήλη διαιρείται σε πέντε περιοχές (μοίρες): αυχενική (cervical), θωρακική (thoracic), οσφυϊκή (lumbar), ιερή (sacral) και κοκκυγική (coccygeal) (Εικόνα 2.11). Οι σπόνδυλοι 42

που απαρτίζουν κάθε περιοχή συμβολίζονται με το αρχικό γράμμα της αγγλικής ονομασίας και με έναν δείκτη που δείχνει τη σειρά του σπονδύλου μέσα στην αντίστοιχη μοίρα (π.χ. ο T 5 είναι ο πέμπτος σπόνδυλος της θωρακικής μοίρας). Η αυχενική μοίρα αποτελείται από 7 σπονδύλους που σχηματίζουν τον λαιμό και την αρχή του κορμού. Οι 12 θωρακικοί σπόνδυλοι αρθρώνονται με μία ή περισσότερες πλευρές σχηματίζοντας το πάνω μέρος της ράχης, ενώ οι 5 οσφυϊκοί σχηματίζουν το κάτω μέρος αυτής. Ο πέμπτος οσφυϊκός σπόνδυλος αρθρώνεται με το ιερό οστό, το οποίο με τη σειρά του αρθρώνεται με τον κόκκυγα. Εικόνα 2.11. Σπονδυλική στήλη. Απεικονίζονται οι μοίρες και τα κυρτώματα. Η σπονδυλική στήλη δεν είναι ευθύγραμμη και συμπαγής. Κοιτώντας την πλευρικά διαγράφονται τέσσερα κυρτώματα (αυχενικό, θωρακικό, οσφυϊκό και ιερό) που αντιστοιχούν στις τέσσερις (4) πρώτες μοίρες. Τα κυρτώματα προσδίδουν στη σπονδυλική στήλη ελαστικότητα και ανθεκτικότητα, ενώ ταυτόχρονα συμβάλλουν στην αποτελεσματικότερη υποστήριξη του βάρους του σώματος. Όλοι οι σπόνδυλοι (εκτός από τον άτλαντα και τον άξονα) αποτελούνται από τρία βασικά μέρη (Εικόνα 2.12): το σώμα (vertebral body), το σπονδυλικό τόξο (vertebral arch) και τις αρθρικές αποφύσεις (articular facets). Το σπονδυλικό σώμα είναι το μέρος του σπονδύλου που φέρει το βάρος κατά μήκος της σπονδυλικής στήλης. Τα σώματα γειτονικών σπονδύλων ενώνονται με συνδέσμους και διαχωρίζονται με 43

ινοχόνδρινους δίσκους, τους μεσοσπονδύλιους δίσκους (intervertebral discs). Οι μεσοσπονδύλιοι δίσκοι αποτελούνται περιμετρικά από έναν ινώδη δακτύλιο (annulus fibrosus) και εσωτερικά από μια μαλακή δομή, τον πηκτοειδή πυρήνα (nucleus pulposus). Ο ρόλος τους έγκειται στο ότι εξασφαλίζουν την ισχυρή άρθρωση μεταξύ των σπονδύλων, ενώ ταυτόχρονα επιτρέπουν την κίνηση της σπονδυλικής στήλης και απορροφούν τις κατακόρυφες πιέσεις. Το σπονδυλικό τόξο βρίσκεται στο οπίσθιο μέρος των σπονδύλων και αποτελείται από τον αυχένα (pedicle) και το πέταλο (lamina). Ανάμεσα στο οπίσθιο μέρος του σπονδυλικού σώματος, στους δύο αυχένες και στο πέταλο σχηματίζεται το σπονδυλικό τρήμα (vertebral foramen). Τα σπονδυλικά τρήματα των αρθρούμενων σπονδύλων σχηματίζουν τον σπονδυλικό σωλήνα, εντός του οποίου βρίσκεται ο νωτιαίος μυελός. Το σπονδυλικό τόξο φέρει αποφύσεις, οι οποίες χρησιμεύουν για την πρόσφυση μυών, τη σύνδεση και στήριξη των σπονδύλων μεταξύ τους, και διακρίνονται στις δύο εγκάρσιες αποφύσεις (transverse processes), τις τέσσερις ζυγαποφύσεις (superior and inferior articular facets) και την ακανθώδη απόφυση (spinous process). Οι σπόνδυλοι, ανάλογα με τη θέση τους στη σπονδυλική στήλη, έχουν διαφορετική μορφολογία, η οποία ανταποκρίνεται στις λειτουργικές τους απαιτήσεις. Η αυχενική μοίρα εκτείνεται από το ινιακό οστό μέχρι τον θώρακα και αποτελείται από επτά σπονδύλους, τους μικρότερους της σπονδυλικής στήλης. Ένα χαρακτηριστικό γνώρισμα των αυχενικών σπονδύλων είναι το μικρότερο σπονδυλικό σώμα σε σχέση με το σπονδυλικό τους τρήμα. Ο πρώτος σπόνδυλος της αυχενικής μοίρας ονομάζεται άτλας (atlas) επειδή συγκρατεί το κρανίο (Εικόνα 2.13). Ο άτλας χαρακτηρίζεται από απουσία σώματος, ενώ φέρει στην άνω επιφάνειά του δύο αρθρικές κοτύλες (superior articular facets) νεφροειδούς σχήματος, πάνω στις οποίες αρθρώνεται το κρανίο με τους ινιακούς κονδύλους. Εικόνα 2.12. Μορφολογία τυπικού σπονδύλου. Εικόνα 2.13. Άτλας (Σημείωση: η αρθρική κοτύλη στον εικονιζόμενο άτλαντα είναι διμερής). 44

Ο δεύτερος αυχενικός σπόνδυλος ονομάζεται άξονας (axis) και φέρει χαρακτηριστική οδοντοειδή απόφυση (odontoid process), η οποία εισέρχεται στο σπονδυλικό τρήμα του άτλαντα επιτρέποντας έτσι την περιστροφή της κεφαλής δεξιά-αριστερά (Εικόνα 2.14). Οι λοιποί πέντε αυχενικοί σπόνδυλοι διακρίνονται από το γεγονός ότι είναι οι μικρότεροι στη σπονδυλική στήλη και από το ότι μόνο αυτοί φέρουν εγκάρσια τρήματα (transverse foramina) από τα οποία διέρχονται τα αγγεία των σπονδύλων (Εικόνα 2.15). Επιπλέον, οι ακανθώδεις αποφύσεις τους είναι δισχιδείς. Εικόνα 2.14. Άξονας. Εικόνα 2.15. Τυπικός αυχενικός σπόνδυλος. Η θωρακική μοίρα περιλαμβάνει 12 σπονδύλους με καρδιόσχημο σώμα και με χαρακτηριστικές εγκάρσιες και ακανθώδεις αποφύσεις, γνωρίσματα που επιτρέπουν τον διαχωρισμό τους από τους αυχενικούς και τους οσφυϊκούς σπονδύλους (Εικόνα 2.16). Οι ακανθώδεις αποφύσεις των θωρακικών σπονδύλων είναι μεγάλες σε μήκος και έχουν προσανατολισμό οπίσθιο ώστε να εμποδίζουν την πέραν ενός ορίου έκταση της σπονδυλικής στήλης, οι δε εγκάρσιες αποφύσεις τους χρησιμεύουν για τη σύνδεση των θωρακικών σπονδύλων με τις πλευρές έτσι ώστε να σχηματίζεται ο θωρακικός κλωβός. Ένα επιπλέον γνώρισμα των θωρακικών σπονδύλων, που δεν απαντάται στους υπόλοιπους, είναι οι αρθρικές επιφάνειες (γλήνες -facetsκαι ημιγλήνια -demifacets) πάνω στο σπονδυλικό σώμα, επίσης για την άρθρωση με τις πλευρές. Οι πέντε οσφυϊκοί σπόνδυλοι είναι οι μεγαλύτεροι και ισχυρότεροι της σπονδυλικής στήλης, καθώς είναι αυτοί που απορροφούν το μεγαλύτερο βάρος του κορμού και τις δυνάμεις που ασκούνται στο σώμα. Το σπονδυλικό τους σώμα είναι παχύτερο σε σχέση με των θωρακικών σπονδύλων και το σπονδυλικό τους τρήμα έχει σχήμα τριγωνικό με αποστρογγυλεμένες γωνίες (Εικόνα 2.17). Οι άνω αρθρικές αποφύσεις 45

(ζυγαποφύσεις) είναι στραμμένες προς το οβελιαίο επίπεδο, δηλαδή η μια προς την άλλη, ενώ η ακανθώδης απόφυση είναι κοντή και πλατιά. Εικόνα 2.16. Τυπικός θωρακικός σπόνδυλος. Εικόνα 2.17. Τυπικός οσφυϊκός σπόνδυλος. Το ιερό οστό αποτελείται από 5 συνοστεωμένους σπονδύλους (Εικόνα 2.18). Η συνοστέωση αρχίζει στην εφηβική ηλικία και ολοκληρώνεται στην ηλικία των 25-30 ετών. Το ιερό οστό παρέχει προστασία στο αναπαραγωγικό, πεπτικό και απεκκριτικό σύστημα, και μέσω δύο αρθρώσεων ενώνει τον σκελετό του κορμού με τη λεκάνη και τα κάτω άκρα. Η μεγάλη επιφάνεια του ιερού οστού προσφέρει εκτενή περιοχή για την πρόσδεση μυών, ιδίως εκείνων που είναι υπεύθυνοι για την κίνηση του μηρού. Στο κάτω μέρος του ιερού οστού βρίσκεται ο κόκκυγας που αποτελείται από 3-5 συνοστεωμένους μικρούς σπονδύλους (Εικόνα 2.19). Η συνοστέωση των σπονδύλων αρχίζει στην ηλικία των 26 ετών και συνεχίζεται για αρκετά χρόνια. Ο κόκκυγας προσφέρει ένα σημείο πρόσφυσης για αρκετούς συνδέσμους και μυς περίσφιξης της εξόδου του πεπτικού συστήματος. 46

Εικόνα 2.18. Ιερό οστό. Πρόσθια όψη (αριστερά), οπίσθια όψη (δεξιά). Εικόνα 2.19. Κόκκυγας συνοστεωμένος με το ιερό οστό (αριστερά) και μη συνοστεωμένος (δεξιά). 2.1.1.3 Θωρακικός κλωβός Ο θωρακικός κλωβός (thorax) αποτελείται από τους θωρακικούς σπονδύλους στο οπίσθιο μέρος, τις πλευρές (ribs) παράπλευρα του κορμού και το στέρνο (sternum) πρόσθια (Εικόνα 2.20). Προστατεύει την καρδιά, τους πνεύμονες και τον θύμο αδένα, και προσφέρει στήριξη στους μυς που εμπλέκονται στην αναπνοή και στην κίνηση της ωμικής ζώνης. Το στέρνο (Εικόνα 2.21) είναι ένα πλατύ και επίμηκες οστό που αποτελείται από τρία τμήματα: το πρόστερνο (λαβή - manubrium) με το οποίο αρθρώνονται οι κλείδες και οι πρώτες και δεύτερες πλευρές, το μεσόστερνο (σώμα corpus sterni) με το οποίο αρθρώνονται οι δεύτερες έως έβδομες πλευρές, και το μετάστερνο (ξιφοειδής απόφυση xiphoid process) στο οποίο προσκολλώνται κοιλιακοί μύες. Οι πλευρές (Εικόνα 2.22) είναι 12 ζεύγη από πλατιά, τοξοειδή οστά, που αρθρώνονται με ημιάρθρωση με τους θωρακικούς σπονδύλους. Από τα 12 ζεύγη μόνο τα 7 ενώνονται μέσω συγχόρδωσης με το στέρνο (γνήσιες πλευρές), ενώ τα υπόλοιπα 5 ζεύγη αποτελούν τις λεγόμενες ψευδοπλευρές (ή νόθες 47

πλευρές). Τα τρία ζεύγη των νόθων πλευρών ενώνονται με το στέρνο μέσω του χόνδρου της έβδομης πλευράς, ενώ τα δύο τελευταία ζεύγη είναι ελεύθερα και ασύνδετα. Κάθε πλευρά αποτελείται από την κεφαλή (head), η οποία αρθρώνεται στο σπονδυλικό σώμα, το λαιμό (neck), το φύμα (tubercle), το οποίο αρθρώνεται στις εγκάρσιες σπονδυλικές αποφύσεις, τη γωνία (angle), το σώμα της πλευράς (shaft) και το στερνικό άκρο (sternal end), το οποίο αρθρώνεται με το στέρνο (Εικόνα 2.23). Εικόνα 2.20. Θωρακικός κλωβός. Εικόνα 2.21. Στέρνο. 48

Εικόνα 2.22. Δεξιές πλευρές: Πάνω όψη (αριστερά). Κάτω όψη (δεξιά). Εικόνα 2.23. Τμήματα τυπικής πλευράς. Ανώτερη όψη (αριστερά). Κατώτερη όψη (δεξιά). 49

Η μορφολογία του στερνικού άκρου των πλευρών χρησιμεύει ως δείκτης προσδιορισμού της ηλικίας θανάτου (βλέπε αντίστοιχη άσκηση). 2.1.2 Σκελετός των άκρων Ο σκελετός των άκρων περιλαμβάνει τα οστά των άκρων και τα οστά υποστήριξης που συνδέουν τα άκρα με τον σκελετό του κορμού (ζωστήρες). Συνολικά, ο σκελετός των άκρων περιλαμβάνει 126 οστά. Συγκεκριμένα, ο σκελετός των άνω άκρων (upper limbs) μαζί με την ωμική ζώνη (shoulder girdle) περιλαμβάνει 64 οστά, ενώ ο σκελετός των κάτω άκρων (lower limbs) μαζί με την πυελική ζώνη (pelvic girdle) 62 οστά. 2.1.2.1 Σκελετός των άνω άκρων Ο σκελετός των άνω άκρων περιλαμβάνει το οστά της ωμικής ζώνης και τα οστά του χεριού. Η ωμική ζώνη (Εικόνα 2.24) αποτελείται από 2 ζεύγη οστών, τις κλείδες (clavicles) και τις ωμοπλάτες (scapulae), και επιτρέπει τις πολύπλοκες κινήσεις του χεριού. Οι κλείδες (Εικόνα 2.25) είναι επιμήκη, κυλινδρικά οστά, τα οποία αρθρώνονται με το στέρνο στο ένα άκρο και με την ωμοπλάτη στο άλλο. Η κάθε κλείδα έχει ένα στρογγυλό (κυλινδρικό) και ένα επίπεδο (πεπλατυσμένο) άκρο. Το στρογγυλό άκρο (στερνικό άκρο sternal extremity) βρίσκεται κεντρικά και αρθρώνεται με το στέρνο. Το επίπεδο άκρο βρίσκεται πλευρικά, αρθρώνεται με την ωμοπλάτη (το ακρώμιο acromial extremity) και επιπλέον φέρει δύο τραχιές επιφάνειες λόγω πρόσφυσης μυών. Οι τραχιές επιφάνειες βρίσκονται στην κατώτερη επιφάνεια του οστού, συνεπώς η λεία επιφάνεια βρίσκεται άνωθεν. Η ωμοπλάτη (Εικόνα 2.26) είναι ένα πλατύ και λεπτό οστό, τριγωνικού σχήματος. Η ραχιαία (dorsal) επιφάνειά της φέρει δύο αποφύσεις: την κορακοειδή απόφυση (coracoid process) και την ακανθώδη απόφυση (ή ωμοπλατιαία άκανθα scapular spine), από τις οποίες η τελευταία χωρίζει την ωμοπλάτη σε δύο άνισα μέρη και σχηματίζει το ακρώμιο (acromion process), στην αρθρική επιφάνεια του οποίου αρθρώνεται η κλείδα. Στην εσοχή της ωμοπλάτης, κάτω από το ακρώμιο, σχηματίζεται μια αρθρική κοιλότητα, η γληνοειδής κοιλότητα ή ωμογλήνη (glenoid fossa), στην οποία αρθρώνεται η κεφαλή του βραχιονίου. Τα οστά του χεριού χωρίζονται σε τρία μέρη: τον βραχίονα, τον αντιβραχίονα και το άκρο χέρι. Ο βραχίονας αποτελείται από ένα μόνο επίμηκες οστό, το βραχιόνιο (humerus) (Εικόνα 2.27), το άνω άκρο του οποίου καλείται κεφαλή (head) και αρθρώνεται στην ωμογλήνη, ενώ το άπω άκρο του καταλήγει σε δύο ογκώματα (τον κόνδυλο capitulum - και την τροχιλία - trochlea) τα οποία επιτρέπουν την άρθρωση με τα οστά του αντιβραχίονα (κερκίδα radius - και ωλένη - ulna). Η άρθρωση του βραχιονίου με την ωμοπλάτη είναι μια ανοιχτή άρθρωση, επιτρέπει δηλαδή μεγάλο εύρος κίνησης, και γι αυτό είναι πολύ εύκολο να εξαρθρωθεί ο ώμος μας. Στη σωστή (ανατομική) τοποθέτηση του οστού, ο ωλεκρανικός βόθρος (olecranon fossa) βρίσκεται οπίσθια. Ο έσω επικόνδυλος (ή παρατροχίλια απόφυση medial epicondyle), ο οποίος βρίσκεται επίσης στο άπω άκρο του βραχιονίου δίπλα στην τροχιλία, πρέπει να είναι στραμμένος κεντρικά. Η κεφαλή του βραχιονίου πρέπει να είναι επίσης στραμμένη κεντρικά αφού αρθρώνεται στην ωμογλήνη. Η ωλένη είναι ένα οστό με χαρακτηριστικό άνω άκρο, το ωλέκρανο (olecranon), το οποίο και αρθρώνεται στον ωλεκρανικό βόθρο του βραχιονίου. Το άπω άκρο είναι στρογγυλό και φέρει τη στυλοειδή απόφυση (styloid process). Η κερκίδα είναι κοντύτερη της ωλένης, έχει στρογγυλό άνω άκρο και επίσης χαρακτηριστική στυλοειδή απόφυση στο άπω άκρο (Εικόνα 2.28). 50

Εικόνα 2.24. Ωμική ζώνη. Εικόνα 2.25. Δεξιά κλείδα. 51

Εικόνα 2.26. Δεξιά ωμοπλάτη. Εικόνα 2.27. Δεξί βραχιόνιο. 52

Και τα δύο αυτά οστά αρθρώνονται με τα καρπιαία οστά στο άπω άκρο τους. Η ωλένη αντιστοιχεί στο μικρό δάκτυλο του χεριού και σε ανατομική θέση βρίσκεται κεντρικά του χεριού. Η επιφάνεια που εφαρμόζει με την κερκίδα βρίσκεται πλευρικά. Η κερκίδα αντιστοιχεί στον αντίχειρα και σε ανατομική θέση βρίσκεται επομένως παράπλευρα του χεριού. Εάν η κερκίδα έχει τοποθετηθεί σωστά, η αιχμηρή επιφάνεια της διάφυσης είναι κεντρικά και η κυρτή επιφάνεια της άπω επίφυσης βρίσκεται οπίσθια. Το άκρο χέρι (Εικόνα 2.29) είναι μια πολύπλοκη δομή η οποία αποτελείται από 27 οστά: 8 καρπιαία (καρπικά - carpals) οστά τοποθετημένα σε δύο σειρές σχηματίζουν τον καρπό, 5 μετακάρπια (μετακαρπικά - metacarpals) οστά σχηματίζουν την παλάμη και τέλος τα 5 δάκτυλα σχηματίζονται από τις φάλαγγες (phalanges). Κάθε δάκτυλο έχει τρεις φάλαγγες, εκτός από τον αντίχειρα που έχει δύο. Τα πέντε μετακάρπια (συμβολίζονται με λατινικούς αριθμούς από Ι έως V αρχίζοντας απ αυτό που αντιστοιχεί στον αντίχειρα) αρθρώνονται με το εγγύς άκρο τους με τη δεύτερη σειρά των καρπιαίων, υποστηρίζοντας το άκρο χέρι. Με το άπω άκρο τους αρθρώνονται με τις εγγύς φάλαγγες των δακτύλων. Εικόνα 2.28. Δεξιά κερκίδα και ωλένη. 53

2.1.2.2 Σκελετός των κάτω άκρων Ο σκελετός των κάτω άκρων αποτελείται από τα οστά της πυελικής ζώνης και τα οστά του ποδιού. Η πυελική ζώνη αποτελείται από δύο οστά, ενώ ο σκελετός του ποδιού από 60. Η πυελική ζώνη (Εικόνα 2.30) αποτελεί το ακίνητο τμήμα των κάτω άκρων, βρίσκεται στο κάτω μέρος του κορμού και συνδέει τη σπονδυλική στήλη με τα πόδια, ενώ ταυτόχρονα υποστηρίζει τα σπλάχνα. Αποτελείται από τα ανώνυμα οστά (os coxae), δύο πλατιά και ισχυρά οστά που ενώνονται στο οπίσθιο μέρος με το ιερό οστό και στο πρόσθιο μέρος μεταξύ τους με την ηβική σύμφυση (pubic symphysis), σχηματίζοντας μια κοιλότητα, τη λεκάνη ή πύελο (pelvis). Εικόνα 2.29. Δεξί άκρο χέρι. Εικόνα 2.30. Σκελετός λεκάνης. 54

Κάθε ανώνυμο οστό (Εικόνα 2.31) είναι το προϊόν της συνοστέωσης τριών άλλων οστών, του λαγονίου (ιλιακό - ilium), του ισχιακού (ischium) και του ηβικού (pubis). Στη σωστή (ανατομική) τοποθέτηση του ανώνυμου οστού: α. το λαγόνιο βρίσκεται άνωθεν, β. η αρθρική κοτύλη (acetabulum) βρίσκεται πλευρικά, γ. το ηβικό οστό βρίσκεται στο πρόσθιο κεντρικό τμήμα, και δ. η ωτοειδής επιφάνεια του λαγονίου (auricular surface) έχει κεντρική κατεύθυνση. Εικόνα 2.31. Δεξί ανώνυμο οστό. Ο σκελετός του ποδιού αποτελείται από τρία τμήματα: τον μηρό, την κνήμη και το άκρο πόδι. Ο μηρός αποτελείται από το μηριαίο οστό (femur), ένα επίμηκες, κυλινδρικό οστό (Εικόνα 2.32), το μεγαλύτερο του σκελετού και από τα πλέον ανθεκτικά. Έχει χαρακτηριστική μορφολογία και μπορεί εύκολα να αναγνωρισθεί ακόμα κι όταν είναι θρυμματισμένο. Η εγγύς επίφυση φέρει σφαιροειδή κεφαλή (head), η οποία αρθρώνεται στην κοτύλη του λαγονίου, και δύο τροχαντήρες (trochanters). Η άπω επίφυση φέρει δύο κονδύλους (condyles), οι οποίοι αποτελούν μέρος της άρθρωσης του γονάτου (αρθρώνονται με την επιγονατίδα -Εικόνα 2.33- στο εμπρόσθιο τμήμα σχηματίζοντας τη μηριαία τροχιλία). Για την ορθή (ανατομική) τοποθέτηση του μηριαίου οστού: α. στο εγγύς άκρο η κεφαλή βρίσκεται κεντρικά και οι τροχαντήρες οπίσθια, και β. στο άπω άκρο ο μεγαλύτερος κόνδυλος βρίσκεται κεντρικά. Τα οστά της κνήμης (Εικόνα 2.34) απαρτίζονται από την κνήμη (tibia) και την περόνη (fibula). Η κνήμη είναι ένα εύρωστο, επίμηκες οστό με τριγωνική διατομή, η εγγύς επίφυση του οποίου είναι φαρδύτερη από την άπω και αρθρώνεται με τους κονδύλους του μηριαίου. Η άπω επίφυση της κνήμης αρθρώνεται στον αστράγαλο (οστό του άκρου ποδός). Στην ορθή (ανατομική) τοποθέτηση: α. στο εγγύς άκρο η επιφάνεια της κνήμης που αρθρώνεται με την περόνη βρίσκεται πλευρικά, β. στο άπω άκρο ο έσω σφυρός (medial malleolus) βρίσκεται κεντρικά, και γ. η αιχμηρή επιφάνεια της διάφυσης βρίσκεται πρόσθια. Η περόνη είναι κατά πολύ λεπτότερη της κνήμης, παράλληλη προς αυτή και υποστηρίζει ελάχιστο βάρος. Η διάφυση της περόνης φέρει κατά μήκος χαρακτηριστικές αυλακώσεις και είναι πολυγωνική σε διατομή. Η εγγύς επίφυση εφάπτεται της κνήμης (αρθρώνεται μόνο με την κνήμη, όχι με το μηριαίο), ενώ η άπω επίφυση αρθρώνεται με τον αστράγαλο, σχηματίζοντας τον έξω σφυρό. Στην ορθή (ανατομική) τοποθέτηση: α. η περόνη βρίσκεται παράπλευρα της κνήμης, β. η εγγύς επίφυση είναι πιο τριγωνική και αρθρώνεται με την κνήμη, και γ. στο άπω άκρο υπάρχει οπίσθια βάθυνση. Το άκρο πόδι (Εικόνα 2.35) περιλαμβάνει τα ταρσιαία (ταρσικά) οστά, τα μετατάρσια (μεταταρσικά) οστά και τις φάλαγγες των δακτύλων. Τα 7 ταρσιαία οστά είναι τοποθετημένα σε δύο σειρές: η πρώτη σειρά περιλαμβάνει τον αστράγαλο (talus), την πτέρνα (calcaneus) και το σκαφοειδές (navicular), ενώ η δεύτερη σειρά αποτελείται από τα 3 σφηνοειδή (medial, intermediate and lateral cuneiforms) και το κυβοειδές 55

(cuboid). Τα μεταταρσικά είναι 5 επιμήκη οστά, ενώ κάθε δάκτυλος αποτελείται από 3 φάλαγγες εκτός του πρώτου που έχει μόνο δύο και δεν είναι αντιτακτός όπως στο άνω άκρο. Εικόνα 2.32. Δεξί μηριαίο οστό. Πρόσθια όψη (αριστερά). Οπίσθια όψη (δεξιά). Εικόνα 2.33. Δεξιά επιγονατίδα. 56

Εικόνα 2.34. Οστά δεξιάς κνήμης. Η κάτω επιφάνεια του ποδιού καλείται πέλμα. Το πόδι στηρίζεται στο έδαφος με την πτέρνα, το άκρο του μεταταρσίου και τα δάκτυλα. Πρέπει να τονιστεί ότι το πόδι εμφανίζει δύο καμάρες, την επιμήκη καμάρα και την εγκάρσια καμάρα. Οι καμάρες επιτρέπουν την αποτελεσματική κατανομή του βάρους του σώματος και κατ επέκταση καθιστούν τη βάδιση ευκολότερη. 57

Εικόνα 2.35. Σχηματική αναπαράσταση άκρου ποδιού (δεξί). 2.1.3 Οδοντοφυΐα Εξαιτίας της σκληρότητάς τους, τα δόντια αποτελούν συνήθη ευρήματα στις αρχαιολογικές και παλαιοντολογικές ανασκαφές, γεγονός που οδήγησε στην ανάπτυξη ιδιαίτερης μεθοδολογίας για τη μελέτη τους. Τα δόντια και η σημασία τους στη φυσική ανθρωπολογία θα μας απασχολήσουν και σε επόμενες ασκήσεις. Τα δόντια, όπως και τα περισσότερα μέρη του σκελετού, είναι αμφιπλευρικά συμμετρικά, δηλαδή το δόντι σε κάθε πλευρά της στοματικής κοιλότητας είναι το είδωλο του αντίστοιχου δοντιού της άλλης πλευράς (Εικόνα 2.36). Κάθε γνάθος έχει τέσσερις τύπους δοντιών. Με κατεύθυνση από εμπρός προς τα πίσω αυτά είναι οι κοπτήρες ή τομείς (incisors), οι κυνόδοντες (canines), οι προγόμφιοι (premolars) και οι γομφίοι (molars). Ο αριθμός δοντιών κάθε τύπου στο μισό κάθε γνάθου αποτελεί τον οδοντικό τύπο. Ο οδοντικός τύπος του ενηλίκου ανθρώπου είναι 2.1.2.3./2.1.2.3., δηλαδή στο μισό της κάθε γνάθου υπάρχουν δύο κοπτήρες, ένας κυνόδοντας, δύο προγόμφιοι και τρεις γομφίοι. Τα δόντια συμβολίζονται με έναν δείκτη τριών χαρακτήρων (Εικόνες 2.37-2.38). Ο πρώτος χαρακτήρας δείχνει την πλευρά -αριστερά (left) L, δεξιά (right) R. Ο δεύτερος χαρακτήρας δείχνει το είδος του δοντιού και βασίζεται στα αρχικά κάθε δοντιού στην 58

αγγλική γλώσσα (κοπτήρες I, κυνόδοντες C, προγόμφιοι P, γομφίοι M). Αν πρόκειται για νεογιλά δόντια, η ονομασία γίνεται με μικρά γράμματα και την προσθήκη του γράμματος d (deciduous). Τέλος, η σειρά θέσης από εμπρός προς τα πίσω δηλώνεται ως εκθέτης για την άνω γνάθο και ως δείκτης για την κάτω γνάθο. Επειδή ο άνθρωπος έχει χάσει εξελικτικά τον πρώτο και δεύτερο προγόμφιο, η αρίθμηση των προγομφίων αρχίζει από το τρία. Εικόνα 2.36. Δόντια ανθρώπου. Εικόνα 2.37. Μόνιμα δόντια. Συμβολισμός δοντιών άνω γνάθου (αριστερά) και κάτω γνάθου (δεξιά). Βλέπε κείμενο για λεπτομέρειες. 59

Εικόνα 2.38. Νεογιλά δόντια. Συμβολισμός δοντιών άνω γνάθου (αριστερά) και κάτω γνάθου (δεξιά). Βλέπε κείμενο για λεπτομέρειες. Στον άνθρωπο διακρίνονται δύο γενιές δοντιών. Η πρώτη γενιά περιλαμβάνει τα νεογιλά δόντια (deciduous dentition) και η δεύτερη τα μόνιμα δόντια (permanent dentition). Η νεογιλή (παιδική) (Εικόνα 2.39) οδοντοφυΐα ξεκινά την εμφάνισή της γύρω στον 6 ο μήνα από τη γέννηση και ολοκληρώνεται στην ηλικία των 2,5 ετών περίπου. Τα νεογιλά δόντια είναι συνολικά είκοσι: δέκα στην άνω και δέκα στην κάτω γνάθο. Εικόνα 2.39. Νεογιλά δόντια: σε κάθε δόντι, ο πρώτος αριθμός δηλώνει τον μήνα εμφάνισης ενώ ο δεύτερος τον χρόνο πτώσης αυτού. 60

Από τον 6 ο χρόνο της ζωής τα νεογιλά δόντια αντικαθίστανται σταδιακά από τα μόνιμα δόντια, τα οποία αποτελούν τη δεύτερη και τελευταία γενιά δοντιών. Η ολοκλήρωση της μόνιμης οδοντοφυΐας γίνεται με την εμφάνιση των δεύτερων γομφίων, περίπου στο 12 ο με 13 ο έτος της ηλικίας. Στη φάση αυτή τα μόνιμα δόντια είναι 28. Σε ορισμένα άτομα ακολουθεί η εμφάνιση των τρίτων γομφίων (φρονιμίτες) περίπου σε ηλικία 17 έως 20 ετών. Ο συνολικός αριθμός δοντιών συμπεριλαμβανομένων και των τρίτων γομφίων είναι 32, δεκαέξι στην άνω και άλλα τόσα στην κάτω γνάθο. Όπως θα δούμε σε επόμενη άσκηση, καθώς η ανατολή των δοντιών (νεογιλών και μόνιμων) συντελείται σε συγκεκριμένες ηλικίες, χρησιμοποιείται ως κριτήριο προσδιορισμού της ηλικίας θανάτου ανηλίκων ατόμων. Κάθε δόντι εμφανίζει δύο τμήματα (Εικόνα 2.40): τη μύλη (crown) και τη ρίζα (root). Η μύλη αποτελεί το τμήμα του δοντιού που φαίνεται μέσα στη στοματική κοιλότητα, ενώ η ρίζα είναι το τμήμα του δοντιού που βρίσκεται μέσα στο οστό της γνάθου. Η μύλη με τη ρίζα διαχωρίζονται από μια νοητή γραμμή που ονομάζεται αυχένας του δοντιού (cervix). Κάθε δόντι αποτελείται από τέσσερις επιμέρους ιστούς: την αδαμαντίνη (enamel), την οδοντίνη (dentin), την οστεΐνη (cementum) και τον πολφό (pulp cavity). Η οδοντίνη βρίσκεται τόσο στη μύλη όσο και στη ρίζα. Η αδαμαντίνη καλύπτει την εξωτερική επιφάνεια της οδοντίνης στη μύλη, ενώ η οστεΐνη καλύπτει την εξωτερική επιφάνεια της οδοντίνης στη ρίζα. Η οδοντίνη στο εσωτερικό της εμφανίζει μια κοιλότητα η οποία περιέχει τον πολφό. Ο πολφός αποτελείται από αγγεία και νεύρα και χρησιμεύει στη θρέψη του δοντιού. Όσον αφορά τη δομή τους, η αδαμαντίνη αποτελείται σχεδόν εξολοκλήρου από ανόργανα συστατικά (υδροξυαπατίτη), ενώ η οδοντίνη και η οστεΐνη είναι κατά 65% ανόργανες και 35% οργανικές. Εικόνα 2.40. Δομή δοντιού. Για τη διάκριση των δοντιών, ισχύουν τα παρακάτω κριτήρια: Η μύλη των άνω κοπτήρων είναι μεγαλύτερη και πιο ασύμμετρη από των κάτω κοπτήρων. Η μύλη των κεντρικών άνω κοπτήρων είναι μεγαλύτερη από των πλάγιων. Οι ρίζες των πλάγιων κάτω κοπτήρων παρουσιάζουν μεγαλύτερη κυρτότητα συγκριτικά με των κεντρικών. Η εγγύς επιφάνεια των κοπτήρων είναι πιο ευθύγραμμη, ενώ η άπω προεξέχει. Το ακρορρίζιο των κοπτήρων κλίνει άπω. Οι άνω κυνόδοντες είναι πιο ογκώδεις από τους κάτω. To παρειακό φύμα των προγόμφιων είναι ψηλότερο και μεγαλύτερο (κυρίως στους πρώτους άνω και κάτω προγόμφιους). 61

Η μύλη των άνω προγόμφιων έχει δύο φύματα ενώ των κάτω έχει 2-3 φύματα, όπου το μεγαλύτερο είναι παρειακό και τα υπόλοιπα, μικρότερα, είναι γλωσσικά. Το γλωσσικό φύμα των άνω προγόμφιων κλίνει εγγύς. Η ρίζα των άνω προγόμφιων κλίνει άπω. Στους προγόμφιους με τρία φύματα, το εγγύς-γλωσσικό είναι μεγαλύτερο από το άπω-γλωσσικό. Οι πρώτοι άνω προγόμφιοι (P 3 ) είναι κάπως μεγαλύτεροι από τους δεύτερους (P 4 ). Οι πρώτοι άνω προγόμφιοι έχουν συνήθως δύο ρίζες ενώ οι δεύτεροι μία ρίζα. Οι πρώτοι κάτω προγόμφιοι (P 3 ) είναι κάπως μικρότεροι από τους δεύτερους (P 4 ). Οι πρώτοι κάτω προγόμφιοι έχουν συνήθως δύο φύματα ενώ οι δεύτεροι τρία. Οι πρώτοι άνω γομφίοι είναι οι μεγαλύτεροι, ακολουθούμενοι από τους δεύτερους και, τέλος, τους τρίτους. Η περίμετρος της μασητικής επιφάνειας των πρώτων άνω γομφίων είναι συνήθως τραπεζιόσχημη, των δεύτερων είναι πιο τετράγωνη και των τρίτων κάπως τριγωνική. Οι ρίζες των πρώτων άνω γομφίων είναι οι πιο αποκλίνουσες μεταξύ τους, ακολουθούμενες από των δεύτερων και, τέλος, των τρίτων γομφίων. Οι άνω γομφίοι έχουν κατά κανόνα τρεις ρίζες ενώ οι κάτω γομφίοι δύο. Η γλωσσική ρίζα των άνω γομφίων είναι η μεγαλύτερη ενώ οι δύο παρειακές είναι μικρότερες. Το παρειακό τμήμα της μύλης των άνω γομφίων είναι σχετικά κατακόρυφο ενώ το γλωσσικό προεξέχει. Τα εγγύς φύματα των άνω γομφίων είναι μεγαλύτερα και ψηλότερα από τα αντίστοιχα άπω. Οι πρώτοι κάτω γομφίοι έχουν συνήθως 5 φύματα, οι δεύτεροι 4 και οι τρίτοι εμφανίζουν ποικιλομορφία ως προς τον αριθμό των φυμάτων. Η απόκλιση των ριζών μειώνεται στους κάτω γομφίους κατά τη μετάβαση από τους πρώτους στους τρίτους. 2.2 Πρακτικό μέρος Η μελέτη του ανθρώπινου σκελετού θα πρέπει να ολοκληρωθεί σε δύο εργαστηριακές ασκήσεις. Η πρώτη άσκηση εστίασε στα οστά του κορμού και ολοκληρώθηκε στο προηγούμενο κεφάλαιο, ενώ η δεύτερη άσκηση περιλαμβάνει τη μελέτη του σκελετού των άκρων. Μπορεί να προστεθεί και μια τρίτη άσκηση που να αφορά τα δόντια (προτείνεται για μεταπτυχιακό επίπεδο). Σε κάθε θέση πρέπει να υπάρχει ένας σκελετός και ένα πρόπλασμα σκελετού υπό κλίμακα. Οι ερωτήσεις των ασκήσεων βρίσκονται στις ασκήσεις εμπέδωσης. Είναι απαραίτητο να υπάρχει σε υπολογιστή πρόγραμμα με τη μορφολογία του σκελετού. Γι αυτόν τον σκοπό, μπορεί να χρησιμοποιηθεί το ελεύθερο λογισμικό του ιστότοπου www.eskeletons.org 62

2.3 ΒΑΣΙΚΟΙ ΟΡΟΙ ΚΑΙ ΕΝΝΟΙΕΣ ΕΛΛΗΝΙΚΑ Αδαμαντίνη Άνω άκρα Άνω γνάθος Ανώνυμα οστά Άξονας Αρθρική κοτύλη Αρθρικός χόνδρος Αστράγαλος Άτλας Αυχενικός Βραχιόνιο Βρεγματικό Γομφίος Δακρυϊκά Διπλόη Ζυγωματικά Ηβική σύμφυση Ηβικό Ηθμοειδές Θωρακικός Θωρακικός κλωβός Ιερό οστό Ιερός Ιλιακό Ινιακό Ινιακό τρήμα Ισχιακό Καρπικά Κάτω άκρα Κάτω γνάθος Κερκίδα Κλείδα Κνήμη Κόκκυγας Κοκκυγικός Κοπτήρας Κροταφικό Κυνόδοντας Λαγόνιο Μεσομετωπική ραφή Μετακαρπικά Μετωπιαίο ή μετωπικό ΑΓΓΛΙΚΑ Enamel Upper limbs Maxilla Os coxae Axis Acetabulum Articular cartilage Talus Atlas Cervical Humerus Parietal Molar Lacrimals Diploë Zygomatic Pubic symphysis Pubis Ethmoid Thoracic Thorax Sacrum Sacral Ilium Occipital Foramen magnum Ischium Carpals Lower limbs Mandible Radius Clavicle Tibia Coccyx Coccygeal Incisor Temporal Canine Ilium Metopic suture Metacarpals Frontal 63

Μετωπιαίο ή στεφανιαίο Μηριαίο οστό Μόνιμα δόντια Νεογιλά δόντια Οδοντικός τύπος Οδοντίνη Οστεΐνη Οσφυϊκός Περόνη Πλευρές Πολφός Προγόμφιος Πτέρνα Πυελική ζώνη Πύελος Ρινικά Ρινικές κόγχες Σπονδυλική στήλη Σπόνδυλος Στέρνο Σφηνοειδές Ύνιδα Υπερώια Φάλαγγες Ωλένη Ωμική ζώνη Ωμοπλάτη Ωτοειδής επιφάνεια Coronal Femur Permanent dentition Deciduous dentition Dental formula Dentin Cementum Lumbar Fibula Ribs Pulp cavity Premolar Calcaneus Pelvic girdle Pelvis Nasals Nasal conchae Vertebral column Vertebra Sternum Sphenoid Vomer Palatines Phalanges Ulna Shoulder girdle Scapula Auricular surface 2.4 ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΟΙ ΙΣΤΟΤΟΠΟΙ Αναλυτική παρουσίαση του σκελετού του ανθρώπου και πολλών πρωτευόντων: http://www.eskeletons.org Διαδραστική παρουσίαση του σκελετού του ανθρώπου: http://www.getbodysmart.com/ap/skeletalsystem/skeleton/menu/menu.html ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Hillson, S. (2002). Dental Anthropology. Cambridge: Cambridge University Press. Matshes, E., Burbridge, B., Sher, B., Mohamed, A. & Juurlink, B. (2004). Human Osteology and Skeletal Radiology. An Atlas and Guide. London: CRC Press. McKinley, M. & O Loughlin, V. (2011). Human Anatomy. New York: McGraw-Hill Science. White, T.D., Black, M.T. & Folkens, P.A. (2011). Human Osteology, third edition. Burlington: Elsevier Academic Press. 64

Ασκήσεις Εμπέδωσης 2. ΜΕΛΕΤΗ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΣΚΕΛΕΤΙΚΗΣ ΔΟΜΗΣ 1. Αναγνωρίστε τα οστά Α, Β, Γ και Δ. Συμπληρώστε την εικόνα τοποθετώντας ενδείξεις στις γραμμές που αντιστοιχούν στα διάφορα τμήματα των οστών. 2. Στο παρακάτω διάγραμμα χεριού χρωματίστε με διαφορετικό χρώμα τις δομές που αναφέρονται, βάζοντας κάθε χρώμα στον αντίστοιχο κύκλο. 65

3. Στο παρακάτω σχήμα απεικονίζεται η πύελος. Αναγνωρίστε τα οστά και τις δομές που αντιστοιχούν στις ενδεικτικές γραμμές και χρωματίστε με διαφορετικό χρώμα τα μέρη της πυέλου, βάζοντας κάθε χρώμα στον αντίστοιχο κύκλο. 4. Αναγνωρίστε τα παρακάτω οστά. Συμπληρώστε την εικόνα τοποθετώντας ενδείξεις στις γραμμές που αντιστοιχούν στα διάφορα τμήματα των οστών. 66

5. Στο παρακάτω διάγραμμα χρωματίστε με διαφορετικό χρώμα τις δομές που αναφέρονται, βάζοντας κάθε χρώμα στον αντίστοιχο κύκλο. Συμπληρώστε την εικόνα τοποθετώντας ενδείξεις στις γραμμές που αντιστοιχούν στα διάφορα οστά. 67

6. Βρείτε τα οστά (α-ιβ) από τα οποία προέρχονται τα παρακάτω τμήματα. Σε κάθε περίπτωση δικαιολογήστε την επιλογή σας. α. β. γ. δ. ε. στ. ζ. η θ. ι. ια. ιβ. 68