Το ξένο κεφάλαιο και η ανάπτυξη του ελληνικού καπιταλισμού των Γ. Μαύρη και θ. Τσεκούρα Εισαγωγή Η ανάλυση του ρόλου του ξένου κεφαλαίου στη διαμόρφωση του ελληνικού καπιταλισμού, από το Β' Παγκ. Πόλεμο μέχρι σήμερα, έχει μια σχεδόν προφανή σημασία και σπουδαιότητα. Πηγάζει από το πραγματικό γεγονός της διείσδυσης του ξένου κεφαλαίου στη χώρα μας από το '60 και μετά, που γίνεται παράλληλα με τη συνολική διαδικασία ανάπτυξης του ελληνικού καπιταλισμού και την ενσωμάτωση του σε μια θέση ουραγού στο χώρο των ιμπεριαλιστικών μητροπόλεων. Παράλληλα, απ' αυτό το σημείο ξεκινά σε μεγάλο βαθμό η σημαντική μύθο ποίηση αυτού του ρόλου, από την πλευρά της επίσημης ελληνικής Αριστεράς (ΚΚΕ, ΚΚΕ ες., ΠΑ.ΣΟ.Κ.), η ιδεολογική κατανόηση της ανάπτυξης του έλλην. καπιταλισμού, και ταυτόχρονα, στο επίπεδο της στρατηγικής, η ρεφορμιστική θεωρία των σταδίων στην πορεία της επαναστατικής διαδικασίας και οι στόχοι της «αυτοδύναμης οικονομικής ανάπτυξης», της στήριξης του «κράτους δικαίου», τελικά η εγκατάλειψη από την Αριστερά της σοσιαλιστικής προοπτικής. Σήμερα, η συζήτηση πάνω σ' αυτό το θέμα επικαθορίζεται και αποκτά αυξημένη πολιτική σημασία, μια και τίθεται απ' τη μεριά της κρατικής εξουσίας η ανάγκη μιας άλλου τύπου συνεργασίας της χώρας με το ξένο κεφάλαιο, που θα βασίζεται σε όρους «ισοτιμίας και αμοιβαίων συμφερόντων». Με το άρθρο αυτό δεν κλείνει βέβαια, κανένα θέμα. Άπλα γίνεται προσπάθεια να οριοθετηθεί το γενικό πλαίσιο μιας συζήτησης που πρέπει να ανοίξει, δείχνοντας ταυτόχρονα μια κατεύθυνση, έναν τρόπο ανάλυσης και μερικά συμπεράσματα που απορρέουν από τις δικές μας θέσεις. ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ιο Η προβληματική της Αριστεράς για το ξένο κεφάλαιο και την εξάρτηση της ελληνικής κοινωνίας Οι θέσεις της παραδοσιακής Αριστεράς και του ΠΑ.ΣΟ.Κ. για το ρόλο του ξένου κεφαλαίου στη χώρα μας, εμπνέουν και καθορίζουν τη συνολική τους ανά λύση για τον ελληνικό καπιταλισμό, καθώς και τη στρατηγική τους για την επαναστατική διαδικασία και το σοσιαλισμό στην Ελλάδα. Η κριτική ανασκευή τους θα πρέπει να ξεκινήσει από μια προσπάθεια να συστηματοποιηθούν αυτές οι θέσεις σε μερικούς βασικούς άξονες. Α) Η έννοια του ξένου κεφαλαίου στις αναλύσεις της Αριστεράς Αυτό που προξενεί κατάπληξη κατά την ανάγνωση είτε επισήμων κειμένων της Αριστεράς είτε αναλύσεων από κομματικούς διανοουμένους είναι η φανερή απουσία ενός ορισμού της έννοιας «ξένο κεφάλαιο» με επιστημονικό τρόπο. Κάθε μαρξιστική προσέγγιση θα έπρεπε να ξεκινάει από τον ακριβή προσδιορισμό αυτής της εννοίας, ερευνώντας πρώτα πρώτα τον χαρακτήρα του ως «κεφάλαιο» και κατόπιν τον προσδιορισμό του ως «ξένο», μέσω μιας συνολικής κριτικής των θέσεων της πολιτικής οικονομίας και της κοινωνιολογίας για το θέμα. Αντίθετα όμως οι «μαρξιστές» θεωρητικοί αντλούν όλα τα στοιχεία για το χαρακτηρισμό κάποιου κεφαλαίου σαν ξένου από τις επίσημες στατιστικές της πολιτικής οικονομίας, και αρκούνται στο μοναδικό κριτήριο που αυτή θέτει, το κριτήριο της εθνικότητας της νομικής κυριότητας. Ο ιδεολογικός χαρακτήρας αυτής της ερμηνείας φαίνεται αν απλώς παραθέσουμε κάποια «άλλα» πράγματα που Σελίδα 1 / 33
ένας μαρξιστής θα ανέλυε: την εργασιακή διαδικασία και τον τρόπο που την υποτάσσει το ξένο κεφάλαιο, τις σχέσεις παραγωγής αυτού του κεφαλαίου, τη διαδικασία αξιοποίησης (υπεραξίωσης) του, τη συσσώρευση και τη διευρυμένη αναπαραγωγή του, τη σχέση οικονομικής κυριότητας και τους βαθμούς εξουσίας που απορρέουν απ' αυτή, τις σχέσεις κατοχής των μέσων παραγωγής. Στο τέλος αυτής της ανάλυσης θα έπρεπε να μελετηθεί η νομική κυριότητα, σαν παγίωση στη σφαίρα του δικαίου (δηλαδή της υπερδομής και όχι της οικονομικής βάσης), της οικονομικής κυριότητας (δηλαδή του πραγματικού ελέγχου των μέσων παραγωγής, των πόρων και των κερδών). Σχετικά με τη διάκριση νομικής οικονομικής κυριότητας Η διάκριση αυτή έχει σημαντικό βάρος, γιατί μονάχα η κατανόηση της μας επιτρέπει να αποφύγουμε τη σύγχυση στην οποία έχουν περιπέσει όλες οι απόψεις και αποχρώσεις των ερμηνειών της παραδοσιακής Αριστεράς. Έτσι ενώ στο στάδιο του ανταγωνιστικού καπιταλισμού η νομική κυριότητα αντιστοιχούσε πλήρως στην οικονομική κυριότητα (ο ατομικός κεφαλαιούχος διαθέτει ταυτόχρονα την οικονομική κυριότητα και τη διεύθυνση της εργασιακής διαδικασίας έχει δηλαδή την «κατοχή» των μέσων παραγωγής, αλλά και την ατομική νομική κυριότητα), στη διάρκεια του μονοπωλιακού σταδίου του καπιταλισμού γίνεται φανερή η αποσύνδεση της οικονομικής από τη νομική κυριότητα, που φαίνεται στις μετοχικές εταιρείες, με πολύ καθαρό τρόπο. Έτσι η νομική κυριότητα, παραμένει σχετικά αυτόνομη από την οικονομική κυριότητα. Είναι μάλιστα δυνατή η κατοχή της οικονομικής κυριότητας χωρίς την αντίστοιχη νομική μορφή (π.χ. μιας εταιρίας από μια τράπεζα που μπορεί να ασκεί έλεγχο πάνω της χάρη στις πιστώσεις που της χορηγεί). Επίσης μια νομική κυριότητα, υπό την επίφαση «απορροφημένων στοιχείων» μπορεί να καλύπτει, είτε σχετικά ξέχωρες οικονομικές κυριότητες είτε, συχνότερα, διαφόρων βαθμών οικονομική κυριότητα των κεφαλαίων που τη συνθέτουν. (Για αναλυτικότερα βλέπε Ν. Πουλαντζά: «Οι κοινωνικές τάξεις στο σύγχρονο καπιταλισμό», Μέρος Τρίτο, θεμέλιο 1981). Μια τέτοια σύγχυση και επικάλυψη αυτών των δύο εννοιών, δηλαδή της νομικής και της οικονομικής κυριότητας, προέρχεται από μια χεγγελιανή παράδοση της φιλοσοφίας και συγκροτεί την πολιτική οικονομία και όχι βέβαια την κριτική της. «"Ας προσθέσουμε ότι η χεγγελιανή έννοια "αστική κοινωνία" (civil society) που προέρχεται από τους κλασικούς οικονομολόγους και ο Μαρξ την ορίζει ως τον πρώτο τόπο των ανακαλύψεων του, των θεωρητικών μετασχηματισμών του δηλαδή, περιλαμβάνει το οικονομικό σύστημα της διαίρεσης της εργασίας και των ανταλλαγών και μαζί τη σφαίρα του ιδιωτικού δικαίου. Άρα ιδιοποίηση με την "οικονομική" σημασία και νομική ιδιοκτησία ταυτίζονται, και κατά συνέπεια, αν θεωρήσουμε τη δεύτερη ως "έκφραση" της πρώτης, έχουμε να κάνουμε με μιαν έκφραση αναγκαστικά κατάλληλη, η με μια έκφραση που επικαλύπτει την πρώτη». 1 Προχωρώντας λίγο παρακάτω στις αναλύσεις της παραδοσιακής Αριστεράς, φαίνεται ότι ακόμη και η εθνικότητα της νομικής κυριότητας δεν αποτελεί το μόνο η το βασικό κριτήριο για τον προσδιορισμό του ξένου κεφαλαίου. Έτσι όλα τα κεφάλαια που εισάγονται στην Ελλάδα με βάση το Ν.Δ.2687 θεωρούνται ξένα, όπως το κεφάλαιο του ομίλου Βαρδινογιάννη, του ομίλου Λάτση κ.λπ. Η σύγχυση μεγαλώνει περισσότερο όταν για τον ίδιο λόγο θεωρούνται σαν ξένα κεφάλαια οι εισαγωγές και οι επενδύσεις στον ελληνικό χώρο των εφοπλιστών. Ειδικά στο χώρο του εφοπλιστικού κεφαλαίου η διάκριση νομικής, - οικονομικής κυριότητας είναι ολοφάνερη. Κάθε πλοίο αποτελεί νομικά χωριστή, «αστική» εταιρεία. Έτσι ο κάθε εφοπλιστής που διαθέτει ολόκληρο στόλο έχει την οικονομική (ουσιαστική) κυριότητα των πλοίων του, ενώ η νομική δείχνει να χάνεται, να συγκαλύπτεται. Σιγά σιγά η οικονομική κυριότητα ενός κεφαλαίου, ταυτίζεται πρώτα με τη νομική κυριότητα και έπειτα με τη νομική σύμβαση με την οποία εισάγεται στην Ελλάδα. Μετά απ' αυτό φαίνεται ότι ο τρόπος που η παραδοσιακή Αριστερά χειρίζεται την έννοια ξένο κεφάλαιο, εκτός από ιδεολογικός και πολιτικοοικονομίστικος, είναι και περιγραφικός, δηλαδή πρόκειται για μια έννοια - λάστιχο χωρίς κανένα επιστημονικό κύρος. Έτσι λοιπόν, όπου η ελληνική Αριστερά μιλά για «διείσδυση του ξένου κεφαλαίου στη χώρα μας», πρέπει να αποκαλύπτουμε μια Σελίδα 2 / 33
πρώτη και πολύ σημαντική διείσδυση, δηλαδή τη διείσδυση μιας εννοίας περιγραφικής και ιδεολογικής στο χώρο του ιστορικού υλισμού. Β) Οι ερμηνείες για την εισροή του ξένου κεφαλαίου Ένα άλλο κρίσιμο πρόβλημα που η ελλ. Αριστερά προσπαθεί να ερμηνεύσει, είναι το κίνητρο που ωθεί τα ξένα κεφάλαια να εισάγονται από την περίοδο του '60 και μετά στην Ελλάδα. Κατ' αρχήν ας ρίξουμε μια ματιά στις διάφορες απαντήσεις: «Πέρα από τις πολιτικοστρατηγικές αίτιες η ντόπια ολιγαρχία «άνοιξε τις πόρτες» στα ξένα κεφάλαια, περιέφερε το «δίσκο της Επαιτείας» στις διάφορες κεφαλαιαγορές, οδηγώντας τη χώρα σε καταχρέωση και σε απώλεια της ελληνικότητας της οικονομίας της, με την ελπίδα ότι έτσι θα κάνει καλύτερα τη δουλειά της, γιατί έτσι θα διασφαλιζόταν η εξουσία της, αλλά και θα διευρύνονταν οι προϋποθέσεις εκμετάλλευσης και αποκόμισης κερδών». 2 Πάρα κάτω αναφέρονται δύο ακόμη λόγοι για την περίοδο της δικτατορίας: α) η υπερπροσφορά χρήματος στη διεθνή αγορά και ότι β) οι ανάγκες του έλλην. δημοσίου το ανάγκαζαν να καταφύγει στο ξένο δανεισμό (όπ.π.). Επίσης: «Η Ελλάδα συγκεντρώνει για τις ξένες εταιρείες αρκετά προσόντα τα οποία εκφράζονται έκτος από τα νομικά προνόμια με τους φυσικούς πόρους της χώρας, τα φτηνά εργατικά χέρια και τη γεωγραφική της θέση». 3 Ακόμα πιο αποκαλυπτικές είναι οι απαντήσεις που δίνουν οι διανοούμενοι της ανανεωτικής Αριστεράς για το πρόβλημα. Έτσι οι Μπαμπάνασης - Σούλας θα πουν ότι: «Τα προνόμια που προσφέρει ο ν. 2687 και οι άλλοι νόμοι είχαν σαν αποτέλεσμα την ένταση της διείσδυσης του ξένου κεφαλαίου». 4 Και ο Δ. Μπενας θα προτείνει δύο λόγους - εξηγήσεις: «Ο πρώτος: Είναι αποτέλεσμα διεθνούς διαμορφώσεως. Για μια σειρά από πολιτικούς, οικονομικούς και γεωγραφικούς λόγους η Ελλάδα προκρίνονταν σαν ιδεώδης βάση εξόρμησης, από την οποία θα επιχειρούνταν με επιτυχία η διείσδυση οικονομικών συμφερόντων ξένης προέλευσης προς γειτονικές χώρες... ο δεύτερος λόγος είναι η εσωτερική πολιτική που διέγραψε και ακολούθησε η ελληνική μονοπωλιακή ολιγαρχία, θεσπίζοντας τη γνωστή νομοθεσία της «προσελκύσεως ξένων κεφαλαίων»? Ταξινομώντας λίγο τις απαντήσεις που δίνει για την εισαγωγή του ξένου κεφαλαίου στην Ελλάδα, η Αριστερά θα λέγαμε ότι στηρίζονται στην επισήμανση δύο ειδών αιτίων: α) νομικά προνόμια που δίνει η ελληνική κυβέρνηση στο ξένο κεφάλαιο με μια σειρά νομοθετικά διατάγματα (Ν.Δ., 2687 1953, 4171 1961 κ.λπ.) β) υλικές - οικονομικές συνθήκες όπως, οι φυσικοί πόροι της χώρας, τα φτηνά εργατικά χέρια, η καλή γεωγραφική θέση κ.λπ. Για την απόρριψη του πρώτου λόγου σαν κυρίαρχου αρκεί να ρίξουμε μια ματιά στις ροές κεφαλαίων κατά την περίοδο 1953-1962, δηλ. μια 9ετή περίοδο εφαρμογής του Ν.Δ.2687. Παρατηρούμε σ' όλη αύτη την περίοδο, ότι η θέσπιση κινήτρων δεν αποδίδει σημαντικά αποτελέσματα. Η μέση ετήσια εισροή κεφαλαίων δεν ξεπερνά τα 5.4 εκ. δολάρια, και μάλιστα με τη μορφή δανειοδότησης εγχωρίων επιχειρήσεων. Αντίστοιχα την περίοδο 1963-68 η μέση εισροή είναι 57 εκ. δολ. το χρόνο, και την περίοδο 1969-73 είναι 64.5 εκ. δολ. με τη μορφή κυρίως άμεσων παραγωγικών επενδύσεων. 6 "Άρα, φαίνεται ότι η θέσπιση προνομίων δεν αρκεί για να δημιουργήσει ροές κεφαλαίων. Γενικότερα, καμιά κρατική πολιτική δεν μπορεί να δημιουργήσει ανάλογες τάσεις παρά μόνο να επιταχύνει η να επιβραδύνει τις ήδη υπάρχουσες και διαμορφωμένες. Σελίδα 3 / 33
Η δευτερεύουσα σημασία των νομικών προνομίων φαίνεται απ' το γεγονός ότι «τα κεφάλαια που εισάγονται βάσει του ν. 2687 1953 αντιπροσωπεύουν μεταξύ 11% και 25% του συνόλου των κεφαλαίων που εισρέουν στην Ελλάδα» (κατά την περίοδο 1958-75). 7 Οι τοποθετήσεις κεφαλαίων σε κάποιους παραγωγικούς κλάδους η σε διάφορες χώρες στηρίζονται στο σύνολο των συνθηκών αξιοποίησης - υπεραξίωσης που υπάρχουν εκεί. Ευνοϊκές συνθήκες αξιοποίησης σημαίνουν κατ' αρχάς υψηλό ποσοστό κέρδους. "Όπως καταλαβαίνουμε, οι παράγοντες που καθορίζουν το ποσοστό κέρδους είναι άλλης τάξεως και δεν μπορούν ούτε να δημιουργηθούν ούτε να καταστραφούν από οποιαδήποτε κρατική πολιτική, π.χ. πως μια κρατική πολιτική μπορεί να δημιουργήσει βιομηχανικό εφεδρικό στρατό, αναγκαίο όρο για την υποτίμηση της αξίας της εργατικής δύναμης, η να βαθύνει τον καταμερισμό της εργασίας ώστε να αναπτυχθεί η εσωτερική αγορά; Επαναλαμβάνουμε ότι οποιαδήποτε κρατική πολιτική δεν μπορεί να δημιουργεί τέτοια φαινόμενα, όσο «καλή» κι αν είναι, παρά μόνο να tu ενισχύει η να τα επιβραδύνει. Μια πιο σοβαρή ανάλυση, θα πίστευε κανείς ότι θα προερχόταν από τη δεύτερη σειρά λόγων που αναφέραμε πιο πάνω, γιατί υπαινίσσεται κάπως τις συνθήκες αξιοποίησης - υπεραξίωσης του κεφαλαίου. Παρ' όλα αυτά κάτι τέτοιο δεν γίνεται, π.χ. τι σημαίνει «φτηνά εργατικά χέρια» όταν «θα δούμε συχνά ότι το μεροκάματο, το βδομαδιάτικο κ.λπ., στο πρώτο έθνος είναι μεγαλύτερο απ' ότι στο δεύτερο, ενώ η σχετική τιμή της εργασίας, δηλ. η τιμή της εργασίας, σε σχέση τόσο με την υπεραξία όσο και με την αξία του προϊόντος είναι στο δεύτερο έθνος μεγαλύτερη απ' ότι στο πρώτο... ότι παρά το χαμηλό μισθό, τον πολύ μεγαλύτερο χρόνο εργασίας, σε σχέση με το προϊόν, η εργασία της ηπειρωτικής Ευρώπης, είναι πιο ακριβή από την αγγλική.» 8 Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η αύξηση του ποσοστού εκμετάλλευσης που επιδιώκει το κεφάλαιο δεν είναι συνάρτηση μόνο της «φτηνής εργατικής δύναμης», αλλά και της παραγωγικότητας της εργασίας, που είναι επίσης συνάρτηση της ειδίκευσης και της κατάρτισης της εργατικής δύναμης, της εφαρμογής τεχνολογίας κ.λπ. Παρότι οι μισθοί στις περισσότερες χώρες είναι χαμηλότεροι απ' ότι στις ιμπεριαλιστικές μητροπόλεις, η παραγωγικότητα της εργασίας είναι πολύ ψηλότερη στις δεύτερες. Πράγμα που σημαίνει ότι «στην πραγματικότητα, οι εργαζόμενοι αυτοί (στις μητροπόλεις) είναι, γενικά, περισσότερο εκμεταλλευόμενοι (με τη στενή έννοια του όρου) από τους εργαζόμενους των φτωχών χωρών. Αυτό το είχε ήδη υπογραμμίσει ο Μαρξ». 9 "Αν και οι εργαζόμενοι στις εξαρτημένες χώρες υποβάλλονται σε κτηνώδη και πρωτόγονη εκμετάλλευση, οι εργαζόμενοι στις μητροπόλεις, λόγω της ψηλότερης παραγωγικότητας της εργασίας, μιλώντας επιστημονικά παράγουν ένα μεγαλύτερο ποσοστό υπεραξίας, άρα υπόκεινται σε μεγαλύτερη εκμετάλλευση. Αυτό το γεγονός ερμηνεύει και την προτίμηση των ιμπεριαλιστικών κεφαλαίων να επενδύουν περισσότερο στη ζώνη των μητροπόλεων, μεταπολεμικά. Στις μητροπόλεις, βρίσκουν ένα ποσοστό κέρδους πολύ ψηλότερο απ' ότι στις χώρες της περιφέρειας. 'Αλλά και όλους τους προτεινόμενους από την 'Αριστερά λόγους, αν τους πάρουμε αθροιστικά, πάλι δεν είναι δυνατόν να συγκροτήσουμε τη θεωρία της αξιοποίησης του κεφαλαίου, με βάση το ποσοστό κέρδους, (έννοια που ούτε λεκτικά δεν αναφέρεται πουθενά), παρά μόνο μια αθροιστική αλυσίδα λόγων, χωρίς εσωτερική συνοχή και ιεράρχηση, σαν αυτούς που βλέπουμε σ' όλα τα εγχειρίδια των αστών οικονομολόγων. Κάτι τέτοιο αποτελεί εγχείρημα ξένο προς το μαρξισμό, επειδή απουσιάζει κατ' αρχάς μια θεωρία για τη σύγχρονη φάση του ιμπεριαλισμού, για τη μορφή της διεθνοποίησης του κεφαλαίου, δηλαδή τελικά γιατί τα ιμπεριαλιστικά κεφάλαια αναγκάζονται να φύγουν από κάποιες χώρες, που πηγαίνουν, πως συσσωρεύουν εκεί που πηγαίνουν. 'Αντί για όλα αυτά, έχουν μια προβληματική ξένη προς το μαρξισμό, καχεκτική και αδύναμη, που υποκλίνεται σε απόψεις όπως αυτές του Α. Παπανδρέου, που ρητά διαβεβαιώνει ότι η αναζήτηση υψηλού" ποσοστού κέρδους δεν είναι ούτε 0 «μόνος» ούτε ο «βασικός» όρος που κατευθύνει την εξαγωγή κεφαλαίων: «Αυτό μας παρέχει ένα στοιχείο για το δυναμικό του εξαγωγικού κεφαλαίου: την αναζήτηση για υψηλότερα ποσοστά κέρδους. Είναι μόνο ένα (ύπογ. Α.Π.) στοιχείο, γιατί το γενικό «κλίμα» του θέματος συνδέεται χαρακτηριστικά με τον ανταγωνιστικό παρά με το μονοπωλιακό καπιταλισμό... 'Αλλά στο μονοπωλιακό καπιταλισμό, οι ορίζοντες των Σελίδα 4 / 33
αποφάσεων των επιχειρήσεων είναι στοιχειωδώς πλατύτεροι και περισσότερο περιεκτικοί από το ανταγωνιστικό τους αντίστοιχο... Το δικαίωμα προτεραιότητας στις αγορές, η κατάληψη των πηγών πρώτων υλών, η παρασκηνιακή άσκηση επιρροής για την επίτευξη προστατευτικής νομοθεσίας, είναι πιο σημαντικές «μεταβλητές αποφάσεων» από τα ανεμικά τους αντίστοιχα τμήματα σε μιαν ανταγωνιστική ατμόσφαιρα. Επομένως δεν θα πρέπει να μας προξενεί έκπληξη το γεγονός πως οι μαρξιστές απ' τον Λένιν μέχρι τον Μάκ Ντόφ, έχουν στηρίξει τα επιχειρήματα τους σ' αυτούς τους όρους και όχι σε όρους που είναι κατάλληλοι για εva ανταγωνιστικό περιβάλλον». 10 Γ) Η δράση του ξένου κεφαλαίου είναι «αποικιακή»; Τα επίσημα κόμματα της Αριστεράς και οι κομματικοί θεωρητικοί καταπιάνονται στη συνέχεια με το χαρακτήρα της «δράσης» του ξένου κεφαλαίου στην Ελλάδα. Κατ' αρχή. ας αναφέρουμε μερικές απόψεις: «Είναι ολοφάνερο ότι η παραγωγή αυτών και πολλών άλλων παρόμοιων επιχειρήσεων (ενν. ξένων μονοπωλίων, σ. δική μας) δεν ανήκει, στην ουσία στην εθνική βιομηχανική παραγωγή». 11 (Μ. Μάλλιος). Προηγούμενα ο ίδιος συγγραφέας θα πει: «Μπορούμε όμως με βεβαιότητα να πούμε, ότι τα αποτελέσματα της μεταπολεμικής οικονομικής και πολιτικής ανάπτυξης της Ελλάδας επιτεύχθηκαν με βαρύ τίμημα την παραπέρα υποταγή των ζωτικών και μακρόπνοων εθνικών συμφερόντων της χώρας στα συμφέροντα των ντόπιων και ξένων μονοπωλίων, και γι' αυτό οι παραπάνω αλλαγές όχι μόνο δεν ενίσχυσαν τις θέσεις του καπιταλισμού στην Ελλάδα, αλλά αντίθετα τις εξασθένισαν ακόμη περισσότερο» (όπ. π., σ. 54). Στην ίδια «γραμμή πλεύσης» κινείται η απάντηση του Γ. Σαμαρά: «Το ξένο κεφάλαιο εκμεταλλεύεται μεγάλο μέρος των πλουτοπαραγωγικών πηγών και του εργατικού δυναμικού της χώρας, διεισδύει στους πιο διαφορετικούς τομείς της οικονομίας και εισπράττει βαρύτατο φόρο υποτέλειας με τα μονοπωλιακά κέρδη του, με τις ανισότιμες ανταλλαγές, με τους υψηλούς τόκους των δημοσίων και ιδιωτικών δανείων κ.λπ. Η αφαίμαξη αυτή περιορίζει τις δυνατότητες εσωτερικής συσσώρευσης και επιβραδύνει την ανάπτυξη του τόπου». 12 Παράλληλα θα μας πουν ότι το ξένο κεφάλαιο βασικά ενδιαφέρεται να επαναπατρίσει το μεγαλύτερο μέρος από την παραγόμενη υπεραξία, και όχι να την επανεπενδύσει στη χώρα, περιορίζοντας κατ' αυτό τον τρόπο τη διαδικασία εσωτερικής συσσώρευσης (Βλ. Μάλλιος, σελ. 111112, Σαμαράς όπ. π.). Μετά απ' όλα αυτά το συμπέρασμα είναι προφανές: το ξένο κεφάλαιο δρα στη χώρα μας με αποικιακό τρόπο. Έτσι ο Λένιν χαρακτήριζε το κεφάλαιο που δεν συντελεί στη διαδικασία ενδογενούς συσσώρευσης, αφού επαναπατρίζει την υπεραξία που παράγεται και εκμεταλλεύεται επιλεκτικά μόνο μερικά τμήματα της εθνικής βιομηχανικής παραγωγής ώστε στην ουσία δεν ανήκει σ' αυτήν, και τελικά αδυνατίζει τη θέση του ντόπιου καπιταλισμού. Για τον Γρηγόρη Φαράκο μάλιστα μπαίνει «σαν σύνθημα πάλης των δημοκρατικών δυνάμεων σήμερα και σαν πρόγραμμα μιας έστω και στοιχειώδους δημοκρατικής κυβέρνησης, η προσπάθεια παρεμπόδισης της αποικιακής επέκτασης του ξένου μονοπωλιακού κεφαλαίου». 13 Τώρα βέβαια μπαίνει ένα κάπως απλοϊκό ερώτημα. Αφού τέτοια ήταν η δράση του ξένου κεφαλαίου στη χώρα μας, αφού αυτό το ξένο κεφάλαιο κυριαρχεί ολοκληρωτικά πάνω στην ελληνική οικονομία, σε ποιόν οφείλεται η τεράστια ανάπτυξη του ελληνικού καπιταλισμού από το 1960 και μετά που και η ίδια Αριστερά παραδέχεται; Γιατί η Ελλάδα, αφού το ξένο κεφάλαιο δρα κατ' αυτό τον τρόπο μπόρεσε και ξέφυγε από την περιφέρεια και θεωρείται μια χώρα «μεσαίας ανάπτυξης». Για μας το θέμα μπαίνει διαφορετικά: Το ξένο κεφάλαιο στην Ελλάδα δεν λειτουργεί με αποικιακό αλλά με εθνικό τρόπο. Προωθεί την ανάπτυξη του ελληνικού καπιταλισμού Σελίδα 5 / 33
συσσωρεύοντας και επανεπενδύοντας την υπεραξία, δηλαδή δρώντας άμεσα παραγωγικά. Το ξένο κεφάλαιο επαναπατρίζει ένα πολύ μικρό μέρος της παραγόμενης υπεραξίας, ενώ το συντριπτικά μεγαλύτερο μέρος της συσσωρεύεται στη χώρα μας. Η καθαρή κίνηση κεφαλαίων (η διαφορά μεταξύ εισαγωγής κεφαλαίων και εξαγωγής κεφαλαίων, κερδών και τόκων) είναι θετική για όλη την περίοδο 1954-1975, έκτος από τα έτη 1961,69,72. 14 Μάλιστα οι εξαγωγές κεφαλαίων είναι κατά πολύ μικρότερες από τα περιθώρια που επιτρέπει το Ν.Δ. 2687. Έτσι ενώ θα μπορούσαν οι ξένοι επενδυτές βάσει το Ν.Δ. 2687 να είχαν εξάγει, μέχρι και το 1975 περίπου 470 εκ. δολάρια, εξήγαγαν μόνο 220 εκ. δολάρια (όπ.π., σ. 109). Δηλαδή ο επαναπατρισμός κεφαλαίων δεν καλύπτει ούτε το μισό που επιτρέπει το Ν.Δ. 2687. Για να δούμε λίγο τη διαφορά με την εκμετάλλευση αποικιακού τύπου, ας ρίξουμε μια ματιά στην κίνηση κεφαλαίων στις χώρες της περιφέρειας από στοιχεία που δίνει ο Α. Παπανδρέου: «Στην περίοδο 196067 τα αμερικανικά υποκαταστήματα πήραν 8,8 δις. δολάρια από τη Λατινική Αμερική σε εμβασθέντα κέρδη, ενώ επένδυσαν μόνο 1,7 δις. δολάρια. Από τη Μ. Ανατολή, Αφρική. Ασία και "Απω Ανατολή απόσπασαν 11,3 δις. δολάρια σε κέρδη ενώ επένδυσαν 3,9 δις. δολάρια». 15 Ο υπολογισμός τέτοιων μεγεθών μπορεί να είναι μόνο ενδεικτικός και λογιστικός, εν τούτοις μας επιτρέπει μια εκτίμηση γι' αυτήν την πραγματικά «ληστρική» δράση του ιμπεριαλισμού στις χώρες του Γ. Κόσμου Επιπρόσθετα παραθέτουμε τα αποκαλυπτικά στοιχεία που δίνει ο Π. Ζαλέ. 16 Έτσι για τα έτη 1964. 1966, 1968 το σύνολο των νέων επενδύσεων (άμεσες και κέρδη που επανεπενδύονται) των ιμπεριαλιστικών χωρών στο Γ' Κόσμο είναι αντίστοιχα: 1772 δις. δολάρια, 1950 δις. δολ. και 2920 δις. δολ. Τα εισοδήματα απ' αυτές τις επενδύσεις που επίσημα επαναπατρίζονται είναι αντίστοιχα 4990 δις. δολ.. 5800 δις. δολ.. 6800 δις. δολ. η σε ποσοστά επί του συνόλου των νέων επενδύσεων: 281%. 296%. και 232% αντίστοιχα.. Οι διαφορές είναι τόσο σημαντικές από την Ελλάδα, που δεν χρειάζονται σχόλια. Άλλα για τη δράση του ξένου κεφαλαίου συνολικά στη χώρα μας θα μιλήσουμε παρακάτω, δείχνοντας ότι παρά τις θεωρήσεις της Αριστεράς, αυτό λειτουργεί σαν εθνικό, αναπτυξιακό και παραγωγικό κεφάλαιο, με μια και μόνο λέξη σαν Κεφάλαιο. Λ) Είναι «εξωστρεφής» η ελληνική οικονομία; Μια θέση, που συνδέεται στενά με την προηγούμενη, λέει ότι το ξένο κεφάλαιο δεν αναπτύσσει την εσωτερική αγορά, αντίθετα συντελεί στο μεγάλωμα της εξωστρέφειας της ελληνικής οικονομίας. «Σοβαρή σημασία για την αξιολόγηση της μεταπολεμικής βιομηχανικής ανάπτυξης έχει και το γεγονός ότι, παρά τον πενταπλασιασμό του όγκου της βιομηχανικής παραγωγής, το μερίδιο της εθνικής ελληνικής βιομηχανίας στην κάλυψη της κατανάλωσης βιομηχανικών προϊόντων στην Ελλάδα, όχι μόνο δεν μεγάλωσε, αλλά αντίθετα ελαττώθηκε».' 7 Σε κάτι τέτοιο συμφωνεί και ο Ά. Παπανδρέου που αφού ορίζει την Ελλάδα σαν χώρα της περιφέρειας υποστηρίζει ότι: «η εξαρτημένη περιφέρεια γίνεται εξωστρεφή μέσα από μια διαδικασία που την αποδιαρθρώνει, που δεν καθιστά δυνατή την ισομερή ανάπτυξη των στρατηγικών τομέων της οικονομίας μας», 18 και 0 κ. Βεργόπουλος: «Μέχρι σήμερα η οικονομική πολιτική της χώρας μας επεδίωξε σχεδόν αποκλειστικά το στόχο μιας μονόπλευρης εξωστρέφειας, με αποτέλεσμα το πρόβλημα της ανάπτυξης, να μην έχει αντιμετωπιστεί παρά σαν μια απλή προϋπόθεση στην υπηρεσία της εξωστρέφειας». 19 Βασικός λόγος γι' αυτή την εξωστρέφεια είναι η δράση του ξένου κεφαλαίου που δεν κατευθύνεται στην εσωτερική αγορά, αλλά προσανατολίζεται κατά κύριο λόγο στις εξαγωγές ετοίμων η ημιέτοιμων προϊόντων. Αυτή η άποψη πρώτα - πρώτα ποτέ δεν στηρίζεται τουλάχιστον σε κάποια εμπειρικά στοιχεία, που να την αποδεικνύουν. Γιατί μόνο μια ματιά σ' αυτά τα στοιχεία αρκεί για τη διάψευση της. Πράγματι, ρίχνοντας μια ματιά στα στοιχεία από την περίοδο 196375 παρατηρούμε: α) ότι το ποσοστό της Σελίδα 6 / 33
εγχώριας ζήτησης που πράγματι καλύπτεται από εγχώρια παραγωγή αυξάνει από 60,2% το 1963 σε 65,4% το 1975. Παράλληλα το ποσοστά της εγχώριας παραγωγής που εξάγεται αυξάνει την ίδια περίοδο από 2,6% σε 14,7%. 20 Δηλαδή παρατηρούμε δύο τάσεις: από τη μια αυξάνεται το προϊόν της εγχώριας ζήτησης που καλύπτεται από την εγχώρια παραγωγή και από την άλλη αυξάνεται το ποσοστά της εγχώριας παραγωγής που εξάγεται. Δηλαδή η συσσώρευση του κεφαλαίου προχωρά με τόσο γρήγορο ρυθμό, ώστε να αυξάνεται σημαντικά το μερίδιο της που κατευθύνεται τόσο στην εσωτερική όσο και στην εξωτερική αγορά, ενώ δεν εμφανίζεται κανένα φαινόμενο εξωστρέφειας. Η εξωστρέφεια δεν φαίνεται ούτε αν κοιτάξουμε την αναλογία των εξαγωγών (αλλά και των εισαγωγών) προς το Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν της χώρας. Έτσι κατά την περίοδο 196065 αυτή η αναλογία για τις εξαγωγές ήταν 8,0% για την Ελλάδα, ενώ η μέση αναλογία της ΕΟΚ ήταν 16,2% δηλαδή πολύ μεγαλύτερη. Περίπου η ίδια αναλογία υπάρχει και κατά την περίοδο 1971-75 όπου οι αντίστοιχοι αριθμοί είναι 12,6% και 24,9%. 21 Πολύ περισσότερο «στέκει στον αέρα» η επόμενη θέση της Αριστεράς, δηλαδή ότι το ξένο κεφάλαιο δεν λειτουργεί με βάση την εγχώρια αγορά, αλλά κύρια προσανατολίζεται προς το εξωτερικό. "Αν χρησιμοποιήσουμε τα στοιχεία που αυτή δίνει για το βαθμό διείσδυσης του ξένου κεφαλαίου στη χώρα μας, παρατηρούμε ότι κλάδοι με μεγάλο βαθμό ελέγχου από το ξένο κεφάλαιο, παρουσιάζουν πολύ μικρό δείκτη εξωστρέφειας (εξαγωγές σαν ποσοστό % της προστιθέμενης αξίας) π.χ. ο τομέας κατασκευής μεταφορικών μέσων με μεγάλο βαθμό ελέγχου από το ξένο κεφάλαιο (60,3%) έχει μικρό δείκτη εξωστρέφειας (8,5%), κατασκευής ηλεκτρικών μηχανών με αντίστοιχους δείκτες 41,7% και 9,5%, ενώ κλάδοι με μικρό βαθμό ελέγχου έχουν πολύ μεγάλο δείκτη εξωστρέφειας, π.χ. βιομηχανία δέρματος - γουναρικών με αντίστοιχους δείκτες 6,2% και 43,7%. (Πίνακες Γιαννίτση σελ. 203, Χασσίδ σελ. 155). Συμβαίνει λοιπόν το ακριβώς αντίθετο: Κατ' αρχήν το ποσοστό συμμετοχής των πολυεθνικών στις ελληνικές εξαγωγές που ήταν 55,8% το 1968, πέφτει στο 35,8% κατά μέσο όρο στην περίοδο 196973 και στο 25,6% αντίστοιχα στην περίοδο 197478. 22 Δεύτερο, οι μεγάλες εξαγωγικές πολυεθνικές στρέφουν προοδευτικά ένα όλο και μεγαλύτερο μέρος της παραγωγής τους στην εσωτερική αγορά. Χαρακτηριστικό παράδειγμα (και όχι μοναδικό) το «Αλουμίνιο Α.Ε.». Η παραγωγή αλουμινίου αυξήθηκε από 80,4 χιλ. τόνους το 1969, σε 145,0 χιλ. τόνους το 1978. Το ποσοστό πωλήσεων εσωτερικού αυξήθηκε από 20,8% σε 45,0%! Δηλαδή παρατηρούμε μια αυξανόμενη εσωστρέφεια! Δεν είναι δύσκολο να ερμηνεύσουμε το γεγονός αυτό. Η αύξηση της εσωτερικής ζήτησης και η διεύρυνση της εσωτερικής αγοράς, δηλαδή η ανάπτυξη του ελληνικού καπιταλισμού και μόνο, είναι η αίτία. Αυτό αποδεικνύεται και από το γεγονός ότι στη διείσδυση του ελληνικού καπιταλισμού στις χώρες της Β. Αφρικής και της Μ. Ανατολής, μικρό εξαγωγικό βάρος έχει το ξένο κεφάλαιο, αφού οι εξαγωγές του στις χώρες αυτές αποτελούσαν το 16% μόνο των συνολικών ελληνικών βιομηχανικών εξαγωγών, κατά το 1977 (Βλ. επίσης παρακάτω. οι ελληνικές εξαγωγές προϊόντων). Το στοιχείο αυτό βέβαια θέτει υπό αίρεση μια επίσης διαδεδομένη άποψη που βλέπει το ξένο κεφάλαιο να χρησιμοποιεί την Ελλάδα σαν προγεφύρωμα προς τις χώρες της Μ. Ανατολής και Β. Αφρικής, αλλά μ' αυτό θα ασχοληθούμε παρακάτω). Τα εμπειρικά στοιχεία που προαναφέραμε δεν στοιχειοθετούν για μας ολοκληρωμένη απάντηση. Απλώς αντιμετωπίζουν την άποψη της Αριστεράς στο γήπεδο της. με τους όρους εγκυρότητας που αυτή η ίδια θέτει. Το θεωρητικό ερώτημα που τίθεται είναι: η εσωτερική αγορά της Ελλάδας είναι αναπτυγμένη η όχι; Η Αριστερά άπαντα: όχι, γιατί το φυσικό της μέγεθος είναι μικρό, γιατί τα ξένα κεφάλαια δεν την άφησαν να αναπτυχθεί, γιατί το κράτος δεν την προστατεύει κ.λπ. Εμείς απαντάμε μονοσήμαντα ναι, στον ίδιο βαθμό που είναι αναπτυγμένος ο ελληνικός καπιταλισμός. Και δεν μπορεί να αναπτύσσεται ο ελληνικός καπιταλισμός (όσο έστω το αναγνωρίζει η ίδια η παραδοσιακή Αριστερά με τη θέση περί «μεσαίας ανάπτυξης») χωρίς να αναπτύσσεται Σελίδα 7 / 33
ταυτόχρονα η εσωτερική αγορά. Το πρόβλημα έχει λυθεί από τη σκοπιά του μαρξισμού από τον ίδιο τον Λένιν: «'Απ' όσα εκθέσαμε πιο πάνω, βγαίνει ξεκάθαρα μόνο του, ότι δεν υπάρχει καθόλου ζήτημα εσωτερικής αγοράς σαν ξεχωριστό αυτοτελές ζήτημα που να μην εξαρτιέται από το ζήτημα του βαθμού ανάπτυξης του καπιταλισμού. Γι αυτό ακριβώς, η θεωρία του Μαρξ δε βάζει πουθενά και ποτέ αυτό το ζήτημα χωριστά. Η εσωτερική αγορά εμφανίζεται όταν εμφανίζεται η εμπορευματική οικονομία - δημιουργείται με την ανάπτυξη αυτής της εμπορευματικής οικονομίας κι ο βαθμός της κατάτμησης του κοινωνικού καταμερισμού της εργασίας καθορίζει το ύψος της ανάπτυξης της... Η "εσωτερική αγορά" για τον καπιταλισμό δημιουργείται από τον ίδιο τον αναπτυσσόμενο καπιταλισμό, που βαθαίνει τον κοινωνικό καταμερισμό της εργασίας και χωρίζει τους άμεσους παραγωγούς σε κεφαλαιοκράτες και σ' εργάτες. Ο βαθμός ανάπτυξης της εσωτερικής αγοράς είναι ο βαθμός ανάπτυξης του καπιταλισμού σε μια χώρα». 24 Όταν μπαίνει έτσι το πρόβλημα δεν μπορεί να στηριχτεί μία άποψη που μιλάει για μικρή εσωτερική αγορά της Ελλάδας λόγω μικρού πληθυσμού, μικρής καταναλωτικής ζήτησης κ.λπ. και απ' αυτό να εξάγει (τελείως ατεκμηρίωτα) το χαρακτηρισμό της ελληνικής οικονομίας ως εξωστρεφούς. Επίσης το ξένο κεφάλαιο, μόνο και μόνο από το χαρακτήρα του ως κεφάλαιο, δηλαδή κοινωνικής σχέσης που εμπορευματοποιεί όλη την οικονομία και βαθαίνει αδιάκοπα τον κοινωνικό καταμερισμό της εργασίας, διευρύνει ταυτόχρονα και την εσωτερική αγορά. Τελειώνοντας απλώς θέλουμε να σημειώσουμε χωρίς παραπέρα απόδειξη, ότι σε μια λαθεμένη κατανόηση της εννοίας της εσωτερικής αγοράς στηρίζεται και η θεωρία του υποϊμπεριαλισμού (Marini) που χρησιμοποιεί για τον ελληνικό καπιταλισμό ο Μ. Νικολινάκος (Βλ. Μ. Ν. «Η θεωρία της μη αυτόνομης εκβιομηχάνισης» στη συλλογή «ΕΟΚ - ΕΛΛΑΔΑ - ΜΕΣΟΓΕΙΟΣ» ). Ε) Υπάρχει αντίθεση ξένου ντόπιου κεφαλαίου; Η επόμενη θέση που θα εξετάσουμε έχει άμεσες και σημαντικές πολιτικές και στρατηγικές συνέπειες. Είναι ο τρόπος που η ελληνική Αριστερά (ΠΑ.ΣΟ.Κ... Κ.ΚΕ, ΚΚΕεσ.) αντιλαμβάνεται τη σχέση «ξένου» και «ντόπιου» κεφαλαίου. «Ο έλεγχος των ξένων πάνω στην ελληνική οικονομία, δυσκόλευε την τοποθέτηση του «εθνικού» κεφαλαίου στη σφαίρα της υλικής παραγωγής, και ανάγκαζε τους έλληνες επιχειρηματίες να προσανατολίζουν τη δραστηριότητα τους στη σφαίρα της μη υλικής παραγωγής, δηλαδή να απροθυμούν να αναλάβουν επιχειρηματικούς κινδύνους στο χώρο της βιομηχανίας». 25 Ο "Α. Παπανδρέου θα μας πει: «Στις χώρες που βρίσκονται στο περιθώριο του παγκόσμιου καπιταλισμού, η ντόπια μεγαλοαστική τάξη. υποτελής, δορυφορική και διαβρωμένη από το πολυεθνικό μονοπωλιακό κεφάλαιο, όσες αντιδικίες κι αν έχει μαζί του, στα κρίσιμα θέματα θα μιλήσει με τη «φωνή του κυρίου της». 26 Επίσης: «Το ελληνικό κεφάλαιο και η μερίδα της αστικής τάξης που λειτουργεί στους παραπάνω κλάδους και τις επιχειρήσεις, που ελέγχει απόλυτα το ξένο κεφάλαιο, έχουν βασικά μεταπρατικό και κοσμοπολίτικο χαρακτήρα με κύριο γνώρισμα την οικονομική και πολιτική συνεργασία με το ξένο κεφάλαιο». 7 Είναι μια θεώρηση, που κάνει την ελληνική Αριστερά, γι' άλλη μια φορά, να ομοφωνεί: το ξένο κεφάλαιο εμποδίζει την ανάπτυξη του «ντόπιου» κεφαλαίου και το εξαναγκάζει έτσι να αποδεχτεί το ρόλο του «δορυφορικού», «μεταπρατικού» δεύτερης κατηγορίας συνεταίρου. Αντίθετα όμως με όσα ευαγγελίζεται η Αριστερά, ποτέ το ξένο κεφάλαιο δεν καταδυνάστευσε το «ντόπιο», ποτέ δεν το εμπόδισε να αναπτυχθεί. Η εισροή ξένου κεφαλαίου από τις αρχές της δεκαετίας του '60, έγινε σε τέτοιους τομείς που είτε δεν υπήρχε καθόλου ελληνικό κεφάλαιο είτε είχε πολύ μικρή συμμετοχή. Εκεί οπού υπήρχε μια σημαντική παρουσία ελληνικού κεφαλαίου, το ξένο κεφάλαιο συνεργάσθηκε μαζί του. Έτσι δεν παρατηρήθηκαν φαινόμενα «αφανισμού» ελληνικών επιχειρήσεων από τις ξένες εταιρείες, αλλά συνεργασιών και συγχωνεύσεων. Το ελληνικό κεφάλαιο δεν συγκρούστηκε με τις βασικές επιλογές του ξένου κεφαλαίου, αλλά ενοποιήθηκε μαζί του σε κοινά συμφέροντα, την ενσωμάτωση στην Ε.Ο.Κ., τη διεκδίκηση μιας καλύτερης θέσης στην ιμπεριαλιστική αλυσίδα. Αυτή η κοινή στρατηγική άμβλυνε ακόμη περισσότερο τις οποίες προϋπάρχουσες αντιθέσεις, που ας σημειώσουμε δεν εμφανίστηκαν ποτέ στο πολιτικό επίπεδο, με τη μορφή πολιτικής διαίρεσης δύο αντιμαχόμενων και συγκρουόμενων μερίδων της αστικής τάξης. Συγκροτείται έτσι μια ηγεμονική Σελίδα 8 / 33
κεφαλαιοκρατική μερίδα, η μονοπωλιακή μερίδα (που αποτελείται τόσο από ελληνικά όσο και από ξένα μονοπώλια) στο συνασπισμό εξουσίας, στον όποιο φυσικά συμμετέχουν τα μη μονοπωλιακά (ελληνικά και ξένα) κεφάλαια. Σαν βασική λοιπόν ενδοαστική αντίθεση, δεν αναδεικνύεται η αντίθεση ελληνικού και ξένου κεφαλαίου, αλλά η αντίθεση μονοπωλιακού - μη μονοπωλιακού κεφαλαίου. ΣΤ) Κάποια προβλήματα στρατηγικής Στη στρατηγική της Αριστεράς για την ελληνική κοινωνία, φαίνεται καθαρά το πλήρες αδιέξοδο της προβληματικής της. Το πλαίσιο αυτής της προβληματικής παραμένει το ίδιο, σ' ολόκληρη τη μεταεμφυλιακή περίοδο. Το ξένο κεφάλαιο «υποδούλωσε» την ελληνική οικονομία, την ανάγκασε να αναπτυχθεί στρεβλωμένα και σύμφωνα με τα συμφέροντα του. Έτσι η παλαιότερη θέση του ΚΚΕ συνοψιζόταν στις παρακάτω διατυπώσεις: «Από το χαρακτήρα αυτό της οικονομίας, την εξάρτηση της από τους ιμπεριαλιστές, τη θέση της στο Ιμπεριαλιστικό σύστημα πηγάζουν οι αντιθέσεις της ελληνικής κοινωνίας. Η αντίθεση που κυριαρχεί σήμερα είναι η αντίθεση ανάμεσα στον ιμπεριαλισμό και την ντόπια πλουτοκρατική ολιγαρχία που συνεργάζεται μαζί του απ' τη μια και όλες τις κοινωνικές τάξεις και ομάδες: την εργατική τάξη, την αγροτιά τα μεσαία στρώματα των πόλεων, την εθνική τάξη από την άλλη» (Πρακτικά 8ου Συνεδρίου του ΚΚΕ). Η νεότερη θέση αναγνωρίζει σαν βασική αντίθεση της ελληνικής κοινωνίας, την αντίθεση ξένα και ντόπια μονοπώλια έθνος, όπου στο έθνος ανήκει η μη μονοπωλιακή αστική τάξη και Ο λαός. Στη πρώτη θέση αυτός που «στρέβλωνε την ανάπτυξη» της ελληνικής οικονομίας ήταν το ξένο κεφάλαιο, τώρα το ρόλο αυτό έχει αναλάβει η υποταγμένη στα συμφέροντα της εξάρτησης ολιγαρχία. Και τότε και τώρα χρειαζόταν η ενότητα όλου του λάου μαζί με κομμάτια της αστικής τάξης με στόχο την «αυτοδύναμη - ορθολογισμένη και σωστή» ανάπτυξη του «τόπου». Και τότε και τώρα, δεν υπήρχε συνασπισμός εξουσίας, αλλά «συγχώνευση κράτους και μιας μόνο μερίδας της αστικής τάξης» (ξένο κεφάλαιο, μονοπώλια). Και τότε και τώρα, εξαφανιζόταν η κυρίαρχη αντίθεση της ελληνικής κοινωνίας, η αντίθεση κεφαλαίου μισθωτής εργασίας, δίνοντας τη θέση της στην αντίθεση: κάποια μερίδα της αστικής τάξης κάποια μερίδα αστικής τάξης και λαός. Αυτή την αντίθεση, έχει σαν καθήκον να επιλύσει, το πρώτο στάδιο στη στρατηγική της παραδοσιακής Αριστεράς, με τα διάφορα ονόματα που πήρε κατά καιρούς: «Εθνική Δημοκρατική Αλλαγή», «Νέα Δημοκρατία», «Αντιμονοπωλιακή Δημοκρατία» κ.λπ. "Ας σημειωθεί, βέβαια ότι παρ' όλα τα προηγούμενα, η συνεργασία με το ξένο κεφάλαιο δεν αποκλείεται, αλλά αντίθετα προτείνεται, «μόνο κάτω από αμοιβαία επωφελείς όρους» βέβαια, (θ. 47 του 10ου Συνεδρίου του ΚΚΕ). Ο σοσιαλισμός, σαν στρατηγικό δράμα, μετά απ' όλα αυτά, εξαφανίζεται μακριά στα βάθη του ορίζοντα. Ο σοσιαλιστικός χαρακτήρας της επανάστασης συγκαλύπτεται. Τη θέση της παίρνει η ρεβιζιονιστική θεωρία των σταδίων, και οι ρεφορμιστικοί στόχοι της «αυτοδύναμης ανάπτυξης» και του «φιλολαϊκού Κράτους Δικαίου». Οι προβληματικές όλων των κομμάτων της Αριστεράς, συγκλίνουν στα βασικά σημεία που τονίσαμε παρά τις επιμέρους διαφωνίες και αποχρώσεις. Οι προβληματικές αυτές στέκουν αδύναμες να προτείνουν μια μαρξιστική ερμηνεία του ελληνικού καπιταλισμού. "Οντας εξ αρχής ναρκοθετημένες, είναι αδύνατο να τον ανατρέψουν. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2ο Το ξένο κεφάλαιο στην Ελλάδα Η μαζική είσοδος του ξένου κεφαλαίου στη χώρα μας, σε άμεσες παραγωγικές επενδύσεις, από τις αρχές της δεκαετίας 1960 και μετά, καθορίζεται από δύο στενά εξαρτημένες διαδικασίες: Τη διαδικασία διεθνοποίησης του κεφαλαίου αυτή την περίοδο, δηλαδή τις κινήσεις κεφαλαίων αυτής της Σελίδα 9 / 33
περιόδου. Τις συνθήκες αξιοποίησης κεφαλαίου και ανταγωνισμού, δηλαδή από τη διαδικασία συσσώρευσης του κεφαλαίου στη χώρα μας, τουλάχιστον από την έναρξη της μεταπολεμικής περιόδου και μετά. Α) Η μεταπολεμική τάση για άμεσες παραγωγικές επενδύσεις Στην παγκόσμια αγορά αντιπαρατίθενται εμπορεύματα (και εμπορευματικά κεφάλαια) που αντιπροσωπεύουν μια μεγάλη κλίμακα εθνικής παραγωγικότητας της εργασίας και βαθμού έντασης της. Αυτό οφείλεται στην ανισομερή ανάπτυξη του καπιταλισμού των διαφόρων χωρών. "Αν αυτό συνέβαινε στα πλαίσια της εσωτερικής αγοράς, τότε τα πιο παραγωγικά κεφάλαια θα απεκόμιζαν κατ' αρχήν μια πρόσθετη υπεραξία και σιγά σιγά θα έτειναν να εκτοπίσουν τα λιγότερο παραγωγικά κεφάλαια που δεν θα μπορούσαν να αντέξουν στον ανταγωνισμό και στις διαδικασίες συγκέντρωσης συγκεντροποίησης που θέτουν σε κίνηση τα περισσότερο παραγωγικά κεφάλαια. "Αν λειτουργούσε λοιπόν κατ' αυτό τον τρόπο, μια διεθνής αγορά χωρίς εθνικά σύνορα, θα οδηγούσε πολύ γρήγορα στη διαμόρφωση ενός μέσου διεθνούς ποσοστού κέρδους και σε διεθνείς τιμές παραγωγής, με καταστροφικά αποτελέσματα για τα λιγότερο παραγωγικά εθνικά κεφάλαια. Εκεί όμως τα πράγματα γίνονται διαφορετικά. Η παγκόσμια αγορά επιτρέπει να αναπαράγονται οι διαφορές στην παραγωγικότητα της εργασίας, χωρίς άμεσο κίνδυνο να εκτοπιστεί το λιγότερο παραγωγικό κεφάλαιο. Η προστασία αυτή υλοποιείται, γιατί τα κεφάλαια που αντιπαρατίθενται στην παγκόσμια αγορά, φορούν ακόμα μια εθνική στολή, που παρουσιάζεται κυρίως μέσα από το εθνικό νόμισμα. Το πιο αναπτυγμένο εθνικό κεφάλαιο πραγματοποιεί μια πρόσθετη υπεραξία γιατί η εργασία του αντιπροσωπεύει στην παγκόσμια αγορά περισσότερη αξία απ' ότι σε εθνικό επίπεδο. Δηλαδή πουλάει «πιο ακριβά», γιατί οι διεθνείς τιμές των προϊόντων αντιστοιχούν σε μια μέση διεθνή παραγωγικότητα εργασίας, που είναι όμως μικρότερη απ' αυτήν του αναπτυγμένου εθνικού κεφαλαίου. Το αντίθετο ισχύει για το λιγότερο αναπτυγμένο εθνικό κεφάλαιο. Αυτά όμως τα πρόσθετα κέρδη εξανεμίζονται από τις διακυμάνσεις των εθνικών νομισμάτων και τον κρατικό προστατευτισμό. Η χώρα με τη μεγαλύτερη παραγωγικότητα της εργασίας μπορεί να προσφέρει τα εμπορεύματα της σε χαμηλότερες τιμές απ' ότι οι λιγότερο αναπτυγμένες χώρες. Οι εθνικοί δασμοί εξισορροπούν αυτό το αποτέλεσμα. Όταν δεν υπάρχουν δασμοί λειτουργεί ο παράγοντας - συνάλλαγμα. Η λιγότερο αναπτυγμένη χώρα για να αγοράσει τα προϊόντα της περισσότερο αναπτυγμένης, πρέπει πρώτα να αγοράσει το συνάλλαγμά της. Η μεγάλη ζήτηση ανεβάζει την τιμή του νομίσματος της περισσότερο αναπτυγμένης χώρας και εξισορροπεί έτσι την κατ' αρχή μειωμένη τιμή των προϊόντων της. Αντίστοιχα, οι λιγότερο αναπτυγμένες χώρες πυροδοτούν, μέσα από τα ελλείμματα του εξωτερικού εμπορίου, υποτιμήσεις των εθνικών νομισμάτων τους. Κατ' αυτό τον τρόπο στη παγκόσμια αγορά, ο νόμος της αξίας λειτουργεί τροποποιημένα, και έτσι τα λιγότερο αναπτυγμένα εθνικά κεφάλαια μπορούν να ανταγωνίζονται τα περισσότερο αναπτυγμένα. «Τα εθνικά σύνορα τροποποιούν επομένως τη λειτουργία του νόμου της αξίας στην παγκόσμια αγορά και μειώνουν την πίεση του περισσότερο αναπτυγμένου πάνω στο λιγότερο αναπτυγμένο εθνικό κεφάλαιο. Έτσι όμως δημιουργούνται παράλληλα οι προϋποθέσεις για την εξαγωγή κεφαλαίων μεταξύ των βιομηχανικών χωρών. Το φαινόμενο είναι άμεσα αναγνωρίσιμο. Η λιγότερο αναπτυγμένη εθνική βιομηχανία έχει κατά κανόνα μια χαμηλότερη οργανική σύνθεση κεφαλαίου και συνεπώς ένα υψηλότερο ποσοστό κέρδους. Καθώς τα πρόσθετα κέρδη της περισσότερο αναπτυγμένης βιομηχανίας εκμηδενίζονται από τους εθνικούς φραγμούς δεν μένει άλλη δυνατότητα στο περισσότερο αναπτυγμένο κεφάλαιο (για να διατηρήσει το υψηλό ποσοστό κέρδους) από το να καταφύγει στις άμεσες επενδύσεις στη λιγότερο αναπτυγμένη βιομηχανική χώρα (όπου το ποσοστό κέρδους είναι ψηλότερο». 1 Η τάση αυτή είχε αναγνωριστεί ήδη από τον Μαρξ, όταν έγραφε: «"Αν στέλνεται κεφάλαιο στο εξωτερικό, αυτό Σελίδα 10 / 33
γίνεται, όχι γιατί δεν θα μπορούσε απολύτως καθόλου να χρησιμοποιηθεί στο εσωτερικό. Αυτό γίνεται γιατί μπορεί να απασχοληθεί στο εξωτερικό με μεγαλύτερο ποσοστό κέρδους». 2 Έτσι ο τροποποιημένος νόμος της αξίας στην παγκόσμια αγορά επιτρέπει την αναπαραγωγή των διαφορών στα εθνικά μέσα ποσοστά κέρδους των βιομηχανικών χωρών και δημιουργεί τις προϋποθέσεις για τη ροή κεφαλαίων από τις περισσότερο αναπτυγμένες μητροπολιτικές χώρες στις λιγότερο αναπτυγμένες. Η ροή αμερικανικών κεφαλαίων, μετά το Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, στη Δυτική Ευρώπη, τον Καναδά και την Ιαπωνία καθορίστηκε από αυτούς τους νόμους. Το κεφάλαιο που εξάγεται έχει τρία βασικά αποτελέσματα: πρώτον, επιτρέπει στο αναπτυγμένο κεφάλαιο τη διατήρηση του πρόσθετου κέρδους του, όχι μέσω του εξωτερικού εμπορίου, αλλά μέσω της άμεσης παραγωγικής επένδυσης δεύτερο, επιφέρει μείωση του εθνικού μέσου ποσοστού κέρδους στη χώρα της επένδυσης, καθότι το κεφάλαιο της χώρας αυτής δεν προστατεύεται πλέον από το συναλλαγματικό προστατευτισμό - τρίτο, επιταχύνει το ρυθμό της συσσώρευσης στη χώρα στην οποία εισάγεται. Τα λογιστικά στοιχεία που θα παραθέσουμε, επιβεβαιώνουν την προηγούμενη θεώρηση. «Σε απόλυτους αριθμούς, οι άμεσες αμερικανικές επενδύσεις τετραπλασιάστηκαν στη δεκαετία 195767 στην Ευρώπη, ενώ σχεδόν διπλασιάστηκαν στον Καναδά». Και παρακάτω: «Σήμερα (1971) οι άμεσες επενδύσεις αποτελούν το 75% περίπου των εξαγωγών των ιδιωτικών κεφαλαίων των κυριότερων βιομηχανικών χωρών έναντι 10% πριν το 1914». 3 Στο διάστημα 195067, το ποσοστό των αμερικανικών άμεσων επενδύσεων στη Δ. Ευρώπη, Καναδά και την Ιαπωνία αυξήθηκε από 48,3% σε 67,2%. 4 'Επίσης 0 κύριο όγκος των κερδών του αμερικάνικου κεφαλαίου επανεπενδύεται επί τόπου. 5 Είναι φανερό λοιπόν ότι το κεφάλαιο αυτό (άμεσες παραγωγικές επενδύσεις), λειτουργεί σαν εθνικό και παραγωγικό κεφάλαιο, στις χώρες που εισάγεται. Αυτού του τύπου λοιπόν οι ροές κεφαλαίων που χαρακτηρίζουν τις σχέσεις μεταξύ των χωρών του ιμπεριαλιστικού κέντρου, δεν έχουν να κάνουν με τη δράση του ιμπεριαλιστικού κεφαλαίου στις χώρες του Γ' Κόσμου. Όπως είπαμε το κεφάλαιο που εξάγεται στις μητροπόλεις δρα άμεσα παραγωγικά, επανεπενδύει τον κύριο όγκο των κερδών του, δεν επενδύεται για να απομυζήσει κάποιες πρώτες ύλες. Αντίθετα το κεφάλαιο που εξάγεται στο Γ' Κόσμο δρα αποικιακά. Απομυζά τις πρώτες ύλες, ενσωματώνει την οικονομία επιλεκτικά και κατά μέρη, επανεξάγει τα κέρδη του στο πολλαπλάσιο (Βλ. κεφ. 1, έ Γ). "Ας σημειωθεί παρενθετικά, ότι το ποσοστό των κεφαλαίων που επενδύεται στο Γ' Κόσμο συνεχώς μειώνεται, ενώ αυξάνεται το ποσοστό εξαγωγών κεφαλαίων ανάμεσα στις ιμπεριαλιστικές χώρες. (Κατά το έτος 1973, το 70,2% των συνολικών γερμανικών κεφαλαίων που εξάχθηκαν, επενδύθηκαν στις αναπτυγμένες χώρες, ενώ μόνο 29,8% επενδύθηκε στις αναπτυσσόμενες χώρες). Το ίδιο φαινόμενο επισημαίνεται από τον Π. Ζαλέ: «Παράλληλα όμως, παρατηρούμε τα τελευταία χρόνια μια αύξηση της ροής των ιδιωτικών μακροπροθέσμων κεφαλαίων που κινούνται από τις αναπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες, προς άλλες αναπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες». Και παρακάτω: «Η κίνηση των ετών 195860, φαίνεται να συνεχίζεται το 196263. Απ' αυτό προκύπτει πως οι ιδιωτικές επενδύσεις των ιμπεριαλιστικών χωρών πέφτουν όχι μόνο σε απόλυτη αξία, αλλά επίσης σε σχετική σπουδαιότητα έναντι της παγκόσμιας κίνησης ιδιωτικών μακροπροθέσμων κεφαλαίων... Δεν είναι εκπληκτικό λοιπόν ότι αυτή η τάση χαρακτηρίζει τις ΗΠΑ. Οι κατ' ευθείαν επενδύσεις από τις ΗΠΑ, μεταξύ 1951 και 1959 διπλασιάστηκαν προς τις υποανάπτυκτες χώρες, αλλά τριπλασιάστηκαν σχεδόν προς τις αναπτυγμένες», 7 Πάλι, σύμφωνα με τα στοιχεία του Π. Ζαλέ, η ροή κεφαλαίων από τις Ιμπεριαλιστικές χώρες προς τον Γ' Κόσμο ως προς τη συνολική ροή κεφαλαίων, μειώνεται από 34% το 1958, σε 22% και σε 19% το I960. 8 Είναι φυσικό ότι μια αντίστοιχη τάση θα εμφανίζεται και στις εξαγωγές εμπορευμάτων, αφού αυτές καθορίζονται και συνδέονται στενά με τις εξαγωγές κεφαλαίων, στο ιμπεριαλιστικό στάδιο του καπιταλισμού. Σύμφωνα με τον Ν. Πουλαντζά, η αναλογία του εσωτερικού εμπορίου μεταξύ των αναπτυγμένων χωρών και του εμπορίου αυτών των χωρών με τις χώρες της περιφέρειας συνεχώς αυξάνει υπέρ του πρώτου. «Η αναλογία των εσωτερικών ανταλλαγών του κέντρου έχει ανέλθει από το 46% του παγκόσμιου εμπορίου το 1950 στο 62% το 1965 και αυξάνει πολύ πιο γρήγορα απ' ότι το εμπόριο κέντρου - περιφέρειας». 9 Σελίδα 11 / 33
Τώρα, θα θέλαμε να επισημάνουμε, μία άμεση συνέπεια της μορφής της διεθνοποίησης του κεφαλαίου που περιγράψαμε παραπάνω, στον ελληνικό καπιταλισμό. Όπως είπαμε, οι ροές κεφαλαίων από τις περισσότερο αναπτυγμένες προς τις λιγότερο αναπτυγμένες ιμπεριαλιστικές χώρες αντιδρά στην τάση για μείωση του μέσου εθνικού ποσοστού κέρδους της περισσότερο αναπτυγμένης χώρας. Παράλληλα όμως, λειτουργώντας σαν άμεσα παραγωγικό κεφάλαιο στη χώρα της επένδυσης συντελεί στην επιτάχυνση του ρυθμού της συσσώρευσης και στην αύξηση της εθνικής μέσης οργανικής σύνθεσης του κεφαλαίου αυτής της χώρας. Αυτό οδηγεί στη μείωση του μέσου εθνικού ποσοστού κέρδους, που τείνει προς την τιμή του μέσου ποσοστού κέρδους, των περισσότερο αναπτυγμένων ιμπεριαλιστικών χωρών. Η τάση μείωσης του συγκλίνοντος πλέον ποσοστού κέρδους, των ιμπεριαλιστικών χωρών, εγκυμονεί τον κίνδυνο κρίσεων στην παγκόσμια αγορά. Το κεφάλαιο λοιπόν, προσπαθεί πριν από την εκδήλωση της κρίσης, να εξαπλωθεί και σε μια άλλη σειρά χωρών, που προσφέρουν ευνοϊκές συνθήκες αξιοποίησης και ένα υψηλό εθνικό μέσο ποσοστό κέρδους, ενσωματώνοντας αυτές τις χώρες στο (διευρυμένο πλέον) ιμπεριαλιστικό κέντρο. Στα χρόνια μετά το Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, η διαδικασία αυτή ενσωμάτωσε στο ιμπεριαλιστικό κέντρο χώρες όπως η Ελλάδα, που όπως θα δείξουμε παρακάτω ικανοποιούσαν τις αναγκαίες προϋποθέσεις γι' αυτό. Ενώ λοιπόν το αμερικανικό κεφάλαιο, αμέσως μετά το Β' Παγκ. Πόλεμο, επενδύεται κατά κύριο λόγο σε χώρες της Δ. Ευρώπης όπως η Γερμανία Αγγλία, Ιταλία και Γαλλία, στις αρχές της δεκαετίας του '70 έχει πια εξαπλωθεί και σε μια άλλη κατηγορία χωρών όπως η Ελλάδα, Ισπανία, Πορτογαλία. Να, πως εξηγεί, ο Κ. Busch αυτή την «αλλαγή». «Η εξέλιξη της συσσώρευσης του κεφαλαίου στην Ιταλία, Μεγ. Βρετανία, Γαλλία και ΟΔ. Γερμανίας από το 1950 έως το '75 χαρακτηρίζεται από ένα κοινό μοτίβο. Σαν έκφραση της πτώσης της αποδοτικότητας που μπορεί να παρατηρηθεί καθαρά και στις 4 χώρες, πέφτουν μακροπρόθεσμα και τα ποσοστά αύξησης του κοινωνικού προϊόντος. Η αύξηση της οργανικής σύνθεσης του κεφαλαίου επιδρά και στις 4 χώρες σε μια όλο και περισσότερο φθίνουσα παραγωγικότητα του κεφαλαίου. Ταυτόχρονα μετατοπίζεται στο πέρασμα του χρόνου και η δεύτερη συνιστώσα του ποσοστού κέρδους, ο λόγος κερδών - μισθών, όλο και περισσότερο σε βάρος του κεφαλαίου. Η ελάττωση του εφεδρικού στρατού, που διακρίνεται καθαρά απ' την αρχή της δεκαετίας του '60 στην Ο.Δ.Γ., την Ιταλία και τη Γαλλία, όπως και το δυνάμωμα της οικονομικής ταξικής συνείδησης της εργατικής τάξης και στις 4 χώρες από τα τέλη της δεκαετίας του '60, οδηγούν στην ιδιοποίηση ενός μεγαλύτερου μέρους του προϊόντος - αξίας από την εργατική τάξη. Οι τάσεις στασιμότητας στη συσσώρευση του κεφαλαίου από την αρχή της δεκαετίας του '70 είναι αποτέλεσμα τόσο της πτώσης της παραγωγικότητας του κεφαλαίου, όσο και της βελτιωμένης θέσης της εργατικής τάξης στην κατανομή». 10 Β) Η συσσώρευση στην Ελλάδα και οι συνθήκες αξιοποίησης (υπεραξίωσης) του κεφαλαίου Η συσσώρευση του κεφαλαίου στη χώρα και η εισροή ξένου κεφαλαίου είναι, σε τελική ανάλυση, όψεις μιας και μόνης διαδικασίας. Οι νόμοι που καθορίζουν τη συσσώρευση του κεφαλαίου είναι οι ίδιοι που καθορίζουν τις επενδύσεις των ξένων κεφαλαιοκρατών και γι' αυτό αποτελούν το αποφασιστικό σημείο κάθε μαρξιστικής ανάλυσης. «Κάτω από καπιταλιστικές συνθήκες παραγωγής, η αποδοτικότητα της παραγωγής και ο ανταγωνισμός είναι οι κύριοι μοχλοί της εξάπλωσης της συσσώρευσης. Ευνοϊκές συνθήκες αξιοποίησης (υπεραξίωσης) του κεφαλαίου είναι η πρώτη προϋπόθεση μιας συνεχούς διαδικασίας συσσώρευσης. Αυτός ο καθορισμός όμως δε φτάνει για την ανάλυση του ρυθμού της συσσώρευσης πρέπει να παρθεί υπ' όψη και η έκταση του ανταγωνισμού στον όποιο είναι εκτεθειμένο το κεφάλαιο». 10 " Το σύνολο των ευνοϊκών συνθηκών της αξιοποίησης (υπεραξίωσης) του κεφαλαίου εκφράζεται με ένα υψηλό εθνικό μέσο ποσοστό κέρδους. Όπως είδαμε, η Αριστερά δεν έχει να μας προσφέρει τίποτα το ουσιαστικό για μια τέτοια ανάλυση. Οι όροι της ανάλυσης της στέκονται τόσο μακριά από μια τέτοια προβληματική, όσο πιο πολύ Σελίδα 12 / 33
«φλερτάρουν» με την παράθεση των «συγκριτικών πλεονεκτημάτων» που ανακάλυψε στην ελληνική οικονομία το ξένο κεφάλαιο, και βέβαια στο επίπεδο της πολιτικής οικονομίας ο Ρικάρντο. Η τρομακτική έλλειψη, όμως. μιας μαρξιστικής θεωρίας για το θέμα, θέτει αξεπέραστα όρια και στη δική μας εργασία. Ας θεωρηθεί λοιπόν σαν ένας πρώτος «υπαινιγμός» η αρχικά στοιχεία, περισσότερο θεωρητικά, σε μια επίπονη και μακροπρόθεσμη μελλοντική ερευνά της ανάπτυξης του ελληνικού καπιταλισμού, βασισμένη σ' αυτή τη θεωρητική κατεύθυνση. Οι συνθήκες αξιοποίησης (υπεραξίωσης) στην Ελλάδα, ήταν πολύ ευνοϊκές από την αρχή της δεκαετίας του '60 και αργότερα. Αυτό καθόρισε τη διείσδυση του ξένου κεφαλαίου από το 1960 και μετά. "Ας δούμε μερικά στοιχεία γι' αυτές τις συνθήκες: 1) Η συνάρθρωση των άνισα αναπτυγμένων κλάδων της ελληνικής οικονομίας, δηλαδή η συνάρθρωση καπιταλιστικών τομέων της παραγωγής με προκαπιταλιστικές μορφές παραγωγής, όπως αυτές συνεχίζουν να υπάρχουν κύρια με τη μορφή της απλής εμπορευματικής παραγωγής στη γεωργία, το εμπόριο, τη χειροτεχνία και τη βιοτεχνία, με τα συνακόλουθα αποτελέσματα διάλυσης αυτών των τομέων από τον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής, παρήγαγαν από διάφορες πλευρές ένα ιδιαίτερα σημαντικό δυναμικό συσσώρευσης. Οι κυριότερες πλευρές είναι οι εξής: Σε όλη τη διάρκεια της μεταπολεμικής περιόδου υπήρχε ένας πολύ μεγάλος βιομηχανικός εφεδρικός στρατός, που κατά κύριο λόγο συγκροτείται από την έξοδο των απασχολούμενων στη γεωργία, και τα τελευταία χρόνια από τη συνεχή διάλυση των χειροτεχνικών - βιομηχανικών μορφών παραγωγής. Παρατηρούμε, λοιπόν, ότι ενώ το 1958 στη γεωργία απασχολείτο το 61,5% του ενεργού οικονομικά πληθυσμού, το αντίστοιχο ποσοστό είναι 45,1% το 1968, 33,4% το 1977, 26,5% το 1978. Σύμφωνα δε, με ερευνά της Αγροτικής Τράπεζας της Ελλάδας για το 1976, το ποσοστό αυτό θεωρείται ακόμα μικρότερο (19,02%)." Η αγροτική έξοδος κατά ένα μεγάλο ποσοστό (περίπου 40%) τροφοδοτεί την εγχώρια αγορά εργασίας, ενώ το υπόλοιπο οδηγείται στην εξωτερική μετανάστευση. Η τρομακτική αύξηση του βιομηχανικού εφεδρικού στρατού είχε δύο ειδών ευνοϊκά αποτελέσματα για τις συνθήκες αξιοποίησης (υπεραξίωσης) του κεφαλαίου. Απ' τη μια, αυξάνει το ποσοστό υπεραξίας, επειδή η μεγάλη προσφορά εργασίας συμπιέζει την τιμή του εμπορεύματος - εργατική δύναμη, και από την άλλη μετριάζει την τάση για υποκατάσταση της εργατικής δύναμης από μηχανές, έτσι ώστε η οργανική σύνθεση του κεφαλαίου να μείνει στα ίδια περίπου επίπεδα, χωρίς επικίνδυνες αυξήσεις που θα έθεταν σε κίνδυνο το εθνικό μέσο ποσοστό κέρδους. Μια παράλληλη τάση που αυξάνει την προσφορά εργασίας και το βιομηχανικό εφεδρικό στρατό είναι η διάλυση που ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής επιβάλλει στις βιοτεχνικές - χειροτεχνικές μορφές παραγωγής. Έτσι λοιπόν τα καταστήματα που απασχολούν 14 άτομα πέφτουν, από 87,7% του συνόλου των καταστημάτων κατά το 1963 σε 84,3% το 1973, ενώ η απασχόληση σ' αυτά πέφτει από 35,4% το 1963 σε 30,4% το 1973. Η εντεινόμενη σήμερα οικονομική κρίση, ασφαλώς πρέπει να οξύνει αυτές τις διαλυτικές επιδράσεις. Ακόμα οφείλουμε να σημειώσουμε ένα «εν δυνάμει» τμήμα του βιομηχανικού εφεδρικού στρατού που αρχίζει σιγά σιγά να εμφανίζεται: την παλιννόστηση μεγάλου τμήματος της εξωτερικής μετανάστευσης. Μια άλλη πλευρά του τρόπου της συνάρθρωσης των άνισα αναπτυγμένων κλάδων της ελληνικής οικονομίας, που «παράγει» επίσης ευνοϊκές συνθήκες αξιοποίησης (υπεραξίωσης) του κεφαλαίου, έχει να κάνει με τη συνάρθρωση βιομηχανικού - αγροτικού τομέα και τα αποτελέσματα της στο επίπεδο των αγροτικών τιμών. Ξέρουμε ότι το πιο σημαντικό τμήμα της αξίας της εργατικής δύναμης αποτελείται από εμπορεύματα (συντήρησης και αναπαραγωγής της) που προέρχονται από τον αγροτικό τομέα (τρόφιμα κ.λπ.). Επειδή το ύψος της αξίας της εργατικής δύναμης εξαρτάται από τις τιμές αυτών των εμπορευμάτων, όσο χαμηλότερες είναι αυτές οι τιμές, τόσο χαμηλότερη είναι η αξία της εργατικής δύναμης. Μ' άλλα λόγια για την καπιταλιστική σχέση εκμετάλλευσης, τόσο μικρότερος είναι ο χρόνος της αναγκαίας εργασίας και αντίστοιχα τόσο μεγαλύτερος ο Σελίδα 13 / 33