Κείμενα Εργασίας ΜΟΤΕΚ

Κείμενα Εργασίας ΜΟΤΕΚ ΜΟΝΑ Α ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗΣ ΚΑΙ ΚΑΙΝΟΤΟΜΙΩΝ ΨΗΦΙΑΚΑ ΑΠΟΘΕΤΗΡΙΑ ΣΤΗ ΙΟΙΚΗΣΗ: ΜΙΑ ΑΡΧΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ Ι. ΑΠΟΣΤΟΛΑΚΗΣ 1 Ιούλιος 2012

Ψηφιακά Αποθετήρια στη ιοίκηση: Μια αρχική προσέγγιση Ι. Αποστολάκης 1 1 Μονάδα Τεκµηρίωσης και Καινοτοµίας, Εθνικό Κέντρο ηµόσιας ιοίκησης και Αυτοδιοίκησης iapostolakis@ekdd.gr Περίληψη Στην εργασία αυτή γίνεται προσπάθεια για την προσέγγιση των χαρακτηριστικών και της χρήσης ενός ψηφιακού αποθετηρίου. Η παρουσίαση αυτή εντάσσεται στην ανάγκη για παραγωγική λειτουργία στο ΕΚ Α ενός ψηφιακού αποθετηρίου µε ψηφιακά αντικείµενα-τεκµήρια από το σύνολο των της ηµόσιας ιοίκησης. Αρχικά δίνονται εννοιολογικά στοιχεία για θέµατα όπως Ανοικτή πρόσβαση και Ψηφιακό αποθετήριο ανοικτής πρόσβασης. Παρουσιάζεται η «ηµογραφία» των ανοικτών αποθετηρίων και δίνονται οι αναγκαιότητες σε τεχνολογικό επίπεδο. Τέλος, περιγράφεται ένα πλαίσιο διαχείρισης της δράσης περιγράφοντας τις αναγκαίες συνεργασίες, θέµατα για τα τεχνολογικά εργαλεία αλλά και θέµατα πνευµατικών δικαιωµάτων και επαναχρησιµοποίησης. Λέξεις κλειδιά: Ανοικτή πρόσβαση, Ψηφιακά Αποθετήρια, Ψηφιακές Βιβλιοθήκες, Dspace. 1. Εισαγωγή Όλοι οι φορείς της ηµόσιας ιοίκησης υποχρεούνται να κοινοποιούν στο ΕΚ Α (Μονάδα Τεκµηρίωσης και Καινοτοµιών-ΜΟΤΕΚ) έρευνες και µελέτες που εκπονούνται σχετικά µε την ανάπτυξη του ανθρώπινου δυναµικού, τις νέες τεχνολογίες, τον ανασχεδιασµό και την προτυποποίηση των διαδικασιών, την Hλεκτρονική ιακυβέρνηση (e-gov), τη διοίκηση ολικής ποιότητας κ.α. Η ανάγκη αυτή οδηγεί στη δηµιουργία βάσης δεδοµένων µε µορφή Ψηφιακού Αποθετηρίου που θα είναι ανοικτό στην Aκαδηµαϊκή και Eρευνητική κοινότητα, στις επιτελικού χαρακτήρα µονάδες της ίδιας της διοίκησης αλλά και στο κοινό µε συναφή ειδικά ενδιαφέροντα. Τα δεδοµένα που θα εµπλουτίζουν το Ψηφιακό Αποθετήριο θα προέρχονται από (Τσέκος 2012): (α) Μελέτες και έρευνες που εκπονούνται από τους φορείς της δηµόσιας διοίκησης και αφορούν προσεγγίσεις εισαγωγής καινοτοµικών µεθόδων και διαδικασιών στη δηµόσια διοίκηση και αυτοδιοίκηση, (β) Στατιστικά στοιχεία που προκύπτουν από τρέχουσα λειτουργία των υπηρεσιών, (γ) Εκθέσεις που εκπονούν στα πλαίσια της εκπαίδευσής τους οι εκπαιδευόµενοι δηµόσιοι υπάλληλοι, (δ) Στοιχεία και δεδοµένα από την διεθνή εµπειρία και πρακτική διοικητικής αναδιοργάνωσης και καινοτοµίας και (δ) Στοιχεία που προκύπτουν από την επεξεργασία των δεδοµένων των δηµοσίων διαβουλεύσεων (opengov), των ερωτηµάτων και παραπόνων των πολιτών προς τις δηµόσιες υπηρεσίες (contactopengov), και των προτάσεων βελτίωσης της οργάνωσης και λειτουργίας των υπηρεσιών (labs-opengov). Στην επόµενη ενότητα (ενότητα 2) της εργασίας αυτής δίνονται εννοιολογικές τοποθετήσεις σε σχέση µε την Ανοικτή πρόσβαση αλλά και τα Ανοικτά Ψηφιακά αποθετήρια. Επίσης δίνονται στοιχεία για τα βασικά δοµικά στοιχεία, εφαρµογών λογισµικού, σε ένα ανοικτό ψηφιακό αποθετήριο. Στην ενότητα 3 παρουσιάζεται η «δηµογραφία» των ψηφιακών αποθετηρίων σε διεθνές επίπεδο ενώ στην ενότητα 4 δίνονται τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά για τα Ακαδηµαϊκά-Ιδρυµατικά Αποθετήρια. Στη συνέχεια δίνονται στοιχεία για Σηµαντικά Αποθετήρια σε διεθνές επίπεδο αλλά και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των αποθετηρίων ανοικτής πρόσβασης στην 2

Ελλάδα. Τέλος, στην ενότητα 6 δίνονται στοιχεία προβληµατισµού που αφορούν την υλοποίηση της ανάπτυξης του Αποθετηρίου στο ΕΚ Α. 2. Εννοιολογικά θέµατα Η συζήτηση για την Ανοικτή πρόσβαση ξεκινά στην επιστηµονική κοινότητα την δεκαετία του 90. Η συζήτηση αυτή έδωσε ως αποτέλεσµα τις παρακάτω διακηρύξεις (Κούτρας, 2012): Budapest Open Access Initiative http://www.soros.org/openaccess/read.shtml «ωρεάν πρόσβαση» στα ψηφιακά αντικείµενα-τεκµήρια χωρίς οικονοµικούς ή τεχνικούς περιορισµούς. Βασική υποχρέωση η αναφορά στον δηµιουργό. Ο δηµιουργός έχει τον απόλυτο έλεγχο της δηµοσίευσής του. Bethesda Statement on Open Access Publishing http://www.earlham.edu/~peters/fos/bethesda.htm O δικαιούχος των πνευµατικών δικαιωµάτων θα πρέπει να εγγυάται σε όλους τους χρήστες το δικαίωµα πρόσβασης στα δηµοσιεύµατα του και αυτά θα πρέπει να κατατίθενται σε ένα αναγνωρισµένο αποθετήριο µαζί µε την άδεια των πνευµατικών δικαιωµάτων. Berlin Declaration on Open Access to Knowledge in the Sciences and Humanities Επικροτεί τις παραπάνω διακηρύξεις και τον Καταστατικό χάρτη ECHO (Europe an Cultural Heritage Online Charter) και ορίζει το ιαδίκτυο σαν µέσο στην ανοικτή πρόσβαση. Παράλληλα η Ευρωπαϊκή Επιτροπή (2007, 56 τελικό) έδωσε αναλυτικά στοιχεία για τη πολιτική της ένωσης για την έρευνα αλλά και για ζητήµατα πρόσβασης, διάχυσης και διαφύλαξης της επιστηµονικής πληροφορίας. Τον όρο ψηφιακό αποθετήριο ανοικτής πρόσβασης τον χρησιµοποιούµε για έναν οργανισµό, ο οποίος έχει την ευθύνη για τη µακροπρόθεσµη διατήρηση και διαχείριση ψηφιακών αντικειµένων-τεκµηρίων και την αρµοδιότητα να τα καθιστά διαθέσιµα στη κοινότητα των χρηστών. Πρόκειται για ψηφιακές βάσεις δεδοµένων στο ιαδίκτυο που παρέχουν ελεύθερη και χωρίς περιορισµό πρόσβαση σε επιστηµονικό και ερευνητικό υλικό (π.χ. κείµενα αλλά και µεταδεδοµένα). Βασικά συστατικά στοιχεία του αποθετηρίου ανοικτής πρόσβασης είναι η µακροπρόθεσµη διατήρηση των ψηφιακών αντικειµένων, η διαρκής διαχείριση, πρόσβαση και ασφάλεια των τεκµηρίων και οι µεθοδολογίες αξιολόγησης για τις δυνατότητες που παρέχονται στους χρήστες (Σεραφιµίδου, 2008). Κατά τον Ware ψηφιακό αποθετήριο είναι ιαδικτυακή βάση δεδοµένων µε υλικό θεσµικά κατοχυρωµένο που χαρακτηρίζεται από διαλειτουργικότητα και προσβασιµότητα (Ware, 2004) ενώ κατά τον Crow είναι ψηφιακές συλλογές οι οποίες ενσωµατώνουν και διατηρούν την διανοητική/πνευµατική παραγωγή µιας πανεπιστηµιακής ή πολυπανεπιστηµιακής κοινότητας (Crow, 2002a/2002b). Ακαδηµαϊκό-Ιδρυµατικό αποθετήριο ενός πανεπιστηµίου ονοµάζεται ο ιαδικτυακός τόπος µέσα στον οποίο συλλέγεται, διαφυλάσσεται και διαδίδεται σε ψηφιακή µορφή ολόκληρη η πνευµατική παραγωγή του (Μπάνος, 2007). Οι βασικές εφαρµογές λογισµικού που υπάρχουν σε ένα ψηφιακό αποθετήριο και αποτελούν δοµικά στοιχεία του είναι (Κούτρας, 2012): (α) Η διεπιφάνεια (διεπαφές) µέσω της οποίας καταθέτουν υλικό (ψηφιακά τεκµήρια) οι χρήστες, (β) Η διεπιφάνεια για την αναζήτηση και ανάκτηση των ψηφιακών τεκµηρίων, (γ) Σύστηµα βάσης δεδοµένων όπου αποθηκεύονται τα ψηφιακά τεκµήρια (περιεχόµενο) και (δ) 3

ιεπιφάνεια (για τους διαχειριστές) για την διαχείριση της συλλογής των ψηφιακών τεκµηρίων. Αναγκαιότητα στα ψηφιακά αποθετήρια αποτελεί σήµερα (Σαχίνη, 2011): (α) η ενσωµάτωση εργαλείων/εφαρµογών web 2.0 που θα πλαισιώνουν την υποδοµή ψηφιακού περιεχοµένου και θα επιτρέπουν την ενεργοποίηση κοινωνικών δικτύων και τη δυναµική συνεργατική ανάπτυξη και οργάνωση περιεχοµένου από τους χρήστες, (β) Η ύπαρξη εστιασµένης µηχανής αναζήτησης, (γ) η ύπαρξη συσσωρευτή περιεχοµένου µε χρήση διεθνώς καθιερωµένων προτύπων και πρωτοκόλλων (http://www.europeana.eu) και (δ) η συλλογή και επεξεργασία στατιστικών καθώς και ο υπολογισµός δεικτών. 3. Η «δηµογραφία» των ανοικτών αποθετηρίων Το Project OpenDOAR (Directory of Open Access Repositories) http://www.opendoar.org αποτελεί κατάλογο αρχειοθέτησης ψηφιακών αποθετηρίων ανοικτής πρόσβασης. Το OpenDOAR υλοποιείται από το πανεπιστήµιο του Νότινγχαµ της Αγγλίας. Επιλεγµένα διαγράµµατα από τον παραπάνω διαδικτυακό τόπο του project δίνονται στη συνέχεια. Σχήµα 1: Ανοικτά Αποθετήρια ανά Ήπειρο (Πηγή: http://www.opendoar.org) 4

Σχήµα 2: Ανοικτά Αποθετήρια ανά Χώρα (Πηγή: http://www.opendoar.org) Σχήµα 3: Ανοικτά Αποθετήρια - Βασικά Λογισµικά ανάπτυξης (Πηγή: http://www.opendoar.org) 5

Σχήµα 4: Ανοικτά Αποθετήρια Περιεχόµενο (Πηγή: http://www.opendoar.org) 4. Ακαδηµαϊκά - Ιδρυµατικά Αποθετήρια Τα Ιδρυµατικά αποθετήρια όπως ήδη αναφέρθηκε παραπάνω είναι ψηφιακές συλλογές που συλλέγουν και διατηρούν την πνευµατική παραγωγή ενός πανεπιστηµίου ή µιας πολυ-πανεπιστηµιακής κοινότητας. Τα ελληνικά πανεπιστήµια δραστηριοποιήθηκαν εδώ και µερικά χρόνια προς την κατεύθυνση της δηµιουργίας εκπαιδευτικών αποθετηρίων µε σκοπό να διαχειριστούν αποτελεσµατικά προπτυχιακές και µεταπτυχιακές εργασίες, επιστηµονικές δηµοσιεύσεις, ιστορικά αρχεία ή ακόµη και εκπαιδευτικά βοηθήµατα (Σεραφιµίδου, 2008; Μπώκος, 2001). Τα αποθετήρια αυτά δηµιουργούν µια νέα εποχή, µε κύριο χαρακτηριστικό της την παροχή έγκαιρης και ελεύθερης επιστηµονικής πληροφορίας, όπως επιστηµονικά άρθρα, διαλέξεις σεµιναρίων, συγγράµµατα, δηµοσιευµένα άρθρα, διδακτικό υλικό, διπλωµατικές εργασίες, διδακτορικά, πολυµεσικό υλικό, βιντεοσκοπηµένες εισηγήσεις και ότι άλλο µπορεί να αποτελέσει επιστηµονικό παράγωγο ενός ιδρύµατος (ακαδηµαϊκό, ερευνητικό κ.α.). Το περιεχόµενό τους οφείλει να είναι θεσµικά καθορισµένο, επιστηµονικό, ανοιχτό και διαλειτουργικό (Κατσαρού 2006; Johnson, 2002). Ο χρήστης του ιδρυµατικού αποθετηρίου πρέπει να ενηµερώνεται για το ποια άρθρα-τεκµήρια έχουν αξιολογηθεί (Mορελέλη-Κακούρη, 2007). Πολλές φορές το κύρος ενός πανεπιστηµίου δηλώνει και την ποιότητα του ιδρυµατικού του αποθετηρίου. Το ιδρυµατικό αποθετήριο του ΜΙΤ (http://web.mit.edu/) έχει την ίδια φήµη µε αυτή του πανεπιστηµίου. Με αυτή την άποψη είναι σύµφωνο και το µοντέλο δηµοσίευσης Guild (Kling, Spector & McKim, 2002), σύµφωνα µε το οποίο µόνο τα µέλη µιας συγκεκριµένης οµάδας µπορούν να καταθέτουν τεκµήρια στο ιδρυµατικό αποθετήριο. Μία τέτοια οµάδα µπορεί να είναι το επιστηµονικό και ερευνητικό προσωπικό ενός πανεπιστηµίου ή τα µέλη µίας επιστηµονικής οµάδας, µε τη φήµη της οµάδας αυτής να ενεργεί ως δείκτης ποιότητας του ιδρυµατικού αποθετηρίου. Το project OLCOS Open elearning Content Observatory Services) (www.olcos.org) θέτει σε εφαρµογή µια σειρά από δραστηριότητες που στοχεύουν στην ενίσχυση της δηµιουργίας, της κοινής χρήσης και επανάληψης χρήσης Εκπαιδευτικών Πόρων Ανοικτής Πρόσβασης (ΕΠΑΠ) στην Ευρώπη και σε όλο 6

τον κόσµο (Κούτρας, 2012). H σχετική έκθεση του OLCOS αναφέρεται: (α) στην ανάγκη για δηµιουργία πλαισίου βιωσιµότητας (Θεοδώρου, 2007) (διατηρησιµότητας) αποθετηρίων µε υιοθέτηση επιβραβεύσεων, (β) στην ανάγκη για χρήση Social Software (blogs, Wikis, RSS feeds, podcasts, videocasts) για την δηµιουργία ψηφιακών τεκµηρίων στο πλαίσιο της συλλογικής εκπαίδευσης, (γ) στην ενίσχυση για τη ανάπτυξη κοινοτήτων (π.χ.: http://ocw.mit.edu/index.htm), (δ) στην ύπαρξη αναρτηµένων όρων χρήσης για το σύνολο των τεκµηρίων και όπου κρίνεται αναγκαίο αυτοµατοποιηµένη απόδοση αδειών χρήσης (π.χ. για λογισµικά), (ε) στη προσεκτική σχεδίαση του περιβάλλοντος διεπαφής και (στ) στην ανάγκη για σηµασιολογική πρόσβαση στα τεκµήρια. 5. Σηµαντικά Αποθετήρια Στην ενότητα αυτή παρατίθενται σηµαντικά ψηφιακά αποθετήρια από το διεθνή και τον Ελλαδικό χώρο. Πίνακας 1: Ψηφιακά Αποθετήρια από τον ιεθνή χώρο (Πηγή: http://www.openaccess.gr/resources/links/implemented_repos.dot). Ονοµασία Αποθετηρίου Τεκµήρια Βασικό Λογισµικό URL arxiv Επιστηµονικό υλικό στους τοµείς της Φυσικής, των Μαθηµατικών, της Πληροφορικής, της Στατιστικής http://arxiv.org/ Edinburgh Research Archive (ERA) Περιέχει διατριβές, κεφάλαια βιβλίων, τεχνικές αναφορές, preprint και postprint άρθρα επιστηµονικών περιοδικών Dspace http://www.era.lib.ed.ac.uk/index. jsp The Knowledge Bank at OSU Τεκµήρια Βιβλιοθηκών και του Τµήµατος Πληροφορικής του Πανεπιστηµίου του Οχάιο (Ohio State University) των ΗΠΑ Dspace https://kb.osu.edu/dspace/index.j sp 7

e-prints Soton άρθρα επιστηµονικών περιοδικών, κεφάλαια βιβλίων, πρακτικά συνεδρίων και αρχεία πολυµέσων Eprints (http://www.eprints.org) http://eprints.soton.ac.uk/ PubMed Central Αποθετήριο ψηφιακών αρχείων στον τοµέα της βιοιατρικής και των βιολογικών επιστηµών http://www.pubmedcentral.nih.go v/ E-LIS E-prints in Library and Information Science συλλογή αρχείων Ανοικτής Πρόσβασης στους τοµείς της Βιβλιθηκονοµίας και της Πληροφορικής Eprints http://eprints.rclis.org/ Loughborough University Institutional Repository περιέχει σε ηλεκτρονική µορφή το σύνολο της επιστηµονικής εκροής του Πανεπιστηµίου του Loughborough (Ην. Βασίλειο) DSpace http://dspace.lboro.ac.uk/dspace/ Caltech Collection of Open Digital Archives Περιέχει διάφορους τύπους ψηφιακών αρχείων Ανοικτής Πρόσβασης όπως: preprints, δηµοσιευµένα άρθρα, διατριβές, πρακτικά συνεδρίων, βιβλία, κ.ά. http://library.caltech.edu/digital/ 8

Πίνακας 2: Ψηφιακά Αποθετήρια από την Ελλάδα (Πηγή: http://www.openaccess.gr/resources/links/greek_repos.dot) Ονοµασία Αποθετηρίου Τεκµήρια Βασικό Λογισµικό URL Ψηφίδα (Banos & Chantavaridou, 2006) Ψηφιακή Βιβλιοθήκη και Ιδρυµατικό Καταθετήριο του Πανεπιστηµίου της Μακεδονίας DSpace http://dspace.lib.uom.gr/ Νηµερτής Αποτελεί την ψηφιακή συλλογή των µεταπτυχιακών εργασιών και των διδακτορικών διατριβών που έχουν εκπονηθεί από το Πανεπιστήµιο Πατρών DSpace http://nemertes.lis.upatras.gr/ds pace/ Ψηφιακό Αποθετήριο Περιοδικού Σπουδαί ψηφιακό αποθετήριο της περιοδικής επιστηµονικής έκδοσης του Πανεπιστηµίου Πειραιώς DSpace http://digilib.lib.unipi.gr/spoudai / Ανέµη συλλογή ψηφιοποιηµένου υλικού που σχετίζεται µε τον Νεότερο Ελληνισµό. Keystone http://www.indexdat a.dk/keystone http://anemi.lib.uoc.gr/ NTUA Ψηφιακή Βιβλιοθήκη (Κουλούρης, Κόκκινος, και Αναγνωστόπουλος, 2007) Αποτελεί την ψηφιακή βιβλιοθήκη του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου. DSpace http://dspace.lib.ntua.gr/ Hellenic Journal of Cardiology ηµοσιεύει άρθρα στον τοµέα της καρδιαγγειακής ιατρικής. http://www.hellenicjcardiol.com/ CSSE Ιδρυµατικό Αποθετήριο περιέχει τις δηµοσιεύσεις της ερευνητικής οµάδας του εργαστηρίου Computational Systems & Software Engineering του Πανεπιστηµίου της Μακεδονίας EPrints http://csse.uom.gr/eprints/ ΕΣΤΙΑ Ψηφιακό Αποθετήριο Περιέχει συλλογές πτυχιακών, µεταπτυχιακών εργασιών και διδακτορικών διατριβών των τµηµάτων του Χαροκόπειου Πανεπιστηµίου DSpace http://estia.hua.gr:8080/dspace / 9

Σήµερα λειτουργούν εξήντα µία (61) ελληνικές ψηφιακές βιβλιοθήκες και αποθετήρια. Τα δύο βασικότερα πρότυπα που έχουν υιοθετηθεί στα ιδρυµατικάακαδηµαϊκά αποθετήρια είναι το Dublin Core (DC) και το Open Archives Initiative Protocol for Metadata Harvesting (OAI-PMH) (Μπάνος, 2007). Το Dublin Core (http://www.dublincore.org) είναι ένα απλό πρότυπο κανόνων που χρησιµοποιεί 15 στοιχεία (elements) για την περιγραφή-τεκµηρίωση ψηφιακών αντικειµένων. Το πρωτόκολλο OAI-PMH (http://www.openarchives.org/oai/openarchivesprotocol.html) δηµιουργεί ένα πλαίσιο διαλειτουργικότητας το οποίο επιτρέπει τη συγκέντρωση των µεταδεδοµένων (Μπαλοπήτα, 2007) των ψηφιακών συλλογών και διευκολύνει την αποτελεσµατική διάχυση του ψηφιακού περιεχοµένου. Χρησιµοποιώντας τα παραπάνω, είναι δυνατό να δηµιουργηθούν εφαρµογές που να λαµβάνουν και να επεξεργάζονται τα µεταδεδοµένα των αποθετηρίων ανάλογα µε τις ανάγκες των χρηστών. Μια τέτοια εφαρµογή είναι ο ιαδικτυακός τόπος openarchives.gr. Το openarchives.gr πραγµατοποιεί ταυτόχρονη αναζήτηση σε όλα τα ελληνικά ακαδηµαϊκά αποθετήρια διευκολύνοντας έτσι αρκετά τους χρήστες, ενώ παράλληλα παρέχει υπηρεσίες προστιθέµενης αξίας όπως κατηγοριοποίηση των τεκµηρίων, RSS feeds και υπηρεσίες ενηµερώσεων µέσω email για νέα τεκµήρια (Μπάνος, 2007). To βασικό λογισµικό Dspace (http://www.dspace.org) έχει αναδειχτεί διεθνώς ως το δηµοφιλέστερο λογισµικό ανάπτυξης ψηφιακών αποθετηρίων. Σχήµα 5: Αρχιτεκτονική Dspace (Πηγή: http://www.dspace.org/images/stories/dspace-diagram.pdf) Σε αυτό τα τεκµήρια (ψηφιακά αντικείµενα) τοποθετούνται σε µια βάση δεδοµένων και τα µεταδεδοµένα συλλέγονται και αποθηκεύονται σε µια συλλογή. Ο collector curator διαχειρίζεται την συλλογή και δηµιουργεί κοινότητες (Μπίζου, 2007; Μπίζου & εληόγλου, 2006; Smith et al., 2003). Τα Ακαδηµαϊκά - Ιδρυµατικά αποθετήρια ανοικτής πρόσβασης αποτελούν πλέον µια πραγµατικότητα για τα εκπαιδευτικά ιδρύµατα της χώρας µας. Περνώντας από το στάδιο της δηµιουργίας θα πρέπει να δούµε τη περαιτέρω αξιοποίηση του ψηφιακού 10

επιστηµονικού αποθέµατος που έχει δηµιουργηθεί τόσο σε εθνικό όσο και σε πανευρωπαϊκό επίπεδο. Η Ελλάδα στο πλαίσιο της Europeana (http://www.europeana.eu) συµµετέχει µε το έργο EuropeanaLocal (στο οποίο παίρνει µέρος η ηµόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη της Βέροιας) στην ανάπτυξη εθνικού συσσωρευτή, µια καινοτόµο ιαδικτυακή υπηρεσία που επιτρέπει την διασύνδεση των ελληνικών βιβλιοθηκών µε την Europeana. Η Europeana επικοινωνεί µέσω των πρωτοκόλλων (ΟΑΙ-PMH και Europeana Semantic Elements-ESE) µε τις ψηφιακές βιβλιοθήκες (http://vbanos.gr). 6. Συζήτηση Το εγχείρηµα στο ΕΚ Α αφορά ένα «κυβερνητικό αποθετήριο» µε ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Παρόµοιας φύσης και σκοπού αποθετήρια υπάρχουν σήµερα µόλις το 2% (58 αποθετήρια) του συνόλου των ψηφιακών αποθετηρίων διεθνώς (http://www.opendoar.org). Στην Ελλάδα η εµπειρία σε ψηφιακά αποθετήρια προέρχεται κυρίως από Ακαδηµαϊκά-Ιδρυµατικά αποθετήρια και από τα αποθετήρια του Εθνικού Κέντρου Τεκµηρίωσης, αποθετήρια που δεν µπορούν να χαρακτηριστούν ως κυβερνητικά. Στις προσεγγίσεις και υλοποιήσεις αποθετηρίων που έχουµε στον Ελληνικό χώρο έχουν συµµετάσχει και εξωτερικοί συνεργάτεςεπιστήµονες µε σηµαντική συνεισφορά (π.χ. http://vbanos.gr). Το ΕΚ Α φαίνεται να είναι αναγκαίο να συνεργαστεί σε µια συνεχή βάση µε φορείς (π.χ. Πανεπιστήµια) και φυσικά πρόσωπα που µπορούν µε την εµπειρία τους και τις εξειδικευµένες γνώσεις τους να λειτουργήσουν συµβουλευτικά σε αυτό το δύσκολο εγχείρηµα, τη δηµιουργία ψηφιακού αποθετηρίου στο ΕΚ Α. Όπως είναι γνωστό στα αποθετήρια ανοικτής πρόσβασης τα τεκµήρια (υλικό) διατίθεται ελεύθερα. Ως εκ τούτου ο δηµιουργός του κάθε τεκµηρίου θα πρέπει να υπογράφει άδεια παραχώρησης του υλικού µε σχετικό έγγραφο στο ΕΚ Α ώστε οποιοσδήποτε τρίτος να µπορεί να χρησιµοποιεί τα τεκµήρια παντοιοτρόπως, έχοντας µόνο την υποχρέωση αναφοράς στο δηµιουργό. Αναγκαίο είναι να εξεταστεί η χορήγηση από την σχετική εφαρµογή λογισµικού του αποθετηρίου, µετά την υποβολή των τεκµηρίων (µελετών), ενός αριθµού-πιστοποιητικού το οποίο θα ήταν απαραίτητο για την ανάρτηση της σχετικής δαπάνης στο ιαδικτυακό τόπο του «διαύγεια» (http://diavgeia.gov.gr/). Η κατάθεση του υλικού (τεκµηρίων) θα πρέπει να γίνεται µε µια παγιωµένη διαδικασία µε αναλυτικές οδηγίες προς τους χρήστες. Το πρώτο βήµα του σχετικού εγχειρήµατος φαίνεται να είναι η σύνταξη σχετικής µελέτης ωρίµανσης µε εστίαση στα: (α) το προσδιορισµό του όγκου των τεκµηρίων που θα εισάγονται στο αποθετήριο (β) την ανάδειξη των βασικών λογισµικών στα οποία θα στηρίζονται οι διαδικασίες εισαγωγής, διάθεσης και επανάχρησης των τεκµηρίων (γ) την αποτύπωση των ενεργειών που αφορούν τη διαλειτουργικότητα του αποθετηρίου σε εθνικό και υπερεθνικό επίπεδο και (δ) τη διερεύνηση του νοµοθετικών και θεσµικών περιορισµών σχετικά µε την χρήση των τεκµηρίων και τα πνευµατικά δικαιώµατα που προκύπτουν σε όλα τα στάδια από την κατάθεση έως και τη διάχυση της πληροφορίας. Βιβλιογραφία Banos, V. & Chantavaridou, E. (2006). Psepheda - Ψηφίδα : DSpace at University of Macedonia Library & Infomation Centre, DSUG 2006, Burgen, Norway. Crow, R. (2002a). Sparc Institutional Repository checklist & resource guide. SPARC. ιαθέσιµο στο http://www.arl.org/sparc/bm~doc/ir_guide_&_checklist_v1.pdf (Ηµεροµηνία πρόσβασης 2/6/12). 11

Crow, R. (2002b). The case for institutional repositories: a SPARC position paper. ιαθέσιµο στο http://www.arl.org/sparc/bm~doc/ir_final_release_102.pdf (Ηµεροµηνία πρόσβασης 2/6/12). Ευρωπαϊκή Επιτροπή (2007). Οι Επιστηµονικές πληροφορίες στην ψηφιακή εποχή: Πρόσβαση, ιάδοση & ιαφύλαξη, 56 τελικό. ιαθέσιµο στο http://eurlex.europa.eu/lexuriserv/lexuriserv.do?uri=com:2007:0056:fin:el:pdf Θεοδώρου, Ρ. (2007). Βιωσιµότητα των επιστηµονικών περιοδικών ανοικτής πρόσβασης. ιαθέσιµο στο http://libconf2007.unipi.gr/index.php?option=com_content&task=view&id=13&itemi d=28 (Ηµεροµηνία πρόσβασης 11/3/12). Johnson, R. K. (2002). Institutional repositories: partnering with faculty to enhance scholarly communication. D-Lib Magazine, Vol.8 No11. ιαθέσιµο στο http://dlib.anu.edu.au/dlib/november02/johnson/11johnson.html (Ηµεροµηνία πρόσβασης 12/3/12). Καλλινίκου,. (2007). Το µέλλον της πνευµατικής ιδιοκτησίας και οι άδειες Creative Commons. ιαθέσιµο στο http://www.re-public.gr/?p=93 (Ηµεροµηνία πρόσβασης 12/37/12). Κατσαρού, Γ. (2006). Αλλαγή του τρόπου επιστηµονικής πληροφόρησης µε τη χρήση δηµοσιευµάτων ανοιχτής πρόσβασης και ιδρυµατικών αποθετηρίων. ιαθέσιµο στο http://conference.lis.upatras.gr/files/4.02.fulltext.pdf (Ηµεροµηνία πρόσβασης 11/3/12). Kling, R., Spector L. and G. McKim (2002). The Guild Model. The Journal of Electronic Publishing, Vol 8 No1. ιαθέσιµο στο http://www.press.umich.edu/jep/08-01/kling.html (Ηµεροµηνία πρόσβασης 11/3/12). Κουλούρης, Α., Κόκκινος,. & Αναγνωστόπουλος, Ά. (2007). «Ανάπτυξη ψηφιακής βιβλιοθήκης και ιδρυµατικού αποθετηρίου στην Κεντρική Βιβλιοθήκη ΕΜΠ», Πανελλήνιο Συνέδριο Ακαδηµαϊκών Βιβλιοθηκών, Πειραιάς. Κούτρας, Ν. (2012). Εκπαιδευτικοί πόροι & ψηφιακά Αποθετήρια ανοικτής πρόσβασης, Νοµική Βιβλιοθήκη: Αθήνα. Μορελέλη - Κακούρη, Μ. (2007). Ιδρυµατικά καταθετήρια: προτάσεις για µια ενιαία εθνική πολιτική µε βάση ένα ελληνικό παράδειγµα. ιαθέσιµο στο http://libconf2007.unipi.gr/index.php?option=com_content&task=view&id=13&itemi d=28 (Ηµεροµηνία πρόσβασης 21/5/12). Μπαλοπήτα,. (2007). Η περίπτωση της συγκοµιδής µεταδεδοµένων. ιαθέσιµο στο http://dlib.ionio.gr/ctheses/0607tab575a/balopita_metadataharvesting.doc (Ηµεροµηνία πρόσβασης 21/5/12). Μπάνος, Ε. (2007). Ελληνικά ακαδηµαϊκά αποθετήρια και ψηφιακές βιβλιοθήκες ανοικτής πρόσβασης. ιάθεση στο http://vbanos.gr/ (Ηµεροµηνία πρόσβασης 11/3/12). Μπίζου, Ν., εληόγλου, Χ. (2006), Ακαδηµαϊκά αποθετήρια & παραδείγµατα από την διεθνή πρακτική, Ετήσια Συνάντηση των ΚΕΤ, Πάτρα Μπίζου, Ν. (2007). DSPACE: ένα ψηφιακό αποθετήριο ανοικτής πρόσβασης, Πρόγραµµα Μεταπτυχιακών Σπουδών στην Επιστήµη της Πληροφορίας, Ιόνιο Πανεπιστήµιο. Μπώκος, Γ. (2001). Εισαγωγή στην Επιστήµη της Πληροφόρησης, Αθήνα, Παπασωτηρίου. 12

Open Society Institute (2005). Budapest Open Access Initiative. ιαθέσιµο στο http://www.soros.org/openaccess/read.shtml (Ηµεροµηνία πρόσβασης 11/3/12). Σαχίνη, Ε. (2011). Ανοικτό περιεχόµενο: Έρευνα, Εκπαίδευση και ηµόσια ιοίκηση, Τα Σεµινάρια της Ερµούπολης, Σύρος. Σεραφιµίδου, Ε. (2008). Ανοικτή Πρόσβαση σε Ψηφιακά Αποθετήρια, Μεταπτυχιακό πρόγραµµα υνητικές Κοινότητες, Πάντειο Πανεπιστήµιο. Smith, M.K, et al. (2003). DSpace: An Open Source Dynamic Digital Repository. D- Lib Magazine 9:1, http://www.dlib.org/dlib/january03/smith/01smith.html Suber, P. (2003). Bethesda Statement on Open Access Publishing. ιαθέσιµο στο http://www.earlham.edu/~peters/fos/bethesda.htm (Ηµεροµηνία πρόσβασης 11/3/12). Τσέκος, Θ. (2012). Παρουσίαση στο Καινοτόµο εργαστήριο «Ψηφιακό Αποθετήριο στο ΕΚ Α», 28,29/3/20112, Αθήνα. Ware, M. (2004). Institutional repositories and scholarly publishing, Learned Publishing (2004) 17, 115 124. ιαδικτυακοί Τόποι Open Source Initiative (OSI). ιαθέσιµο στο: http://www.opensource.org Open Archives Initiative (OAI) official site. ιαθέσιµο στο: http://www.openarchives.org/ OAI general mailing list. ιαθέσιµο στο: http://www.openarchives.org/mailman/listinfo/oai-general/ OAI-PMH implementation guidelines. ιαθέσιµο στο: http://www.openarchives.org/oai/2.0/guidelines.htm OAI-PMH protocol specification. ιαθέσιµο στο: http://www.openarchives.org/oai/openarchivesprotocol.html Open Archives Forum online tutorial. ιαθέσιµο στο: http://www.oaforum.org/tutorial/ Ανοιχτή πρόσβαση. ιαθέσιµο στο http://www.openaccess.gr Open Access, διαθέσιµο στο http://en.wikipedia.org/wiki/open_access, Αποθετήρια Repository 66. ιαθέσιµο στο: http://maps.repository66.org/ Ελεύθερο Λογισµικό / Λογισµικό Ανοικτού Κώδικα. ιαθέσιµο στο: http://mathe.ellak.gr/ Budapest Open Access Initiative. ιαθέσιµο στο: http://www.soros.org/openaccess/read.shtml Bethesda Statement on Open Access Publishing. ιαθέσιµο στο: http://www.earlham.edu/~peters/fos/bethesda.htm OpenDOAR (Directory of Open Access Repositories) http://www.opendoar.org OLCOS Open elearning Content Observatory Services http://www.olcos.org MIT Ανοικτή κοινότητα επανάχρησης εκπαιδευτικού υλικού. http://ocw.mit.edu/index.htm Dublin Core ιαθέσιµο στο: http://www.dublincore.org Open Archives Initiative Protocol for Metadata Harvesting ιαθέσιµο στο: http://www.openarchives.org/oai/openarchivesprotocol.html Αρχιτεκτονική Dspace URL http://www.dspace.org/images/stories/dspacediagram.pdf Europeana URL: http://www.europeana.eu ιαδικτυακός Τόπος Ε. Μπάνου URL: http://vbanos.gr 13