Άννα Αγγελοπούλου (φιλόλογος) Βούλα Λιόλιου (καθηγήτρια εικαστικών) Μαρία Πατιώ (καθηγήτρια μουσικής) Στοιχεία Αγγελοπούλου Άννας

ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ Β : ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΙΔΑΚΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ Τίτλος Όταν τα μαθήματα συνομιλούν...διαβάζοντας, ζωγραφίζοντας και τραγουδώντας την ποίηση του Γ. Ρίτσου: μία δραστηριότητα της Γ Γυμνασίου του Πειραματικού Σχολείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Άννα Αγγελοπούλου (φιλόλογος) Βούλα Λιόλιου (καθηγήτρια εικαστικών) Μαρία Πατιώ (καθηγήτρια μουσικής) Στοιχεία Αγγελοπούλου Άννας Διεύθυνση οικίας: Καυκάσου 70-Καλαμαριά 551 33 Θεσσαλονίκη Διεύθυνση εργασίας: Πειραματικό Σχολείο Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (ΠΣΠΘ) Δελμούζου 1/Αγ. Σοφίας 51 546 31 Θεσσαλονίκη Τηλ. οικίας: 2310-431622 Κινητό: 697 301 2566 Τηλ. εργασίας: 2310-277809 Ηλεκτρονική Διεύθυνση : angelanna@the.forthnet.gr Ηλεκτρονική Διεύθυνση σχολείου: mail@lyk-aei-thess.thess.sch.gr

ΠΕΡΙΛΗΨΗ Άννα Αγγελοπούλου, Βούλα Λιόλιου, Μαρία Πατιώ, Όταν τα μαθήματα συνομιλούν...διαβάζοντας, ζωγραφίζοντας και τραγουδώντας την ποίηση του Γ. Ρίτσου: μία δραστηριότητα της Τρίτης Γυμνασίου του ΠΣΠΘ. Θέμα της ανακοίνωσης είναι η παρουσίαση μίας εκπαιδευτικής και παιδαγωγικής δραστηριότητας που εφαρμόσαμε με την Τρίτη Τάξη Γυμνασίου του Σχολείου μας κατά τη διάρκεια του περασμένου σχολικού έτους (2008-09). Μέσα από την παράλληλη διδασκαλία τριων μαθημάτων-τέχνης, της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, των Εικαστικών και της Μουσικής, προσεγγίσαμε το ποιητικό έργο του Γιάννη Ρίτσου. Η διδασκαλία ενός αποσπάσματος από το ποίημα του Γιάννη Ρίτσου Εμβατήριο του Ωκεανού στο μάθημα της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας έγινε η αφετηρία για ένα ταξίδι στον κόσμο της φαντασίας και αποτέλεσε πηγή έμπνευσης για να δημιουργήσουν οι μαθήτριες και οι μαθητές μας έργα χαρακτικής στο μάθημα των Εικαστικών υπό την καθοδήγηση της συναδέλφου Βούλας Λιόλιου, ενώ παράλληλα άκουσαν και ερμήνευσαν μελοποιημένα ποιήματα του Γιάννη Ρίτσου στο μάθημα της Μουσικής υπό τη διδασκαλία της συναδέλφου Μαρίας Πατιώ. Στο Εμβατήριο του Ωκεανού ο ποιητής αποτυπώνει με νοσταλγία μνήμες από τη θάλασσα όπου κοντά της έζησε τα παιδικά του χρόνια. Οι προσωπικές μνήμες από την αθωότητα του παρελθόντος αισθητικοποιούνται με εικόνες ποιητικού λόγου, εικόνες που κάποιες φορές τείνουν τα αγγίξουν τα όρια του υπερρεαλισμού, κινητοποιώντας τη φαντασία του αναγνώστη. Από αυτή την άποψη το ποίημα αφήνει «ανοιχτούς» δρόμους για πολλές διαφορετικές αναγνώσεις που επιτρέπουν τη συγκίνηση σε διδάσκοντες και διδασκομένους, ιδιαίτερα όταν οι τελευταίοι βρίσκονται στην εφηβική ηλικία. Χρησιμοποιώντας λοιπόν το λόγο της συγκίνησης, δηλαδή το λόγο της ποίησης, της ζωγραφικής και της μουσικής, οι μαγικές λέξεις του ποιητή μεταμορφώθηκαν από τις μαθήτριες και τους μαθητές μας σε εικόνες ονείρων με χρώματα και μελωδίες, σε εικόνες προσωπικές, οικείες... Το αποτέλεσμα της δραστηριότητας, που έγινε με αφορμή την εορταστική επέτειο των 100 χρόνων από τη γέννηση του Γιάννη Ρίτσου (έτος γέννησης του ποιητή το 1909), παρουσιάστηκε από τις 15 έως τις 28 Οκτωβρίου σε Έκθεση Χαρακτικής, η οποία διοργανώθηκε από το Δήμο Θεσσαλονίκης στα πλαίσια του θεσμού Δημήτρια στα Σχολεία. Στον ίδιο εκθεσιακό χώρο, παράλληλα με τα έργα χαρακτικής προβάλλονταν σε ειδική βιντεοεγκατάσταση εικόνες από φωνητικά και οργανικά σύνολα του σχολείου μας που ερμήνευαν μελοποιημένη ποίηση του Ρίτσου καθώς και ποιήματα που ο ίδιος μετέφρασε για να μελοποιηθούν. Οι ερμηνείες αυτές βιντεοσκοπήθηκαν στο χώρο του σχολείου μας για να προβληθούν κατά τη διάρκεια της Έκθεσης Χαρακτικής. Τα χρήματα από την πώληση των έργων χαρακτικής, ύστερα από απόφαση του μαθητικού συμβουλίου της Τρίτης Γυμνασίου, διατέθηκαν στο Φιλανθρωπικό Σωματείο «Τα παιδιά της Άνοιξης» (έδρα στην Αλεξάνδρεια Ημαθίας), το οποίο παρέχει υποστήριξη και φροντίδα σε παιδιά με νοητική υστέρηση. Με την ανακοίνωσή μας έχουμε ως σκοπό να δείξουμε ότι τα μαθήματα λόγου και τέχνης, όταν «συνομιλούν» με τη διδασκαλία τους, δίνουν τη δυνατότητα όχι μόνο για δημιουργία στη σχολική ζωή, αλλά και για κοινωνική προσφορά έξω από τα στενά όρια της σχολικής κοινότητας. Κατά τη διάρκεια της ανακοίνωσης θα προβληθούν εικόνες από τα έργα χαρακτικής και από τις μουσικές ερμηνείες των μαθητών μας. Λέξεις-κλειδιά: Εμβατήριο του Ωκεανού, Γιάννης Ρίτσος, μάθημα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, μάθημα Εικαστικών, μάθημα Μουσικής, Πειραματικό Σχολείο του Α.Π.Θ

Άννας Αγγελοπούλου, Βούλας Λιόλιου, Μαρίας Πατιώ, Όταν τα μαθήματα συνομιλούν...διαβάζοντας, ζωγραφίζοντας και τραγουδώντας την ποίηση του Γ. Ρίτσου: μία δραστηριότητα της Γ Γυμνασίου του Πειραματικού Σχολείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Θέμα της ανακοίνωσης είναι η παρουσίαση μίας εκπαιδευτικής-παιδαγωγικής δραστηριότητας που εφαρμόσαμε με την Τρίτη Τάξη Γυμνασίου του Σχολείου μας κατά τη διάρκεια του περασμένου σχολικού έτους (2008-09). Μέσα από την παράλληλη διδασκαλία τριων μαθημάτων-τέχνης, της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, των Εικαστικών και της Μουσικής, προσεγγίσαμε το ποιητικό έργο του Γιάννη Ρίτσου. Η διδασκαλία ενός αποσπάσματος από το ποίημα του Γιάννη Ρίτσου Εμβατήριο του Ωκεανού στο μάθημα της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας έγινε η αφετηρία για ένα ταξίδι στον κόσμο της φαντασίας και αποτέλεσε πηγή έμπνευσης για να δημιουργήσουν οι μαθήτριες και οι μαθητές μας έργα χαρακτικής στο μάθημα των Εικαστικών υπό την καθοδήγηση της συναδέλφου Βούλας Λιόλιου, ενώ παράλληλα άκουσαν και ερμήνευσαν μελοποιημένα ποιήματα του Γιάννη Ρίτσου στο μάθημα της Μουσικής υπό τη διδασκαλία της συναδέλφου Μαρίας Πατιώ. Η δραστηριότητα αυτή έγινε με αφορμή το γεγονός ότι το έτος 2009 είχε ανακηρυχθεί από το Υπουργείο Πολιτισμού ως «Έτος Ρίτσου» λόγω της συμπλήρωσης εκατό χρόνων από τη γέννηση του ποιητή (γεννήθηκε στη Μονεμβασιά το 1909). Το αποτέλεσμα της δραστηριότητας παρουσιάστηκε σε Έκθεση Χαρακτικής, η οποία διοργανώθηκε από το Δήμο Θεσσαλονίκης στα πλαίσια του θεσμού Δημήτρια στα Σχολεία (15-28 Οκτωβρίου 2009). Στον ίδιο εκθεσιακό χώρο, παράλληλα με τα έργα χαρακτικής προβάλλονταν σε ειδική βιντεοεγκατάσταση εικόνες από φωνητικά και οργανικά σύνολα του σχολείου μας που ερμήνευαν μελοποιημένη ποίηση του Ρίτσου καθώς και ποιήματα που ο ίδιος μετέφρασε για να μελοποιηθούν 1. Τα χρήματα από την πώληση των έργων χαρακτικής, ύστερα από απόφαση του μαθητικού συμβουλίου της Τρίτης Γυμνασίου, διατέθηκαν στο Φιλανθρωπικό Σωματείο «Τα παιδιά της Άνοιξης» (έδρα στην Αλεξάνδρεια Ημαθίας), το οποίο παρέχει υποστήριξη και φροντίδα σε παιδιά με νοητική υστέρηση. Επομένως, χρησιμοποιώντας το λόγο της συγκίνησης, δηλαδή το λόγο της ποίησης, της ζωγραφικής και της μουσικής, προσπαθήσαμε να οδηγήσουμε τις μαθήτριες και τους μαθητές μας να μεταμορφώσουν τις μαγικές λέξεις του ποιητή σε εικόνες ονείρων με χρώματα και μελωδίες, σε εικόνες προσωπικές, οικείες... Με την ανακοίνωσή μας έχουμε ως σκοπό να δείξουμε ότι τα μαθήματα λόγου και τέχνης, όταν «συνομιλούν» με τη διδασκαλία τους, προκαλούν συγκίνηση, κινητοποιούν τη φαντασία και δίνουν τη δυνατότητα όχι μόνο για δημιουργία στη σχολική ζωή, αλλά και για κοινωνική προσφορά έξω από τα στενά όρια της σχολικής κοινότητας. Το Εμβατήριο του Ωκεανού είναι ένα πολύστιχο ποίημα που γράφτηκε την περίοδο 1939-1940 και δημοσιεύτηκε στα 1940 2, ενώ αργότερα συμπεριλήφθηκε στον πρώτο τόμο της συγκεντρωτικής έκδοσης του ποιητικού έργου του Γιάννη Ρίτσου Ποιήματα 1930-1960 3. Πρόκειται για μία εκτεταμένη ενιαία ποιητική σύνθεση, η οποία αποτελείται από μικρότερα άνισα ως προς τον αριθμό των στροφών και των στίχων ποιητικά αποσπάσματα 4. Σύμφωνα με την περιοδολόγηση του έργου του Ρίτσου που έχει γίνει αποδεκτή από μεγάλο μέρος της φιλολογικής κριτικής, το 1 Για λεπτομέρειες σχετικά με τα έργα χαρακτικής και τη βιντεοσκόπηση, βλ. παρακάτω τα κείμενα των συναδέλφων Β. Λιόλιου και Μ. Πατιώ. 2 Γ. Ρίτσος, Το Εμβατήριο του Ωκεανού, Αθήνα, Γκοβόστης, 1940. 3 Γ. Ρίτσος, Ποιήματα 1930-1960, τόμ.α, Αθήνα, Κέδρος, 1961, σ. 257-290. 4 Ο Κλέων Παράσχος αναφέρει χαρακτηριστικά στη θετική βιβλιοκρισία που δημοσίευσε για το Εμβατήριο του Ωκεανού: «...είναι ένα μεγάλο ποίημα, μ ενιαία διάθεση, μ ενιαία πνοή, μ ενιαία έκφραση και που το χώρισμά του σε κομμάτια δε φέρνει καμιά διάσπαση στην ενότητά του». Βλ. Κλέων Β. Παράσχος, «Γιάννη Ρίτσου: Το Eμβατήριο του Ωκεανού», περ. Νέα Εστία, τόμ. ΚΗ, τεύχ. 327, Αθήνα 1 Αυγούστου 1940, σ. 970.

Εμβατήριο του Ωκεανού ανήκει στη δεύτερη φάση 1936/1937-43 της δημιουργίας του ποιητή 5. Πιο συγκεκριμένα, ανήκει στην πρώτη περίοδο (1937-1941) της δεύτερης φάσης, κατά την οποία η ποίηση του Ρίτσου από άποψη θεματικής φαίνεται να γίνεται πιο εσωτερική και πιο προσωπική, καθώς χαρακτηρίζεται από τάση φυγής και υπαρξιακών αναζητήσεων 6. Τρία πολύστιχα ποιήματα αυτής της περιόδου σηματοδοτούν την πορεία του ποιητή προς το λυρισμό, τρία ποιήματα που χαρακτηρίζονται αναμφισβήτητα από ένα βαθύτατο ανθρωπισμό: 1. Το Τραγούδι της αδελφής μου (1937) όπου ο Ρίτσος με συγκίνηση εκφράζει τον πόνο για την ψυχική νόσο της αδελφής του Λούλας. 2. Η Εαρινή συμφωνία (1937-1938) όπου ο ποιητής μιλάει με έκσταση για το θαύμα του έρωτα που προφανώς τον είχε βοηθήσει να αντέξει τις τραυματικές εμπειρίες της μέχρι τότε ζωής του (οικονομική χρεοκοπία της οικογένειας, πρόωρος θάνατος του μεγάλου αδελφού και της αγαπημένης μητέρας, ψυχική νόσος πατέρα και αδελφής, ασθενής υγεία του ίδιου). 3. Το Εμβατήριο του Ωκεανού όπου το ποιητικό υποκείμενο αναπολεί την παιδική του ηλικία στη Μονεμβασιά, τότε που ατενίζοντας τη θάλασσα, ονειρευόταν και «άκουγε» τη θάλασσα να τον καλεί στο μεγάλο ταξίδι της ζωής 7. Στο Εμβατήριο του Ωκεανού ζωντανεύουν νοσταλγικές μνήμες από τη θάλασσα όπου κοντά της ο Ρίτσος έζησε τα παιδικά του χρόνια. Οι προσωπικές μνήμες από την αθωότητα του παρελθόντος αισθητικοποιούνται με εικόνες και σχήματα ποιητικού λόγου, που κάποιες φορές τείνουν να αγγίξουν τα όρια του υπερρεαλισμού, κινητοποιώντας τη φαντασία του αναγνώστη. Από αυτή την άποψη το ποίημα αφήνει «ανοιχτούς» δρόμους για πολλές διαφορετικές αναγνώσεις που επιτρέπουν τη συγκίνηση σε διδάσκοντες και διδασκομένους, ιδιαίτερα όταν οι τελευταίοι βρίσκονται στην εφηβική ηλικία. Στο έργο αυτό διαφαίνεται ξεκάθαρα ότι έχει ήδη συντελεσθεί η στροφή προς τις μεγάλες ποιητικές συνθέσεις με ελεύθερους στίχους που ξεχειλίζουν από λυρισμό 8, ενώ εμφανή είναι και τα στοιχεία του υπερρεαλισμού που χρησιμοποιεί ο ποιητής, εκμεταλλευόμενος τις τολμηρές μεταφορές, τις ονειρικές εικόνες και τους συνειρμούς της νεωτερικής ποίησης, χωρίς όμως να φθάνει στους ακραίους πειραματισμούς ως προς τα εκφραστικά μέσα άλλων εκπροσώπων της Γενιάς του 30 9. Η ματιά του ώριμου πλέον ποιητικού υποκειμένου είναι έτοιμη να δει το φως του Ήλιου και να αναζητήσει τους ανοιχτούς ορίζοντες της θάλασσας, να ανταποκριθεί στο κάλεσμα της 5 Η περιοδολόγηση αυτή, με μικρές διαφοροποιήσεις, καθιερώθηκε κυρίως από το Γ. Βελουδής, Γιάννη Ρίτσου: Επιτομή (ιστορική ανθολόγηση του ποιητικού του έργου), Αθήνα, 1977. Βλ. επίσης Κ. Μπαλάσκας, Νεοελληνική ποίηση. Κείμενα, ερμηνεία, θεωρία. Αθήνα, Επικαιρότητα, 1981(έκδ. 2 η ), σ. 112 (αρχίζει τη δεύτερη φάση από το 1936 και συμπεριλαμβάνει σ αυτή και το έργο Επιτάφιος). 6 Για την περιοδολόγηση του έργου του Ρίτσου, βλ επίσης Χριστόφορος Μηλιώνης (επιμέλεια), Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Γυμνασίου Λυκείου. Ποίηση (Καβάφης-Καρυωτάκης-Σεφέρης-Ρίτσος), Βιβλίο του καθηγητή, τεύχ. 2, Αθήνα, ΟΕΔΒ, 1985, σ. 173. 7 Η Χρύσα Προκοπάκη χαρακτηρίζει τη φάση 1937-1943 της ποιητικής δημιουργίας του Ρίτσου ως περίοδο «λυρικής έξαρσης». Χρ. Προκοπάκη, «Ο ποιητής της τελευταίας προς Ανθρώπου εκατονταετίας», εφ. Τα Νέα Αθήνα, 25/10/1999. Το κείμενο του άρθρου έχει αναρτηθεί στο http://www.tanea.gr/article.aspx?d=19991025&nid=4094978 (τελευταία ανάγνωση 20-04-2010). Βλ. και στο Χρ. Προκοπάκη (εισαγωγή-επιλογή), Ανθολόγια Γιάννη Ρίτσου, Αθήνα, Κέδρος, 2000, σ. 12-13. Για το λυρισμό του Ρίτσου, βλ. επίσης Λ. Πολίτη, Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Αθήνα, ΜΙΕΤ, 1980(3 η έκδ.), σ. 298 (θεωρεί την «πλατιά ροή του λυρικού λόγου» ως κύρια αρετή του έργου του Ρίτσου αλλά και το αδύνατο σημείο της ποιήσης του). Επιπλέον, ο Μίκης Θεοδωράκης, μιλώντας σε πρόσφατη συνέντευξή του για τις τρεις ποιητικές συνθέσεις του Ρίτσου (Το Τραγούδι της αδελφής μου, Η Εαρινή συμφωνία, Το Εμβατήριο του Ωκεανού), υπογραμμίζει χαρακτηριστικά: «...o βαθύτατος ποιητικός λυρισμός που χαρακτηρίζει και τα τρία αυτά αριστουργήματα κυριαρχείται από άκρατο ανθρωπισμό, στα όρια μιας συναισθηματικής τραυματισμένης αγωνίας...». Βλ. Μ. Θεοδωράκης, «Η σχέση μου με τον Γιάννη Ρίτσο», συνέντευξη στην Αλεξάνδρα Βουδούρη, Εφημερίδα του Φεστιβάλ Αθηνών, Αθήνα, 07-06-2009. Η συνέντευξη δόθηκε με αφορμή τη συναυλία της Λαϊκής Ορχήστρας «Μίκης Θεοδωράκης» στο Ηρώδειο στο πλαίσιο αφιερώματος για τα 100 χρόνια από τη γέννηση του ποιητή. 8 Για τη λυρική πνοή και το λυρικό πάθος που χαρακτηρίζει το Εμβατήριο του Ωκεανού, βλ. Κλέων Β. Παράσχος, ό.π., σ. 970-972. 9 Η στροφή αυτή θεωρείται ότι πρέπει να ξεκίνησε γύρω στα 1935. Για τα χαρακτηριστικά της ποιητικής του γραφής, έτσι όπως διαμορφώνεται στα ποιήματά του κατά τη δεύτερη φάση της δημιουργίας του, βλ. και Σόνια Ιλίνσκαγια, Η μοίρα μιας γενιάς. Συμβολή στη μελέτη της μεταπολεμικής ποίησης στην Ελλάδα, Αθήνα, Κέδρος, 1976, σ. 17.

ομορφιάς της ζωής, να ανοίξει την καρδιά του στην αγάπη του ανθρώπου, αφήνοντας το σκοτάδι και το πένθος της προηγούμενης φάσης (1926-1936), κατά την οποία ο συναισθηματικά πληγωμένος Ρίτσος, λόγω των δραματικών οικογενειακών βιωμάτων, ήταν ιδιαίτερα ευάλωτος στην επιρροή της απαισιόδοξης αδράνειας του «Καρυωτακισμού» 10. Ο ώριμος πια, μεστός από εμπειρίες, αφηγητής επιστρέφει με το βλέμμα του παιδιού στο μαγικό χρόνο και τόπο του παρελθόντος, εκείνον της παιδικής-εφηβικής ηλικίας στο βράχο της Μονεμβασιάς, και συνθέτει εικόνες της θάλασσας που τον καλεί σε ένα συναρπαστικό και περιπετειώδες ταξίδι ελευθερίας, εικόνες στις οποίες συνυφαίνεται το όνειρο με την πραγματικότητα. Με άλλα λόγια, η θάλασσα, ως φωτεινός δρόμος για ένα ταξίδι φυγής από την πραγματικότητα, για ένα-ίσως-ταξίδι αναζήτησης της αγνότητας των παιδικών χρόνων είναι το κύριο θέμα του ποιήματος 11. Η διδασκαλία μας στηρίχτηκε στο παρακάτω απόσπασμα, το οποίο ήταν ανθολογημένο στο παλιό σχολικό εγχειρίδιο του μαθήματος Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Γ Γυμνασίου 12. Οι γέροι ναυτικοί, που δεν έχουν καΐκι, που δεν έχουν πια δίχτυα κάθονται στο βράχο και καπνίζουν στην πίπα τους ταξίδια, σκιά και μετάνοια. Όμως εμείς δεν ξέρουμε τίποτα απ τη στάχτη στη γεύση του ταξιδιού. Ξέρουμε το ταξίδι Και το γλαυκό ημικύκλιο του ορίζοντα που ναι σαν τ άγριο φρύδι θαλασσινού θεού. Πηδάμε στις βάρκες λύνουμε τα σκοινιά και τραγουδάμε τη θάλασσα κοιτώντας το ασημένιο σύννεφο πλάι στ ανοιξιάτικο φεγγάρι. Ποια διαμαντένια πολιτεία κοιμάται πίσω απ τα βουνά; Ποια φώτα τρέμουν πέρα στη νύχτα και μας φωνάζουν; Ακούσαμε το τραγούδι της θάλασσας και δε μπορούμε πια να κοιμηθούμε. Μητέρα, μη μου κρατάς το χέρι. Επιλέξαμε το συγκεκριμένο απόσπασμα, γιατί θεωρούμε ότι από άποψη περιεχόμενου μπορούσε να προκαλέσει συγκίνηση στους μαθητές της εφηβικής ηλικίας, αλλά και επειδή από άποψη εκφραστικών μέσων ήταν εμφανής η παρουσία των εικόνων που ήταν εύκολο να αποκτήσουν μορφή στο μάθημα των εικαστικών 13. Από την άλλη πλευρά, οι στίχοι «λύνουμε τα 10 «...Ο Ρίτσος θα επιχειρήσει να αποδράσει από την κλειστή μικροαστική ζωή και την καρυωτακική αδράνεια...», βλ. M. Vitti, Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Αθήνα, Οδυσσέας, 1987, σ. 409. 11 Κλέων Β. Παράσχος, ό.π., σ. 971 και Π. Πρεβελάκη, Ο ποιητής Γιάννης Ρίτσος. Συνολική θεώρηση του έργου του, Αθήνα, Κέδρος, 1981, σ. 103-107. 12 Ν. Γρηγοριάδης, Δ. Καρβέλης, Χ. Μηλιώνης, Κ. Μπαλάσκας, Γ. Παγανός, Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας-Γ Γυμνασίου, Αθήνα, ΟΕΔΒ 2005 (έκδ. 5 η ), σ. 264-65. Σημειώνουμε ότι το Εμβατήριο του Ωκεανού δεν ανθολογείται στο νέο σχολικό εγχειρίδιο που διδάσκεται από το σχολικό έτος 2006/07. 13 Άλλωστε, ο ίδιος ο ποιητής είχε ασχοληθεί στα χρόνια που βρισκόταν στην εξορία με τη ζωγραφική σε πέτρες, ρίζες ή κόκκαλα Βλ. Πλ. Μάξιμος, Γιάννης Ρίτσος. Εικαστικά, Αθήνα, 2002 (φωτογραφικό λεύκωμα με τα εικαστικά έργα του Ρίτσου που συνοδεύονται από επιλεγμένους στίχους του ποιητή που ανθολόγησε ο Κ. Γεωργουσόπουλος). Για την

σκοινιά και τραγουδάμε τη θάλασσα» και «ακούσαμε το τραγούδι της θάλασσας» ήταν δυνατό να αποτελέσουν τη γέφυρα σύνδεσης με το μάθημα της μουσικής. Για τη λογοτεχνική προσέγγιση του αποσπάσματος διαθέσαμε δύο διδακτικές ώρες 14, έχοντας ως μέθοδο διδασκαλίας τη μαθητοκεντρική με κατευθυνόμενο διάλογο 15. Στόχος της διδασκαλίας ήταν η εστίαση στις ποιητικές εικόνες του έργου και η κινητοποίηση της δημιουργικής φαντασίας των μαθητριών/τών. Ήδη από την πρώτη ανάγνωση γίνεται αμέσως φανερό ότι στο συγκεκριμένο απόσπασμακάτι που ισχύει και για ολόκληρο το έργο-ο ποιητής, «ζωγραφίζοντας» με τους στίχους του, συνθέτει μία θαλασσογραφία με έντονο το στοιχείο του φωτός (ασημένιο σύννεφο, ανοιξιάτικο φεγγάρι, διαμαντένια πολιτεία, φώτα που τρέμουν) όπου όμως κυρίαρχη είναι, όχι μόνο η θάλασσα, αλλά και η ανθρώπινη παρουσία (οι γέροι ναυτικοί, ο ποιητής-αφηγητής, η ομάδα των εφήβων, η μητέρα). Η παραπάνω διαπίστωση οδήγησε να κατευθυνθεί η διδασκαλία σε μία πορεία πρόσληψης και αναπαράστασης των εικόνων που συνέθεταν αυτή τη «φωτολατρική» θαλασσογραφία. Η ποιητική θαλασσογραφία του αποσπάσματος αποτελείται από δύο κύριες αντιθετικές εικόνες, οι οποίες με καθαρά ελλειπτικό τρόπο εγκιβωτίζουν άλλες εικόνες, εικόνες που οι αναγνώστες καλούνται να συναισθανθούν και να αναπλάσουν με τη φαντασία τους. Στην πρώτη εικόνα οι φιγούρες των γέρων ναυτικών «που δεν έχουν καΐκι, που δεν έχουν πια δίχτυα» παρουσιάζονται να κάθονται στο βράχο του λιμανιού και να «καπνίζουν στην πίπα τους ταξίδια, σκιά και μετάνοια». Η εικόνα της φαινομενικής ακινησίας εγκιβωτίζει εικόνες από τα ταξίδια του παρελθόντος, που αναπολούν οι γέροι ναυτικοί. Πρόκειται για εικόνες κίνησης απόλυτα «ανοιχτές» στην πρόσληψη από τη φαντασία των αναγνωστών. Αναρωτιόμαστε τι αναπολούν, τι ανακαλούν στη μνήμη τους, τι ονειρεύονται και τι αισθάνονται οι γέροι ναυτικοί, ατενίζοντας τη θάλασσα. Ποιες εικόνες ανακαλούν συνειρμικά από τη θέα του ανοιχτού ορίζοντα; Ποιες εικόνες από πραγματικά ταξίδια του παρελθόντος αναβιώνουν σαν όνειρο στο παρόν και αποκτούν υπόσταση στη σκέψη τους; Στη δεύτερη εικόνα που εισάγεται με το αντιθετικό όμως ο ποιητής-αφηγητής κρύβεται πίσω από το πρώτο πρόσωπο πληθυντικού (εμείς), γενικεύοντας τους προσωπικούς στοχασμούς και τα ατομικά βιώματα ως συλλογική έκφραση μίας συγκεκριμένης ομάδας, εκείνων των εφήβωννέων με τους οποίους ο ίδιος φαίνεται ότι ταυτίζεται συναισθηματικά. Η τρυφερή «αποστροφή» με τη διατύπωση του αιτήματος χειραφέτησης από το παιδί προς τη μητέρα (μητέρα, μη μου κρατάς το χέρι) προσδιορίζει τη μεταβατική προς την εφηβεία ηλικία που υποδύεται ο ποιητής-αφηγητής. Από την ακινησία της εικόνας των γέρων ναυτικών περνάμε στην ορμητική ψυχική διάθεση των εφήβων που βιάζονται να ακολουθήσουν το συναρπαστικό κάλεσμα της θάλασσας για το ταξίδι στο άγνωστο, που ονειρεύονται να «ανοιχτούν» στην περιπέτεια της ζωής, που επιθυμούν να εγκαταλείψουν την ασφάλεια του λιμανιού, να αποδεσμευτούν από το οικογενειακό περιβάλλον και να χειραφετηθούν από την προστασία της μητρικής στοργής. Η δεύτερη εικόνα, η οποία χαρακτηρίζεται από αμεσότητα και παραστατικότητα χάρη στη χρήση του χρόνου ενεστώτα και παρουσίαση του λευκώματος από το Μουσείο Μπενάκη, βλ. δημοσίευμα με τον τίτλο «Εικαστική ποίηση του Γ. Ρίτσου», εφημ. Ριζοσπάστης, Αθήνα, 22/11/2002, σ. 31. 14 Για τη διδασκαλία εκμεταλλευτήκαμε τις διδακτικές ώρες συναδέλφων που απουσίαζαν στην πολυήμερη εκδρομή της Γ Λυκείου. Μ αυτόν τον τρόπο αποφύγαμε να αφιερώσουμε διδακτικό χρόνο για ένα λογοτεχνικό κείμενο που πλέον δεν συμπεριλαμβάνεται στη διδακτέα ύλη. 15 Για μία διδασκαλία με τη βοήθεια δικτυακών τόπων στους οποίους μπορούν να προσφύγουν οι μαθητές για τη συλλογή στοιχείων για τη ζωή και το έργο του Γιάννη Ρίτσου, προτείνουμε ενδεικτικά τις παρακάτω διευθύνσεις: http://www.ekebi.gr (ιστοσελίδα του Εθνικού Κέντρου Βιβλίου όπου στο αρχείο των Ελλήνων λογοτεχνών υπάρχει αναλυτικό βιογραφικό σημείωμα του Γιάννη Ρίτσου, αναλυτική εργογραφία και βιβλιογραφία για το έργο του.τελευταία ανάγνωση 20-04-2010). http://www.translatum.gr/forum/index.php?topic=34211.0 (περιέχει εκατό γνωστές ποιητικές συνθέσεις του Ρίτσου, ολόκληρες ή μεγάλα αποσπάσματα, σύντομο βιογραφικό σημείωμα και αναλυτική εργογραφία του ποιητή. Τελευταία ανάγνωση 20-04-2010). http://www.tanea.gr/article.aspx?d=19991025&nid=4094978 (άρθρο της Χρ. Προκοπάκη για το έργο του Ρίτσου. Βλ. στην υποσημ. 7). http://el.wikipedia.org/wiki/γιάννης_ρίτσος (περιέχει σύντομο βιογραφικό σημείωμα, ελλιπές όμως ως προς τα χαρακτηριστικά του έργου και σχετικά αναλυτική εργογραφία του ποιητή. Τελευταία ανάγνωση 20-04-2010).

των επιθέτων, εγκιβωτίζει εικόνες από τα φανταστικά ταξίδια που οι έφηβοι οραματίζονται στο ασφαλές λιμάνι, ατενίζοντας τη θάλασσα. Ενώ, λοιπόν, οι γέροι ναυτικοί με τη θέα του θαλασσινού τοπίου ανακαλούν νοσταλγικά στο παρόν τα ταξίδια του παρελθόντος, οι έφηβοι, κοιτάζοντας «το ασημένιο σύννεφο πλάι στ ανοιξιάτικο φεγγάρι», μένουν ξάγρυπνοι από το σαγηνευτικό «τραγούδι» της θάλασσας και βιώνουν στα όνειρα του παρόντος μελλοντικά ταξίδια. Αναρωτιούνται «ποια διαμαντένια πολιτεία κοιμάται πίσω απ τα βουνά» και ονειρεύονται να την ανακαλύψουν. Μαγνητίζονται από τα φώτα που «τρέμουν πέρα στη νύχτα» και ονειρεύονται να τα ακολουθήσουν... Άννα Αγγελοπούλου (φιλόλογος) Η χαρακτική είναι ένας βασικός κλάδος στις καλές τέχνες, όπως είναι η ζωγραφική και η γλυπτική, δεν είναι όμως ιδιαίτερα γνωστή στους περισσότερους ανθρώπους. Τα κύρια είδη της χαρακτικής είναι η ξυλογραφία, η χαλκογραφία και η λιθογραφία. Στη χαρακτική, η χαραγμένη πλάκα δεν είναι ο τελικός σκοπός της εργασίας, αλλά το αποτύπωμα των χαραγμάτων επάνω στο χαρτί. Με την τεχνική αυτή έχουμε τη δυνατότητα να τυπώσουμε το έργο μας πολλές φορές χωρίς να μειώνεται η αξία του. Ο χαράκτης υπογράφει όλα τα τυπώματα δεξιά στο κάτω μέρος του έργου και αριστερά με ένα κλάσμα σημειώνει τον αριθμό των αντιτύπων (παρονομαστής) που είναι περιορισμένος και τη σειρά εκτύπωσης του κάθε έργου (αριθμητής). Στο μάθημα των Εικαστικών, παρά το ότι διδάσκεται μία μόνο φορά την εβδομάδα, επιχειρήσαμε μια πρώτη επαφή των μαθητών της Γ Γυμνασίου με τη χαρακτική και, ειδικότερα, με τη χαρακτική σε λινόλεουμ (υλικό με λαστιχένια υφή). Πρόκειται για είδος της χαρακτικής που μοιάζει πολύ με την ξυλογραφία. Κατά τη χάραξη και την τύπωση των έργων, χρησιμοποιήθηκαν αντίστοιχα ειδικά κοπίδια και ειδικά χρώματα. Το ευχάριστο ήταν ότι οι μαθητές φάνηκαν να εντυπωσιάζονται από την καινούρια τεχνική, κάτι που εύκολα γίνεται αντιληπτό και στο αποτέλεσμα των έργων τους 16. Το θέμα των έργων αυτών αποτέλεσε, επίσης, μια ιδιαίτερη πηγή έμπνευσης για τους μαθητές. Με αφορμή την επέτειο των εκατό χρόνων από τη γέννηση του ποιητή Γιάννη Ρίτσου και σε συνεργασία με τη φιλόλογο του σχολείου μας, Άννα Αγγελοπούλου, οι μαθητές της Γ Γυμνασίου κλήθηκαν να αποδώσουν με εικόνες στίχους από την ποιητική σύνθεση του Γιάννη Ρίτσου, «Εμβατήριο του Ωκεανού». Το έργο αυτό του Ρίτσου, που εκδόθηκε το 1940, απεικονίζει ποιητικά μνήμες από τη θάλασσα, από το βράχο της Μονεμβασιάς όπου ο ποιητής έζησε τα πρώτα χρόνια της ζωής του. Οι δημιουργίες των μαθητών παρουσιάστηκαν στην αίθουσα Τέχνης Αρχιτεκτονικού του Δήμου Θεσσαλονίκης (Αγγελάκη 13) από την 15 η έως και την 28 η του μηνός Οκτωβρίου, στο πλαίσιο των 44 ων Δημητρίων του Δήμου Θεσσαλονίκης (Δημήτρια στα σχολεία). Στην έκθεση αυτή συνεργαστήκαμε και με την καθηγήτρια της Μουσικής του σχολείου μας, Μαρία Πατιώ, η οποία είχε την ιδέα μιας βιντεοεγκατάστασης στο χώρο της έκθεσης, όπου προβάλλονταν μουσικά σύνολα της μελοποιημένης ποίησης του Γιάννη Ρίτσου, ερμηνευμένα από τη χορωδία του ΠΣΠΘ. Τα έργα των μαθητών ήταν προς πώληση και τα χρήματα που συγκεντρώθηκαν διατέθηκαν για φιλανθρωπικό σκοπό. Βούλα Λιόλιου (Ζωγράφος Καθηγήτρια Εικαστικών) Η εφαρμογή «καινοτόμων» διδακτικών προτάσεων στο σχολείο είναι σαν την Ιθάκη: αξίζει για τις παράλληλες εμπειρίες που προσφέρει. Στα πλαίσια της εκπαιδευτικής δραστηριότητας Όταν τα μαθήματα συνομιλούν (διαβάζοντας, ζωγραφίζοντας και τραγουδώντας την ποίηση του Γιάννη Ρίτσου), οι μαθήτριες και οι μαθητές αναζήτησαν στην ελληνική δισκογραφία τραγούδια διαφόρων συνθετών (Μ. Θεοδωράκη, Ν. Μαμαγκάκη, Χ. Λεοντή, Θ. Μικρούτσικου, Δ. Μούτση, Γ. Κοτσώνη, Μ. Τόκα, Γ. Μαρκόπουλου, Μ. Λοϊζου) που μελοποίησαν ποίηση του Γιάννη Ρίτσου ή μελοποίησαν ποίηση μεταφρασμένη από τον Γιάννη Ρίτσο και επέλεξαν ορισμένα από αυτά. 16 Για περισσότερες λεπτομέρειες σχετικά με την τεχνική, βλ. Βούλα Λιόλιου, Διδασκαλία χαρακτικής σε λινόλεουμ, περιοδ. Εικαστική Παιδεία, Τεύχ. 12, Αθήνα, 1996, σ. 113-116.

Δημιουργήθηκαν φωνητικά και οργανικά σύνολα μαθητών/τριων του γυμνασίου/λυκείου του Πειραματικού Σχολείου Α.Π.Θ. που μελέτησαν και ερμήνευσαν τα τραγούδια αυτά. Οι ερμηνείες βιντεοσκοπήθηκαν στο χώρο του σχολείου και παρουσιάστηκαν σε βιντεοεγκατάσταση, παράλληλα με την έκθεση χαρακτικής της Γ γυμνασίου, η οποία έλαβε χώρα στην Αίθουσα Τέχνης Δήμου Θεσσαλονίκης, στις 15-28 Οκτωβρίου 2009, στα πλαίσια των Δημητρίων στα Σχολεία-2009. Πιο συγκεκριμένα, τα τραγούδια που βιντεοσκοπήθηκαν είναι τα ακόλουθα: Mέρα Μαγιού μου μίσεψες (μουσική Μίκης Θεοδωράκης), Δεν κλαίω γι αυτά που μου χεις πάρει (μουσική Μάριος Τόκας), Η πιο όμορφη θάλασσα (μουσική Μάνος Λοϊζος, ποίηση Ναζίμ Χικμέτ, μετάφραση Γιάννη Ρίτσου), Η σονάτα του σεληνόφωτος (μουσική Λούντβιχ Φον Μπετόβεν), Βασίλεψες αστέρι μου (μουσική Μίκης Θεοδωράκης), Αν η μισή μου καρδιά (μουσική Θάνος Μικρούτσικος, ποίηση Ναζίμ Χικμέτ, μετάφραση Γιάννης Ρίτσος). Μαρία Πατιώ (Μουσικός Καθηγήτρια Μουσικής)