Η Έκθεση Ιδεών ::: Ο Πρόλογος :::.. Στον πρόλογο πρέπει να αποφεύγονται: Η αναγωγή στην προϊστορία του ανθρώπου Η χρησιμοποίηση ρητών και παροιμιών, ιδιαίτερα όταν είναι πολύ συνηθισμένα Οι αοριστολογίες Οι παιδικοί στοχασμοί και οι ερωτήσεις της μορφής: πολλοί θα αναρωτιούνται τι είναι δικαιοσύνη Μορφές Προλόγου 1. Παραγωγικός: το θέμα εντάσσεται στο ευρύτερο πλαίσιο που ανήκει. Αναζητώ την ευρύτερη έννοια στην οποία θα εντάξω το θέμα μου. 2. Τονισμός: Αναφορά στη βασική έννοια, στα χαρακτηριστικά της, στις μορφές της 3. Συγκριτικός: Παρουσιάζεται το θέμα παλαιότερα αλλά και σήμερα 4. Αντιθετικός: Παρουσιάζονται οι αντίθετες απόψεις για ένα θέμα ::: Το Κύριο Μέρος :::.. Είναι ο κορμός της έκθεσης, το μεγαλύτερο μέρος της και περιλαμβάνει την ανάπτυξη των σκέψεών μας γι αυτό χρειάζεται ιδιαίτερη προσοχή. Πριν αρχίσουμε να γράφουμε, εξετάζουμε τι μας ζητεί το θέμα Σχεδιάζουμε πώς θ αρχίσουμε, πώς θα προχωρήσουμε στην ανάπτυξη, πώς θα το κλείσουμε. Κύρια σημεία που πρέπει εδώ να προσέξουμε είναι: Να μην ξεφεύγουμε από το θέμα με άσχετα προς αυτό. Να περιοριζόμαστε στα ουσιώδη και ν αποφεύγουμε τα ασήμαντα, τις μικρολεπτομέρειες, τις συχνές επαναλήψεις, που κουράζουν τον αναγνώστη. Οι σκέψεις μας πρέπει να έχουν μια λογική σειρά να συνδέονται μεταξύ τους σαν αλυσίδα και να περιστρέφονται γύρω από το κύριο νόημα (κεντρική ιδέα) του θέματος. Να αποφεύγουμε τις μεγάλες προτάσεις και γενικά το μακροπερίοδο λόγο. Οι προτάσεις πρέπει να είναι όσο μπορεί σύντομες, απλές σαφείς και να δίνουν ένα πλήρες νόημα. Η μια να οδηγεί στην άλλη με φυσικό τρόπο και όλες μαζί ν αποτελούν ένα αρμονικό σύνολο. Ν αφήνουμε παραγράφους εκεί που τελειώνει ένα νόημα κι αρχίζει ένα άλλο. 1
Ανάλογα με τη διατύπωση του τίτλου το κύριο μέρος μπορεί να περιλαμβάνει τα παρακάτω: 1. Έννοια: Είναι ανάγκη πριν προχωρήσουμε στην ανάπτυξη του θέματος να ορίσουμε την έννοια ή τις έννοιες του τίτλου. Ο ορισμός μας βοηθά στην αποσαφήνιση των όρων, ιδιαίτερα όταν είναι πολυσήμαντοι, που είναι απαραίτητη προϋπόθεση για να σχηματίσουμε σαφή αντίληψη του θέματος. Ο ορισμός δεν είναι απαραίτητο να είναι επιστημονικός. Αρκεί να φανερώνει ότι κατανοήσαμε το βάθος και το πλάτος της έννοιας. Ο ορισμός πρέπει να συμπληρώνεται -αν είναι δυνατό- με μια διαίρεση της έννοιας σε είδη και σύγκριση και συσχέτιση μεταξύ τους. Μ' αυτό τον τρόπο θα έχουμε μια πιο ολοκληρωμένη εικόνα της έννοιας. 'Ίσως ακόμα χρειαστεί και κάποια διάκριση ανάμεσα σε όρους που είναι συνώνυμοι ή αντίθετοι με τον εξεταζόμενο. 2. Σύγκριση: Το θέμα μπορεί να απαιτεί κάποια σύγκριση εννοιών. Στη σύγκριση βρίσκουμε τις ομοιότητες και τις διαφορές με βάση το σκοπό, τα μέσα ή τον τρόπο ενέργειας και τα αποτελέσματα των εννοιών. Για παράδειγμα σε θέματα εκθέσεων που περιλαμβάνουν σε συνδυασμό έννοιες, όπως επιστήμη και τέχνη, επιστήμη και τεχνική, επιστήμη και θρησκεία, δικαιοσύνη και αγάπη κ.α.π., χρειάζεται να κάνουμε μια σύγκριση ανάμεσα στις έννοιες στηριγμένοι σε κάποια βάση. Η σύγκριση εννοιών είναι από τις πιο δύσκολες υποθέσεις και αποκαλύπτει τις γνώσεις, την πνευματική ωριμότητα και ιδιαίτερα την κριτική δύναμη του συγγραφέα. 3. Συσχέτιση: Πολλά θέματα επιβάλλουν να κάνουμε μια συσχέτιση ανάμεσα σε δυο έννοιες. Στην περίπτωση αυτή η σχέση που υπάρχει ανάμεσα στις έννοιες είναι δυνατό να είναι σχέση αιτίου-αποτελέσματος, αλληλεπίδρασης ή μονοσήμαντης επίδρασης. Σε θέματα που συνυπάρχουν όροι, όπως επιστήμη και τεχνική, περιβάλλον και βιομηχανία, πίστη και αισιοδοξία, θάρρος και αγωνιστικότητα κ.ά.π., είναι απαραίτητη η ανεύρεση των σχέσεων ανάμεσα στους όρους. Εδώ πρέπει να επισημάνουμε ότι η σχέση μπορεί να είναι θετική ή αρνητική ή και τα δυο. 4. Παράγοντες: Κάθε πράγμα δημιουργείται, καλλιεργείται και προοδεύει με βάση ορισμένους παράγοντες ή αίτια. Μια ανάλυση έννοιας για να είναι ολοκληρωμένη, είναι απαραίτητο να επεκταθεί και στην ανεύρεση και αξιολόγηση των παραγόντων εκείνων από τους οποίους πηγάζει και επηρεάζεται. Για παράδειγμα οι αρετές και τα ελαττώματα των ανθρώπων, όπως και τα διάφορα κοινωνικά προβλήματα, προέρχονται και ενισχύονται από ορισμένους συντελεστές. Ο εντοπισμός και η ανάλυση των συντελεστών αυτών μας βοηθά να κατανοήσουμε πληρέστερα και σαφέστερα την εξεταζόμενη έννοια, να βρούμε τις επιμέρους εκδηλώσεις και μορφές της, να διαπιστώσουμε τη σημασία και τα αποτελέσματά της και να δώσουμε τις καταλληλότερες και προσφορότερες λύσεις. H αναζήτηση των παραγόντων ή αιτίων πρέπει να στραφεί στις πηγές τους. Και τέτοιες γενικές πηγές είναι η υπόσταση και οι φυσικές προδιαθέσεις του ατόμου, καθώς και το περιβάλλον μέσα στο οποίο ζει. 5. Σημασία: Πάρα πολλά θέματα μας ζητούν να βρούμε τη σημασία ενός παράγοντα στη ζωή του ανθρώπου. Στην περίπτωση αυτή διακρίνουμε τον άνθρωπο σε άτομο και κοινωνία και μελετούμε τη σημασία του υπό εξέταση παράγοντα για το άτομο ή και την κοινωνία, ανάλογα πάντα με τις απαιτήσεις του θέματος. Για τη συστηματικότερη μελέτη της σημασίας της έννοιας είναι 2
απαραίτητη η διάκριση στο άτομο και την κοινωνία ορισμένων μορφών, εκδηλώσεων ζωής. Τέτοιες μορφές ζωής για το άτομο είναι: η βιολογική, η οικονομική, η πνευματική, η ψυχική, η ηθική, η κοινωνική. Για την κοινωνία ανάλογες μορφές ζωής είναι: η οικονομική, η πνευματική, η ηθική, η πολιτική, η εθνική. (Για το περιεχόμενο των μορφών και εκδηλώσεων αυτών της ατομικής και κοινωνικής ζωής βλέπε το λήμμα Δυνάμεις). Η διαίρεση αυτή είναι καθαρά μεθοδολογική, γιατί ο άνθρωπος αποτελεί μια αδιάσπαστη ενότητα, και συνεπώς χρήσιμη για την πολύπλευρη και συστηματική μελέτη του θέματός μας. Παράλληλα μας βοηθά στην εύκολη συγκέντρωση και διάταξη του υλικού μας. Εδώ κρίνουμε σκόπιμο να υπενθυμίσουμε όσα είπαμε στην κατανομή του υλικού μας σε ενότητες και παραγράφους (βλ. Περιεχόμενο). Το άτομο και η κοινωνία μπορούν να αποτελέσουν κεντρικές ιδέες ενοτήτων ή παραγράφων. Σε περίπτωση που γίνουν ενότητες, οι επιμέρους εκδηλώσεις τους συγκροτούν παραγράφους. Πολλές φορές ζητείται η σημασία μιας έννοιας όχι στη ζωή γενικά του ανθρώπου, αλλά σ' έναν ιδιαίτερο τομέα. Τότε, όπως είναι φυσικό, θα περιοριστεί η ανάπτυξή μας στον τομέα αυτό. 6. Προϋποθέσεις: Επειδή η σημασία ενός παράγοντα δεν είναι απόλυτη, αλλά σχετική, είναι ανάγκη να διερευνήσουμε τις προϋποθέσεις και τις συνθήκες κάτω απ' τις οποίες είναι αυτή δυνατή. Η αναζήτηση των προϋποθέσεων αυτών μπορεί να στραφεί προς την κατεύθυνση του ατόμου ή και της κοινωνίας γενικά ή σ' ορισμένες εκδηλώσεις και στοιχεία τους ειδικότερα. 7. Αρνητική επίδραση: Με την έλλειψη ορισμένων προϋποθέσεων ή και ανεξάρτητα απ' αυτές, είναι δυνατό η εξεταζόμενη έννοια να παρουσιάζει και αρνητικά σημεία. Η ανάλυση των σημείων αυτών επιτρέπει να σχηματιστεί μια πιο ολοκληρωμένη και αντικειμενική εικόνα γι' αυτή. 8. Πρόληψη-θεραπεία: Όταν η έννοια που αναλύουμε έχει και αρνητικά αποτελέσματα, χρήσιμο είναι να αναζητήσουμε και τα μέσα πρόληψης ή θεραπείας τους. Τούτο μπορεί να γίνει διεξοδικά στο κύριο μέρος της έκθεσης ή περιληπτικά στον επίλογο, ανάλογα πάντα με τις απαιτήσεις του τίτλου της έκθεσης. 9. 'Ελλειψη: Η ανάπτυξη του θέματος και από την έλλειψη του παράγοντα που εξετάζουμε μας βοηθά να συμπληρώσουμε και ενισχύσουμε την επιχειρηματολογία μας. 10. Παραδείγματα: Πολλοί για να υποστηρίξουν τις απόψεις τους χρησιμοποιούν παραδείγματα από την καθημερινή ζωή και την ιστορία. Τα παραδείγματα παίζουν πολλές φορές πολύ θετικό ρόλο. Χρειάζεται όμως προσοχή. Δεν πρέπει να είναι προσωπικά, εξεζητημένα και να καλύπτουν το μεγαλύτερο μέρος του κειμένου. Πολλοί μαθητές, αδυνατώντας να αναπτύξουν το θέμα θεωρητικά, καταφεύγουν σε μια πρακτική (με παραδείγματα) απόδειξή του, γεγονός που δείχνει έλλειψη θεωρητικής κατάρτισης, κριτικής ικανότητας και πνευματικής ωριμότητας. Για τα παραδείγματα διατυπώνονται και επιφυλάξεις, ιδιαίτερα τα ιστορικά, "που λεηλατούν το παρελθόν χωρίς να φωτίζουν το παρόν"*. (*Οδηγός γενικών εισιτηρίων εξετάσεων 1981, Ο.Ε.Δ.Β) 3
Πληροφορίες για την απόδοση του κύριου θέματος: Προχωρώντας στο κύριο θέμα, καλό θα ήταν να υπάρχει μια θεματική πρόταση, ώστε από τον πρόλογο να μεταβούμε όσο πιο ομαλά γίνεται στο κεντρικό μέρος της έκθεσής μας. Ανάλογα με την έννοια, μπορούμε να κινηθούμε σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο, να μιλήσουμε για την αναγκαιότητά και τη σημασία της ή για τα αποτελέσματά της έλλειψής της στην εποχή μας. Προσοχή: όλα αυτά πρέπει να διατυπωθούν σε μία, το πολύ δύο προτάσεις. Π.χ. οι ενεργητικές συνέπειες της ειρήνης τονίζονται με την αναφορά στις ολέθριες συνέπειες του πολέμου. Εδώ λοιπόν, θα πρέπει να είμαστε πολύ προσεκτικοί, όχι μόνο στο πώς θα διατυπώσουμε τις ιδέες μας αλλά και με ποιο τρόπο θα συνδέουμε νοήματα παραγράφους. Πέρα από τα επιρρήματα και τις διάφορες διαρθρωτικές λέξειςεκφράσεις, μπορούμε να μεταβαίνουμε από τη μια ενότητα στην άλλη είτε ανακεφαλαιώνοντας τα προηγούμενα είτε προεξαγγέλοντας τα επόμενα. Ως προς την έκφρασή μας, χρειάζεται να είμαστε συγκεκριμένοι, σαφείς, να χρησιμοποιούμε μικρές και απλές σχετικά προτάσεις, ώστε να μην ξεφεύγουμε από αυτά που τελικά θέλουμε να πούμε. Ακόμα, να έχουμε πάντα στο μυαλό μας ποιο είναι το υποκείμενο και το ρήμα στην πρότασή μας, διαφορετικά κινδυνεύουμε να χάσουμε το νόημα των σκέψεών μας. Μεγάλη σημασία χρειάζεται να δώσουμε στους χρόνους: δεν μπορούμε να κινούμαστε σε διαφορετικές χρονικές βαθμίδες (άλλοτε παρελθόν, μετά παρόν και ξανά στο παρελθόν, στο τέλος μέλλοντα), καταλληλότερος είναι ο ενεστώτας. Άλλωστε, μιλάμε για σύγχρονα φαινόμενα και μην ξεχνάμε ότι ο ενεστώτας έχει και διαχρονική αξία. Καλό θα ήταν, επίσης, να αποφεύγουμε τις απανωτές δευτερεύουσες (και κυρίως τις αναφορικές του τύπου, ο οποίος, των οποίων, κ.λ.π.) προτάσεις, γιατί έτσι δυσκολεύεται κανείς να κατανοήσει αυτά που προσπαθούμε να πούμε. Επί του περιεχομένου τώρα, όσο σίγουροι και να είμαστε πως όλες μας τις σκέψεις τις έχουμε σημειωμένες στο σχεδιάγραμμα, αφήνουμε ωστόσο στον εαυτό μας το περιθώριο να σκέφτεται παράλληλα και άλλες που θα προκύψουν καθώς γράφουμε. Στην περίπτωση αυτή, φροντίζουμε να προσαρμόσουμε και να εντάξουμε τα νέα στοιχεία σε εκείνο το σημείο που θα διευκολύνει τη ροή της έκθεσής μας. Σκεφτόμαστε το φαινόμενο κεντρική έννοια στην εξέλιξή του ( αυτό συχνά αποτελεί εναλλακτική μορφή προλόγου, αλλά η ιστορική αναδρομή εξελιξιμότητά του μπορεί να μας παρασύρει σε μακρηγορίες και να κουράσει τον αναγνώστη), ώστε να εξακριβώσουμε ποιες παράμετροι το έχουν επηρεάσει. Δηλαδή, θα εντοπίσουμε εκείνα τα στοιχεία του σύγχρονου ανθρώπου που τον οδήγησαν, π.χ στην υπερκατανάλωση (μοναξιά, αδιαφορία για τον συνάνθρωπο, έλλειψη ουσιαστικών ενδιαφερόντων, ελεύθερου χρόνου εξειδίκευση). Ακόμη εκείνους τους θεσμούς που οδήγησαν το φαινόμενο στη σημερινή του εκδοχή. Επομένως, αναφερόμαστε διαδοχικά στο ρόλο της οικογένειας, της εκπαίδευσης, της κοινωνίας, της πολιτείας, των Μ.Μ.Ε, της πνευματικής ηγεσίας, της εκκλησίας. Πιθανόν να μας δίνεται η δυνατότητα να συνδέσουμε όλους αυτούς τους παράγοντες με την απάντηση σε κάποιο ερώτημα του θέματος, οπότε έτσι η συνοχή στην έκθεσή μας είναι πιο καλή. 4
Πρέπει να θυμόμαστε πως μία παράγραφος ασχολείται με ένα μόνο στοιχείο, ενώ στην περίπτωση που αναφερόμαστε σε περισσότερα από ένα στοιχεία, αυτό σημαίνει πως δεν είναι μεγάλης σημασίας και τα επισημαίνουμε χωρίς ιδιαίτερο σχολιασμό. Εννοείται πως κάθε φορά που ολοκληρώνουμε μία παράγραφο την ξαναδιαβάζουμε, για να κάνουμε διορθώσεις, αλλά και για να εντοπίσουμε τον τρόπο ή την φράση εκείνη που θα αποτελέσει το «πέρασμα» στην επόμενη ενότητα. Η έκταση μιας παραγράφου είναι σχετική. Συνήθως προσέχουμε να μην είναι η μία μεγάλη και η άλλη μικρή, δηλαδή να υπάρχει μια ομοιομορφία. Βέβαια αυτό δεν είναι απόλυτο, ένας παράγοντας-αιτίασυνέπεια κλπ, δεν μπορεί να μπει σε καλούπια και να εκφραστεί με συγκεκριμένο αριθμό λέξεων και γραμμών. ::: Ο Επίλογος :::.. Ο επίλογος έχει την ιδανική μορφή όταν: συνοψίζει τις ιδέες του κυρίου θέματος έχει συμπερασματική διατύπωση ισχυροποιεί τη θέση που αναπτύχθηκε στο δοκίμιο Αρνητικά στοιχεία θεωρούνται: επανάληψη εκφράσεων της εκφώνησης ή άλλων που χρησιμοποιήθηκαν στο κύριο θέμα ευχολόγια που φαντάζουν υποκριτικά απαισιόδοξη στάση Τα ΟΧΙ στην Έκθεση Ιδεών Μακροπερίοδος λόγος ή τηλεγραφική (σύντομη) διατύπωση. Συχνή χρήση του πρέπει. Α' ή Β' ρηματικό πρόσωπο (με εξαίρεση το Α πληθυντικό). Κατάχρηση γνωμικών και ρητών. Απαισιόδοξη στάση ή υποτίμηση του ανθρώπου. Δογματικός υπερβολή. Εγωλογίες: π.χ. όπως ανέφερα προηγουμένως... Πομπώδεις εκφράσεις και ρητορισμοί: π.χ. ο άνθρωπος είναι το τελειότερο δημιούργημα στον κόσμο... Πολλά παραδείγματα από την ιστορία ή την καθημερινότητα. Συντομογραφίες και αριθμοί. Αοριστολογίες: π.χ. και άλλα... Ξένες λέξεις: π.χ. στρες = άγχος. Εκφράσεις της καθομιλουμένης που δεν αρμόζουν σε λόγιο ύφος (οι εκφράσεις αυτές δεν χρησιμοποιούνται ούτε σε εισαγωγικά): π.χ. τους βολεύει αυτή η κατάσταση. 5
Μεταβατικές / διαρθρωτικές εκφράσεις και λέξεις Συμπλεκτικοί, διαζευκτικοί σύνδεσμοι: και, ούτε, ή Αντίθεση, εναλλαγή, εναντίωση: αν και, αντίθετα, εντούτοις, αλλά, όμως, ωστόσο, ενώ, μα, παρά, παρόλο, απεναντίας, μολαταύτα, διαφορετικά, ειδάλλως, εξάλλου, αλλιώτικα, αλλιώς, ειδεμή, μάλιστα, έπειτα, ακόμα και αν, εκτός τούτου, από την άλλη πλευρά Εισαγωγή επεξήγησης: δηλαδή, με άλλα λόγια, ειδικά, ειδικότερα, συγκεκριμένα, αναλυτικά, αναλυτικότερα, ήτοι, σαφέστερα, για να γίνω πιο σαφής Παράδειγμα: παραδείγματος χάριν, λόγου χάριν, για παράδειγμα Όρο Προϋπόθεση: αν, εκτός κι αν, σε περίπτωση που, με την προϋπόθεση, υπό τον όρο ότι Απαρίθμηση επιχειρημάτων: πρώτο, δεύτερο, κατ άριας, τελικά Εισαγωγή νέων ιδεών: επίσης, ομοίως, τέλος, επιπλέον, επιπροσθέτως Πρόσθεση/ Συμπλήρωση μιας ιδέας ή γεγονότος: επίσης, ακόμη, επιπλέον, επιπρόσθετα, εξάλλου, παράλληλα, έπειτα, ταυτόχρονα, συμπληρωματικά, ομοίως, πρώτο, δεύτερο, τέλος Αιτιολόγηση: διότι, επειδή, γιατί, αφού, καθώς, εφόσον, έτσι, γι αυτόν το λόγω Δήλωση Συμπεράσματος ή σχέσης Αιτίου- Αποτελέσματος: επομένως, λοιπόν, συνεπώς, άρα, τελικά, ώστε, καταλήγοντας, ολοκληρώνοντας, συμπερασματικά, κατά συνέπεια, συνάγεται το συμπέρασμα, επειδή, διότι, έτσι, γι αυτόν το λόγω, εξαιτίας αυτού, ως επακόλουθο, κατά συνέπεια, όπως προκύπτει, σύμφωνα με τα παραπάνω Δήλωση χρονικής σχέσης ή τοπικής σειράς, διαδοχής: τώρα, πριν, έπειτα, πρώτα, αρχικά, προηγουμένως, τέλος, ύστερα, αργότερα, όταν, καθώς, ήδη, όποτε, μόλις, αμέσως, εν τω μεταξύ, ταυτόχρονα, συγχρόνως, διαρκώς, στη συνέχεια / εδώ, εκεί, επάνω, κάτω, μέσα, έξω, κοντά, μακριά, αριστερά, δεξιά Αναλογία/ Ομοιότητα: ομοίως, ανάλογα, σαν, όπως. έτσι και Γενίκευση: γενικά, ευρύτερα, είναι καθολικό το αίτημα Έμφαση: ιδιαίτερα, προπάντων, αναντίρρητα, αναμφισβήτητα, το κυριότερο είναι, είναι αξιοσημείωτο ότι, θα ήθελα να τονίσω το εξής, θα ήθελα να επιστήσω την προσοχή σας σε Διάζευξη: ή, είτε- είτε, ούτε- ούτε 6
Ταξινόμηση/ Διαίρεση: απ τη μια. απ την άλλη, αφενός- αφετέρου Τη Διάρθρωση του κειμένου: το άρθρο/ η μελέτη/ η εισήγηση/η ομιλία χωρίζεται σε Χ μέρη: το πρώτο κ.τ.λ. Για να βρούμε τα αίτια, τις συνέπειες, τους τρόπους αντιμετώπισης ή τις εκδηλώσεις μιας συμπεριφοράς ή μιας πραγματικότητας συγκεκριμενοποιούμε τη σκέψη μας στους παρακάτω τομείς: 1. Υλικός 2. Ηθικός 3. Πνευματικός 4. Κοινωνικός / κοινωνική δομή / πολιτεία 5. Ψυχολογικός 6. Αισθητικός 7. Πολιτικός/ιδεολογικός 8. Εθνικός 9. Πολιτιστικός 10. Εργασιακός/επαγγελματικός 11. Οικονομικός 12. Επιστημονικός 13. Διεθνιστικός 14. Φυσικό περιβάλλον 15. Ψυχαγωγικός / Μ.Μ.Ε 16. Οικογένεια Εκφράσεις αντικατάστασης του πρέπει 1. Απαιτείται Αρμόζει Χρειάζεται 2. Είναι ανάγκη Αποτελεί αναγκαιότητα Κρίνεται επιβεβλημένο Είναι απαραίτητο 3. Πρέπον είναι Χρήσιμο θα ήταν 4. Χρέος όλων είναι Καθήκον αποτελεί Αποτελεί ευθύνη / υποχρέωση 5. Η μόνη διέξοδος που διαφαίνεται Τη μόνη λύση αποτελεί Επιβάλλεται η συνδρομή / συμβολή / συνεισφορά www.ischool.gr 7