ΜΑΘΗΜΑ: ΕΚΘΕΣΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: Κοντογιαννίδου Γαβριέλλα (Διδάκτωρ Διδακτικής) 1 η ΘΕΜΑΤΙΚΗ : ΧΡΗΣΙΜΕΣ ΣΥΜ- ΒΟΥΛΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΚΘΕΣΗ 1
::: Πρόλογος Στον πρόλογο πρέπει να αποφεύγονται:.. Μορφές Προλόγου. ::: Το Κύριο Μέρος. Είναι ο κορμός της έκθεσης, το μεγαλύτερο μέρος της και περιλαμβάνει την ανάπτυξη των σκέψεών μας για αυτό χρειάζεται ιδιαίτερη προσοχή. Πριν αρχίσουμε να γράφουμε, εξετάζουμε τι μας ζητεί το θέμα Σχεδιάζουμε πώς θα αρχίσουμε, πώς θα προχωρήσουμε στην ανάπτυξη, πώς θα το κλείσουμε. Κύρια σημεία που πρέπει εδώ να προσέξουμε είναι: Να μην ξεφεύγουμε από το θέμα με άσχετα προς αυτό. Να περιοριζόμαστε στα ουσιώδη και να αποφεύγουμε τα ασήμαντα, τις μικρολεπτομέρειες, τις συχνές επαναλήψεις, που κουράζουν τον αναγνώστη. Οι σκέψεις μας πρέπει να έχουν μια λογική σειρά να συνδέονται μεταξύ τους σαν αλυσίδα και να περιστρέφονται γύρω από το κύριο νόημα (κεντρική ιδέα) του θέματος. Να αποφεύγουμε τις μεγάλες προτάσεις και γενικά το μακροπερίοδο λόγο. Οι προτάσεις πρέπει να είναι όσο μπορεί σύντομες, απλές σαφείς και να δίνουν ένα πλήρες νόημα. Η μια να οδηγεί στην άλλη με φυσικό τρόπο και όλες μαζί να αποτελούν ένα αρμονικό σύνολο. Να αφήνουμε παραγράφους εκεί που τελειώνει ένα νόημα κι αρχίζει ένα άλλο. 2
Ανάλογα με τη διατύπωση του τίτλου το κύριο μέρος μπορεί να περιλαμβάνει τα παρακάτω: 1. Έννοια: Είναι ανάγκη πριν προχωρήσουμε στην ανάπτυξη του θέματος να ορίσουμε την έννοια ή τις έννοιες του τίτλου. Ο ορισμός μας βοηθά στην αποσαφήνιση των όρων, ιδιαίτερα όταν είναι πολυσήμαντοι, που είναι απαραίτητη προϋπόθεση για να σχηματίσουμε σαφή αντίληψη του θέματος. Ο ορισμός δεν είναι απαραίτητο να είναι επιστημονικός. Αρκεί να φανερώνει ότι κατανοήσαμε το βάθος και το πλάτος της έννοιας. Ο ορισμός πρέπει να συμπληρώνεται αν είναι δυνατό με μια διαίρεση της έννοιας σε είδη και σύγκριση και συσχέτιση μεταξύ τους. Μʹ αυτό τον τρόπο θα έχουμε μια πιο ολοκληρωμένη εικόνα της έννοιας. ʹΊσως ακόμα χρειαστεί και κάποια διάκριση ανάμεσα σε όρους που είναι συνώνυμοι ή αντίθετοι με τον εξεταζόμενο. 2. Σύγκριση: Το θέμα μπορεί να απαιτεί κάποια σύγκριση εννοιών. Στη σύγκριση βρίσκουμε τις ομοιότητες και τις διαφορές με βάση το σκοπό, τα μέσα ή τον τρόπο ε νέργειας και τα αποτελέσματα των εννοιών. Για παράδειγμα σε θέματα εκθέσεων που περιλαμβάνουν σε συνδυασμό έννοιες, όπως επιστήμη και τέχνη, επιστήμη και τεχνική, επιστήμη και θρησκεία, δικαιοσύνη και αγάπη κ.α.π., χρειάζεται να κάνουμε μια σύγκριση ανάμεσα στις έννοιες στηριγμένοι σε κάποια βάση. Η σύγκριση εννοιών είναι από τις πιο δύσκολες υποθέσεις και αποκαλύπτει τις γνώσεις, την πνευματική ω ριμότητα και ιδιαίτερα την κριτική δύναμη του συγγραφέα. 3. Συσχέτιση: Πολλά θέματα επιβάλλουν να κάνουμε μια συσχέτιση ανάμεσα σε δυο έννοιες. Στην περίπτωση αυτή η σχέση που υπάρχει ανάμεσα στις έννοιες είναι δυνατό να είναι σχέση αιτίου αποτελέσματος, αλληλεπίδρασης ή μονοσήμαντης επίδρασης. Σε θέματα που συνυπάρχουν όροι, όπως επιστήμη και τεχνική, περιβάλλον και βιομηχανία, πίστη και αισιοδοξία, θάρρος και αγωνιστικότητα κ.ά.π., είναι απαραίτητη η ανεύρεση των σχέσεων ανάμεσα στους όρους. Εδώ πρέπει να επισημάνουμε ότι η σχέση μπορεί να είναι θετική ή αρνητική ή και τα δυο. 4. Παράγοντες: Κάθε πράγμα δημιουργείται, καλλιεργείται και προοδεύει με βάση ορισμένους παράγοντες ή αίτια. Μια ανάλυση έννοιας για να είναι ολοκληρωμένη, είναι απαραίτητο να επεκταθεί και στην ανεύρεση και αξιολόγηση των παραγόντων εκείνων από τους οποίους πηγάζει και επηρεάζεται. Για παράδειγμα οι αρετές και τα ελαττώματα των ανθρώπων, όπως και τα διάφορα κοινωνικά προβλήματα, προέρχονται και ενισχύονται από ορισμένους συντελεστές. Ο εντοπισμός και η ανάλυση των 3
συντελεστών αυτών μας βοηθά να κατανοήσουμε πληρέστερα και σαφέστερα την εξεταζόμενη έννοια, να βρούμε τις επιμέρους εκδηλώσεις και μορφές της, να διαπιστώσουμε τη σημασία και τα αποτελέσματά της και να δώσουμε τις καταλληλότερες και προσφορότερες λύσεις. H αναζήτηση των παραγόντων ή αιτίων πρέπει να στραφεί στις πηγές τους. Και τέτοιες γενικές πηγές είναι η υπόσταση και οι φυσικές προδιαθέσεις του ατόμου, καθώς και το περιβάλλον μέσα στο οποίο ζει. 5. Σημασία: Πάρα πολλά θέματα μας ζητούν να βρούμε τη σημασία ενός παράγοντα στη ζωή του ανθρώπου. Στην περίπτωση αυτή διακρίνουμε τον άνθρωπο σε ά τομο και κοινωνία και μελετούμε τη σημασία του υπό εξέταση παράγοντα για το άτομο ή και την κοινωνία, ανάλογα πάντα με τις απαιτήσεις του θέματος. Για τη συστηματικότερη μελέτη της σημασίας της έννοιας είναι απαραίτητη η διάκριση στο άτομο και την κοινωνία ορισμένων μορφών, εκδηλώσεων ζωής. Τέτοιες μορφές ζωής για το άτομο είναι: η βιολογική, η οικονομική, η πνευματική, η ψυχική, η ηθική, η κοινωνική. Για την κοινωνία ανάλογες μορφές ζωής είναι: η οικονομική, η πνευματική, η ηθική, η πολιτική, η εθνική. (Για το περιεχόμενο των μορφών και εκδηλώσεων αυτών της ατομικής και κοινωνικής ζωής βλέπε το λήμμα Δυνάμεις). Η διαίρεση αυτή είναι καθαρά μεθοδολογική, γιατί ο άνθρωπος αποτελεί μια αδιάσπαστη ενότητα, και συνεπώς χρήσιμη για την πολύπλευρη και συστηματική μελέτη του θέματός μας. Παράλληλα μας βοηθά στην εύκολη συγκέντρωση και διάταξη του υλικού μας. Εδώ κρίνουμε σκόπιμο να υπενθυμίσουμε όσα είπαμε στην κατανομή του υλικού μας σε ενότητες και παραγράφους (βλ. Περιεχόμενο). Το άτομο και η κοινωνία μπορούν να αποτελέσουν κεντρικές ιδέες ενοτήτων ή παραγράφων. Σε περίπτωση που γίνουν ενότητες, οι επιμέρους εκδηλώσεις τους συγκροτούν παραγράφους. Πολλές φορές ζητείται η σημασία μιας έννοιας όχι στη ζωή γενικά του ανθρώπου, αλλά σʹ έναν ιδιαίτερο τομέα. Τότε, όπως είναι φυσικό, θα περιοριστεί η ανάπτυξή μας στον τομέα αυτό. 6. Προϋποθέσεις: Επειδή η σημασία ενός παράγοντα δεν είναι απόλυτη, αλλά σχετική, είναι ανάγκη να διερευνήσουμε τις προϋποθέσεις και τις συνθήκες κάτω απʹ τις οποίες είναι αυτή δυνατή. Η αναζήτηση των προϋποθέσεων αυτών μπορεί να στραφεί προς την κατεύθυνση του ατόμου ή και της κοινωνίας γενικά ή σʹ ορισμένες εκδηλώσεις και στοιχεία τους ειδικότερα. 7. Αρνητική επίδραση: Με την έλλειψη ορισμένων προϋποθέσεων ή και ανεξάρτητα απʹ αυτές, είναι δυνατό η εξεταζόμενη έννοια να παρουσιάζει και αρνητικά ση 4
μεία. Η ανάλυση των σημείων αυτών επιτρέπει να σχηματιστεί μια πιο ολοκληρωμένη και αντικειμενική εικόνα γιʹ αυτή. 8. Πρόληψη θεραπεία: Όταν η έννοια που αναλύουμε έχει και αρνητικά αποτελέσματα, χρήσιμο είναι να αναζητήσουμε και τα μέσα πρόληψης ή θεραπείας τους. Τούτο μπορεί να γίνει διεξοδικά στο κύριο μέρος της έκθεσης ή περιληπτικά στον επίλογο, ανάλογα πάντα με τις απαιτήσεις του τίτλου της έκθεσης. 9. ʹΕλλειψη: Η ανάπτυξη του θέματος και από την έλλειψη του παράγοντα που εξετάζουμε μας βοηθά να συμπληρώσουμε και ενισχύσουμε την επιχειρηματολογία μας. 10. Παραδείγματα: Πολλοί για να υποστηρίξουν τις απόψεις τους χρησιμοποιούν παραδείγματα από την καθημερινή ζωή και την ιστορία. Τα παραδείγματα παίζουν πολλές φορές πολύ θετικό ρόλο. Χρειάζεται όμως προσοχή. Δεν πρέπει να είναι προσωπικά, εξεζητημένα και να καλύπτουν το μεγαλύτερο μέρος του κειμένου. Πολλοί μαθητές, αδυνατώντας να αναπτύξουν το θέμα θεωρητικά, καταφεύγουν σε μια πρακτική (με παραδείγματα) απόδειξή του, γεγονός που δείχνει έλλειψη θεωρητικής κατάρτισης, κριτικής ικανότητας και πνευματικής ωριμότητας. Για τα παραδείγματα διατυπώνονται και επιφυλάξεις, ιδιαίτερα τα ιστορικά, ʺπου λεηλατούν το παρελθόν χωρίς να φωτίζουν το παρόνʺ*. (*Οδηγός γενικών εισιτηρίων εξετάσεων 1981, Ο.Ε.Δ.Β) 5
Πληροφορίες για την απόδοση του κύριου θέματος: Προχωρώντας στο κύριο θέμα, καλό θα ήταν να υπάρχει μια θεματική πρόταση, ώστε από τον πρόλογο να μεταβούμε όσο πιο ομαλά γίνεται στο κεντρικό μέρος της έκθεσής μας. Ανάλογα με την έννοια, μπορούμε να κινηθούμε σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο, να μιλήσουμε για την αναγκαιότητά και τη σημασία της ή για τα αποτελέσματά της έλλειψής της στην εποχή μας. Προσοχή: όλα αυτά πρέπει να διατυπωθούν σε μία, το πολύ δύο προτάσεις. Π.χ. οι ε νεργητικές συνέπειες της ειρήνης τονίζονται με την αναφορά στις ολέθριες συνέπειες του πολέμου. Εδώ λοιπόν, θα πρέπει να είμαστε πολύ προσεκτικοί, όχι μόνο στο πώς θα διατυπώσουμε τις ιδέες μας αλλά και με ποιο τρόπο θα συνδέουμε νοήματα παραγράφους. Πέρα από τα επιρρήματα και τις διάφορες διαρθρωτικές λέξεις εκφράσεις, μπορούμε να μεταβαίνουμε από τη μια ενότητα στην άλλη είτε ανακεφαλαιώνοντας τα προηγούμενα είτε προεξαγγέλοντας τα επόμενα. Ως προς την έκφρασή μας, χρειάζεται να είμαστε συγκεκριμένοι, σαφείς, να χρησιμοποιούμε μικρές και απλές σχετικά προτάσεις, ώστε να μην ξεφεύγουμε από αυτά που τελικά θέλουμε να πούμε. Ακόμα, να έχουμε πάντα στο μυαλό μας ποιο είναι το υποκείμενο και το ρήμα στην πρότασή μας, διαφορετικά κινδυνεύουμε να χάσουμε το νόημα των σκέψεών μας. Μεγάλη σημασία χρειάζεται να δώσουμε στους χρόνους: δεν μπορούμε να κινούμαστε σε διαφορετικές χρονικές βαθμίδες (άλλοτε παρελθόν, μετά παρόν και ξανά στο παρελθόν, στο τέλος μέλλοντα), καταλληλότερος είναι ο ενεστώτας. Άλλωστε, μιλάμε για σύγχρονα φαινόμενα και μην ξεχνάμε ότι ο ενεστώτας έχει και διαχρονική αξία. Καλό θα ήταν, επίσης, να αποφεύγουμε τις απανωτές δευτερεύουσες (και κυρίως τις αναφορικές του τύπου, ο οποίος, των οποίων, κ.λ.π.) προτάσεις, γιατί έτσι δυσκολεύεται κανείς να κατανοήσει αυτά που προσπαθούμε να πούμε. Επί του περιεχομένου τώρα, όσο σίγουροι και να είμαστε πως όλες μας τις σκέψεις τις έχουμε σημειωμένες στο σχεδιάγραμμα, αφήνουμε ωστόσο στον εαυτό μας το περιθώριο να σκέφτεται παράλληλα και άλλες που θα προκύψουν καθώς γράφουμε. Στην περίπτωση αυτή, φροντίζουμε να προσαρμόσουμε και να εντάξουμε τα νέα στοιχεία σε εκείνο το σημείο που θα διευκολύνει τη ροή της έκθεσής μας. 6
Σκεφτόμαστε το φαινόμενο κεντρική έννοια στην εξέλιξή του ( αυτό συχνά αποτελεί εναλλακτική μορφή προλόγου, αλλά η ιστορική αναδρομή εξελιξιμότητά του μπορεί να μας παρασύρει σε μακρηγορίες και να κουράσει τον αναγνώστη), ώστε να εξακριβώσουμε ποιες παράμετροι το έχουν επηρεάσει. Δηλαδή, θα εντοπίσουμε ε κείνα τα στοιχεία του σύγχρονου ανθρώπου που τον οδήγησαν, π.χ στην υπερκατανάλωση (μοναξιά, αδιαφορία για τον συνάνθρωπο, έλλειψη ουσιαστικών ενδιαφερόντων, ελεύθερου χρόνου εξειδίκευση). Ακόμη εκείνους τους θεσμούς που οδήγησαν το φαινόμενο στη σημερινή του εκδοχή. Επομένως, αναφερόμαστε διαδοχικά στο ρόλο της οικογένειας, της εκπαίδευσης, της κοινωνίας, της πολιτείας, των Μ.Μ.Ε, της πνευματικής ηγεσίας, της εκκλησίας. Πιθανόν να μας δίνεται η δυνατότητα να συνδέσουμε όλους αυτούς τους παράγοντες με την απάντηση σε κάποιο ερώτημα του θέματος, οπότε έτσι η συνοχή στην έκθεσή μας είναι πιο καλή. Πρέπει να θυμόμαστε πως μία παράγραφος ασχολείται με ένα μόνο στοιχείο, ενώ στην περίπτωση που αναφερόμαστε σε περισσότερα από ένα στοιχεία, αυτό σημαίνει πως δεν είναι μεγάλης σημασίας και τα επισημαίνουμε χωρίς ιδιαίτερο σχολιασμό. Εννοείται πως κάθε φορά που ολοκληρώνουμε μία παράγραφο την ξαναδιαβάζουμε, για να κάνουμε διορθώσεις, αλλά και για να εντοπίσουμε τον τρόπο ή την φράση εκείνη που θα αποτελέσει το «πέρασμα» στην επόμενη ενότητα. Η έκταση μιας παραγράφου είναι σχετική. Συνήθως προσέχουμε να μην είναι η μία μεγάλη και η άλλη μικρή, δηλαδή να υπάρχει μια ομοιομορφία. Βέβαια αυτό δεν είναι απόλυτο, ένας παράγοντας αιτία συνέπεια κλπ, δεν μπορεί να μπει σε καλούπια και να εκφραστεί με συγκεκριμένο αριθμό λέξεων και γραμμών. ::: Ο Επίλογος.. 7