Οικονομική Ένταξη των Μεταναστών στην Ελλάδα:

Οικονομική Ένταξη των Μεταναστών στην Ελλάδα: Διαφοροποιήσεις ως προς τη χώρα προέλευσης μέσα από τη μελέτη των επίσημων στατιστικών Αλεξάνδρα Τραγάκη Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Οικονομικής Δημογραφίας Τμήμα Γεωγραφίας, Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο 1 Εξαλείφοντας τα Εμπόδια προς μια Πολυπολιτισμική Κοινωνία 0

1. Εισαγωγή Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1980, όταν οι χώρες της Νότιας Ευρώπης άρχισαν να αντιμετωπίζουν ρεύματα μαζικής εισροής μεταναστών, το ερευνητικό ενδιαφέρον των επιστημόνων στράφηκε προς τον εντοπισμό κάποιων κοινών στις χώρες αυτές ερμηνευτικών παραγόντων της ξαφνικής - και σε μεγάλο βαθμό μη αναμενόμενης- αναστροφής του μεταναστευτικού ισοζυγίου. Παραδοσιακές χώρες εκροής εργατικού δυναμικού μετατράπηκαν μέσα σε ένα σύντομο χρονικό διάστημα σε πόλους έλξης μεταναστών προερχόμενων από νέες χώρες προέλευσης, χαράζοντας νέες διαδρομές στο μεταναστευτικό χάρτη και δημιουργώντας νέα μοτίβα εγκατάστασης. Οι κοινοί παράγοντες που προτάθηκαν ως ερμηνευτικοί της νέας αυτής τάσης αποτελούν ένα ενδιαφέρον μείγμα εξωτερικών γεγονότων και εσωτερικών συνθηκών. Τα εξωτερικά γεγονότα, με κυριότερο την πολιτική κατάρρευση του Ανατολικού μπλοκ και τη συνεπακόλουθη κοινωνική και οικονομική κρίση των χωρών αυτών, συνέβαλαν στη ραγδαία αύξηση της προσφοράς αλλοδαπού εργατικού δυναμικού, τουλάχιστον κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1990. Την ίδια εποχή, στο εσωτερικό των οικονομιών της Νότιας Ευρώπης, οι υψηλοί ρυθμοί οικονομικής μεγέθυνσης, οι ιδιαιτερότητες στις δομές και την οργάνωση της αγοράς εργασίας (μικρές οικογενειακές επιχειρήσεις, υψηλά ποσοστά αυτοαπασχόλησης, εκτεταμένη εισφοροδιαφυγή και παραοικονομία, συρρίκνωση του αγροτικού τομέα) αύξησαν θεαματικά τη ζήτηση εργατικού δυναμικού και συνέβαλαν στη δημιουργία των προϋποθέσεων και των κατάλληλων συνθηκών μεταστροφής της ευρύτερης περιοχής από τόπο εκροής σε τόπο μαζικής εισροής μεταναστών (King, 2000; King, 2002; Baldwin-Edwards,1997). Σήμερα, στα μέσα της δεύτερης δεκαετίας του 21 ου αιώνα, ίδιας φύσης παράγοντες (δυσμενείς πολιτικές εξελίξεις στις γειτονικές της ΕΕ χώρες, αρνητικοί ρυθμοί οικονομικής μεγέθυνσης και ιδιαιτερότητες στην αγορά εργασίας) βρίσκονται για άλλη μια φορά στο επίκεντρο των εξελίξεων και διαμορφώνουν ένα νέο ιδιόμορφο σκηνικό. Μόνο που στη συγκεκριμένη περίοδο οι δυνάμεις που δημιουργούνται είναι περισσότερο σύνθετες και συχνά αντίρροπες. Οι μεταναστευτικές εισροές και εκροές έχουν ενταθεί, οι διαδρομές έχουν επαναχαραχθεί, οι λόγοι ώθησης των ανθρώπων μακριά από τη χώρα τους έχουν διευρυνθεί και ο μεταναστευτικός πληθυσμός δεν έχει πλέον τα παραδοσιακά δημογραφικά χαρακτηριστικά που είχε στο παρελθόν. Το μεταναστευτικό, είτε ως ζήτημα διαχείρισης των ροών είτε ως πρόκληση αξιοποίησης των υφιστάμενων μεταναστών (μετανατευτικά αποθεμάτα), αναδεικνύεται σήμερα ως το κρισιμότερο κοινωνικό, οικονομικό και πολιτικό ζήτημα της Ευρώπης. Η δημογραφική ανισορροπία ανάμεσα στο νεανικό και ταχύτατα αυξανόμενο πληθυσμιακά Νότο και το γηρασμένο και συρρικνούμενο πληθυσμό του οικονομικά ανεπτυγμένου Βορρά επιβεβαιώνει τη διαπίστωση ότι η κυριότερη και βαθύτερη αιτία πίσω από τις μεταναστευτικές πιέσεις βρίσκεται στις ανισότητες. Οι πολιτικές εντάσεις και οι συρράξεις είτε διακρατικές είτε στο εσωτερικό ορισμένων χωρών ενισχύουν κατά περιόδους τις προσφυγικές ή μεταναστευτικές ροές δεν αποτελούν όμως τη γενεσιουργό αιτία των έντονων μετακινήσεων. Η επίλυσή τους θα μπορούσε 1

να ανακόψει τη μαζική εκροή απελπισμένων πληθυσμών αλλά δε θα αρκούσε για να αναχαιτιστούν μελλοντικά κύματα οικονομικών μεταναστών που ζητούν καλύτερες ευκαιρίες διαβίωσης και εργασίας, ενώ οι γηρασμένες οικονομίες της Ευρώπης αναζητούν μεθόδους αναπλήρωσης του εργατικού δυναμικού τους. Γηραιότερη από ποτέ και με το χαμηλότερο ιστορικά δείκτη γονιμότητας, η Ευρώπη βρίσκεται σήμερα αντιμέτωπη με την μεγαλύτερη σύγχρονη πρόκληση, τη δημογραφική ανανέωση του πληθυσμού και του εργατικού δυναμικού της. Ανανέωση που μπορεί, εν μέρει και υπό προϋποθέσεις, να παρέχουν οι κατά κανόνα νεαρές και δυναμικές μετακινούμενες μάζες. Ωστόσο, τα δημογραφικά οφέλη της μετανάστευσης, μέσω της ηλικιακής ανανέωσης, της αριθμητικής αύξησης και της ποιοτικής ενίσχυσης του ανθρώπινου δυναμικού, είναι άμεσα συνδεδεμένα με τη διαδικασία υποδοχής και το ρυθμό κοινωνικής και οικονομικής ένταξης του αλλοδαπού πληθυσμού. Το επίπεδο εκπαίδευσης των νεο-εισερχομένων, η ευκολία στην πρόσβαση των παιδιών τους στη σχολική διαδικασία, η δυνατότητα εύρεσης νόμιμης απασχόλησης αποτελούν, σύμφωνα με τη διεθνή εμπειρία, καθοριστικούς παράγοντες, για την ομαλή είσοδο των μεταναστών στη χώρα υποδοχής και την καλύτερη και αποδοτικότερη αξιοποίηση της παρουσίας τους. Αυτή είναι η μεγαλύτερη πρόκληση που καλούνται, σήμερα, να αντιμετωπίσουν οι χώρες της Ευρώπης, και ιδιαίτερα αυτές του Ευρωπαϊκού Νότου. Η έλλειψη εμπειρίας στην υποδοχή και ένταξη μεταναστών και η, για μεγάλο διάστημα, απουσία οποιασδήποτε συντονισμένης μεταναστευτικής πολιτικής δυσκολεύουν σημαντικά τη δημιουργία ενός ευνοϊκού περιβάλλοντος, ενώ η παρατεταμένη οικονομική ύφεση προσθέτει έναν επιπλέον επιβαρυντικό παράγοντα. Στο κεφάλαιο αυτό μελετάται η περίπτωση της Ελλάδας ως χώρα υποδοχής οικονομικών μεταναστών και οι δημογραφικοί παράγοντες που καθορίζουν την κοινωνική και οικονομική ένταξή τους. Η ανάλυση στηρίζεται στα επίσημα στατιστικά στοιχεία όπως προκύπτουν από την ανάλυση των δεδομένων της πρόσφατης Απογραφής του πληθυσμού που έλαβε χώρα το 2011. Παρά τις έντονες επιφυλάξεις που διατυπώνονται ως προς την πληρότητα και την αξιοπιστία των επίσημων στατιστικών σχετικά με την καταγραφή τόσο του μεγέθους όσο και των ποιοτικών χαρακτηριστικών των μεταναστών, τα στοιχεία της Απογραφής αποτελούν τη βασική πηγή πληροφορίας για την ποσοτική προσέγγιση και ανάλυση του φαινομένου. Η ανάλυση των επίσημων στατιστικών αποτελεί το βασικό πλαίσιο για τη διενέργεια οποιασδήποτε ποιοτικής ανάλυσης και το κύριο εργαλείο εξαγωγής συμπερασμάτων και προτάσεων πολιτικής. Τα στοιχεία της Απογραφής του 2011 που αφορούν στον αλλοδαπό πληθυσμό παραμένουν ακόμη σε μεγάλο βαθμό αναξιοποίητα. Μέσα από αυτά παρέχεται ένας πλούτος πληροφοριών σχετικά με τα δημογραφικά και οικονομικά στοιχεία των αλλοδαπών που ζουν και δραστηριοπούνται στη χώρα. Προκύπτουν, έτσι, έμμεσα κάποιες διαπιστώσεις ως προς την πορεία της οικονομικής ένταξής τους αλλά και τις μελλοντικές προοπτικές για τη χώρα. 2

Η ανάλυση και παρουσίαση των στοιχείων που αφορούν στους εργαζόμενους αλλοδαπούς στην Ελλάδα αποτελούν το βασικό αντικείμενο αλλά και την ουσιαστική συνεισφορά του παρόντος κεφαλαίου στη σχετική βιβλιογραφία. Το κεφάλαιο διαθρώνεται ως εξής. Στην επόμενη ενότητα παρουσιάζονται τα δημογραφικά χαρακτηριστικά του αλλοδαπού πληθυσμού και αναλύονται οι διαφορές ανάμεσα στις βασικότερες εθνικές ομάδες που ζουν και δραστηριοποιούνται στην Ελλάδα. Η ανάλυση αυτή θεωρείται κρίσιμη, δεδομένης της καθοριστικής σημασίας των δημογραφικών χαρακτηριστικών στη διαδικασία οικονομικής και κοινωνικής ένταξης του αλλοδαπού πληθυσμού. Η τρίτη ενότητα παρουσιάζει την προηγούμενη εμπειρία και εξετάζει την επίδραση της τρέχουσας οικονομικής κρίσης τόσο στην ένταση των μεταναστευτικών ροών όσο και στα ποιοτικά χαρακτηριστικά του μεταναστευτικού αποθέματος. Στην τέταρτη ενότητα, μετά από μια σύντομη βιβλιογραφική ανασκόπηση, αναλύονται τα οικονομικά χαρακτηριστικά των εργαζόμενων αλλοδαπών: οι κλάδοι και τα επαγγέλματα στα οποία δραστηριοποιούνται καθώς και η θέση τους στην αγορά εργασίας. Εξετάζονται οι διαφορές ανάλογα με την εθνικότητα αναδεικνύοντας τη διαφορετική δυναμική της κάθε πληθυσμιακής ομάδας. Τέλος γίνεται μια συνοπτική παρουσίαση των κυριότερων εθνικών ομάδων που διαβιούν σήμερα στη χώρα και των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών τους. Το κείμενο κλείνει με τη διατύπωση κάποιων βασικών συμπερασμάτων και σημείων προβληματισμού. 2. Ποιοι είναι οι μετανάστες στην Ελλάδα: δημογραφικά χαρακτηριστικά Σύμφωνα με τις επίσημες στατιστικές, ο πληθυσμός των αλλοδαπών που ζουν στην Ελλάδα υπολογίζεται στα 911.929 άτομα, τα οποία αντιστοιχούν στο 8,43% του συνολικού πληθυσμού της χώρας. Αριθμός κατά 20% υψηλότερος σε σχέση με το 2001, όταν ο αλλοδαπός πληθυσμός εκτιμήθηκε στα 762.191 άτομα και το ποσοστό τους οριακά άγγιζε το 7% του συνολικού πληθυσμού. Αν και ο αλλοδαπός πληθυσμός που ζει στην Ελλάδα αποτελείται από άτομα που προέρχονται από 130 διαφορετικές χώρες, η σύνθεση ως προς τις εθνικότητες είναι πολύ λιγότερο ανομοιογενής από ό,τι υποδηλώνει ο παραπάνω αριθμός. Ήδη από το 2001, οπότε διεξήχθη η πρώτη επίσημη καταγραφή των αλλοδαπούν που ζουν στη χώρα, σημειώθηκε ότι στην συντριπτική τους πλειοψηφία (περίπου 8 στους 10) είναι Ευρωπαίοι. Εντυπωσιακή Ελληνική ιδιαιτερότητα αποτελεί το γεγονός ότι περισσότεροι από τους μισούς αλλοδαπούς προέρχονται από μια μόνο χώρα προέλευσης, την Αλβανία. Σύμφωνα με τις επίσημες καταγραφές, κατά τη δεκαετία 2001-2011, το μείγμα των εθνικοτήτων τροποποιήθηκε κάτω από την πίεση των πολιτικών και κοινωνικών εξελίξεων έξω από τα σύνορα, σε λιγότερο ή περισσότερο μακρινές περιοχές. Συγκεκριμένα, καταγράφηκε αύξηση του αριθμού των Αφρικανών, ιδίως εκείνων που προέρχονται από χώρες της Βορείου Αφρικής (Μαρόκο, Τυνησία, Αλγέρι και Σουδάν) και τη Νιγηρία. Αυξημένη συμμετοχή στον 3

πληθυσμό των αλλοδαπών καταγράφουν επίσης οι Ασιάτες, κυρίως άτομα που προέρχονται από το Αφγανιστάν και το Μπαγκλαντές. Πίνακας 1. Οι βασικότερες Εθνικότητες Αλλοδαπών στην Ελλάδα κατά φύλο, 2011 Ανδρες Γυναίκες Αλβανία 54,7% Αλβανία 50,6% Πακιστάν-Ινδία- Μπαγκλαντές 11,1% Βουλγαρία 10,6% Βουλγαρία 6,1% Ρουμανία 5,7% Ρουμανία 4,5% Γεωργία 4,1% Γεωργία 2,0% Ουκρανία 3,0% Αίγυπτος 1,7% Ρωσία 2,5% Ηνωμένο Βασίλειο 1,4% Ηνωμένο Βασίλειο 2,0% Αφγανιστάν 1,2% Πολωνία 2,0% Πολωνία 1,2% Μολδαβία 1,6% Φιλιππίνες 1,5% Πηγή: ΕΛ.ΣΤΑΤ. Απογραφή Πληθυσμού 2011 Πέρα από τα αριθμητικά μεγέθη που σχετίζονται με το συνολικό πληθυσμό αλλοδαπών, ενδιαφέρον παρουσιάζει η συμμετοχή των μεταναστών σε επί μέρους τομείς της κοινωνικής και οικονομικής ζωής της χώρας, ως μια πρώτη ένδειξη κοινωνικής ένταξης και αποδοχής. Όπως φαίνεται στον Πίνακα 2, λίγο περισσότεροι από δέκα στους εκατό εργαζόμενους είναι αλλοδαποί, ενώ λίγο υψηλότερο είναι το ποσοστό των αλλοδαπών μαθητών στο σύνολο του μαθητικού πληθυσμού (11%). Αντίθετα, ιδιαίτερα χαμηλά είναι τα ποσοστά των αλλοδαπών μεταξύ των συνταξιούχων, μόλις 1,5%, αλλά και γενικότερα μεταξύ των ηλικιωμένων πολιτών. Η μεταστροφή του μεταναστευτικού ισοζυγίου είναι σχετικά πρόσφατη και οι αλλοδαποί που εισήλθαν ως οικονομικοί μετανάστες δεν έχουν ακόμη φτάσει στην ηλικία συνταξιοδότησης. Παράλληλα, περιορισμένο σε σχέση με τις άλλες χώρες του Ευρωπαϊκού Νότου παραμένει το φαινόμενο της μετανάστευσης συνταξιούχων (retirement migration) (Papadopoulos and Tragaki, 2006). Πίνακας 2. Η παρουσία των αλλοδαπών στην Ελλάδα Αλλοδαποί ως % του συνολικού πληθυσμού Εργαζόμενοι αλλοδαποί ως % του εργατικού δυναμικού Αλλοδαποί μαθητές ως % του μαθητικού πληθυσμού Αλλοδαποί ασφαλισμένοι ως % των ασφαλισμένων Αλλοδαποί συνταξιούχοι ως % των συνταξιούχων % Πηγή - έτος αναφοράς 8,4 Απογραφή 2011 10,5 Απογραφή 2011 10,9 Υπ. Παιδείας, 2010-11 9,5 ΙΚΑ, Στατιστικό Δελτίο 2013 1,5 Απογραφή 2011 4

Πίνακας 3. Επιλεγμένοι δείκτες ηλικιακής δομής και κατά φύλο σύνθεσης κυριότερων εθνικοτήτων αλλοδαπών στην Ελλάδα, 2011 Η μεγαλύτερη, από την παραδοσιακά αναμενόμενη, συμμετοχή των γυναικών μεταξύ των μεταναστών που εγκαταστάσθηκαν στις χώρες της Νότιας Ευρώπης παρατηρήθηκε από τα πρώτα χρόνια και αποτέλεσε ένα από τα χαρακτηριστικά του Νοτιο-Ευρωπαϊκού μεταναστευτικού μοντέλου (King and Zontini, 2000). Το φαινόμενο εντάθηκε με αποτέλεσμα την ανατροπή της αριθμητικής υπεροχής των ανδρών μεταξύ του αλλοδαπού πληθυσμού της Ιταλίας, στα τέλη της πρώτης δεκαετίας του 21 ου αιώνα (Tragaki and Rovolis, 2014). Η τελευταία απογραφή αποτυπώνει μια ανάλογη τάση και στην Ελλάδα, όπου το 2011 o αλλοδαπός πληθυσμός αποτελείται κυρίως από γυναίκες: μόλις 96 άνδρες ανά 100 γυναίκες. Ο μισός αλλοδαπός πληθυσμός είναι άνω των 42 ετών ενώ σημαντικό είναι το ποσοστό των παιδιών κάτω των 15 ετών (περίπου 15%). Συνοπτικά, σε σχέση με την προηγούμενη απογραφή, παρατηρείται αντιστροφή του λόγου φύλων 1 (sex ratio) και ηλικιακή ωρίμανση του αλλοδαπού πληθυσμού (Rovolis and Tragaki, 2006). Επιπλέον, σημαντικές και ιδιαίτερα ενδιαφέρουσες παραμένουν οι διαφοροποιήσεις μεταξύ των πληθυσμών διαφορετικών εθνικοτήτων ως προς την κατά φύλο σύνθεση και την ηλικιακή δομή. Μεγάλη αναντιστοιχία μεταξύ των δύο φύλων παρατηρείται στις βασικότερες εθνικές ομάδες που αποτελούν τον αλλοδαπό πληθυσμό στην Ελλάδα. Όπως αποτυπώνεται στον Πίνακα 3, ο λόγος φύλων κυμαίνεται ανάλογα με τη χώρα προέλευσης από 36 έως 1145 άνδρες ανά 100 γυναίκες. Οι γυναίκες υπερτερούν σημαντικά στους πληθυσμούς των μεταναστών που προέρχονται από τις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης και τις Φιλιππίνες. Συγκεκριμένα για κάθε 100 γυναίκες αντιστοιχούν περίπου 68 άνδρες από τις νέες χώρες της ΕΕ (Βουλγαρία- Ρουμανία-Πολωνία), 44 από τις Φιλιππίνες και μόλις 37 άνδρες από τις χώρες της πρώην Σοβιετικής Ενωσης (Γεωργία-Ουκρανία-Ρωσία). Σε πλήρη αντιδιαστολή, ο πληθυσμός των Ασιατών και Αφρικανών που ζουν στην Ελλάδα είναι στη συντριπτική πλειοψηφία τους ανδρικός: 1145 άνδρες αντιστοιχούν σε κάθε 100 γυναίκες που προέρχονται από το Πακιστάν-Ινδία-Μπαγκλαντές. Η αναλογία ανδρών προς γυναίκες διαμορφώνεται στο 5,1:1 μεταξύ των Αφγανών και στο 2:1 μεταξύ των Νιγηριανών. Λόγος Μέση Ηλικία <15 ετών 25-35 Φύλων Σύνολο Ανδρες Γυναίκες (%) (%) ΣΥΝΟΛΟ 96,2 41,9 40,7 43,1 15 14 Αλβανία 113,4 29,5 30,1 28,9 21 23 Γεωργία-Ουκρανία- Ρωσία 36,7 39,0 34,2 40,8 7 21 1 Ο λόγος των φύλων (sex ratio) εκφράζεται ως ο αριθμός των ανδρών που αντιστοιχεί σε 100 γυναίκες και δίνεται από τον τύπο 5

Βουλγαρία- Ρουμανία-Πολωνία 67,6 33,5 31,2 35,0 13 24 Μολδαβία 45,7 33,3 28,4 35,6 11 25 Πακιστάν - Ινδία - Μπαγκλαντές 1145,3 31,5 31,9 26,2 5 41 Αφγανιστάν 510,5 28,3 28,0 30,4 17 32 Φιλιππίνες 43,7 40,3 35,4 41,8 12 20 Νιγηρία 203,2 34,9 36,2 32,4 12 38 Σημείωση: Ο λόγος φύλων (sex ratio) εκφράζεται ως ο αριθμός των ανδρών που αντιστοιχεί σε 100 γυναίκες. Η ηλικιακή διάμεσος εκφράζει την ηλικία από την οποία ο μισός πληθυσμός είναι νεότερος και ο άλλος μισός γηραιότερος. Πηγή: ΕΛ.ΣΤΑΤ. Στοιχεία Απογραφής Πληθυσμού και Νοικοκυριών 2011 και ίδιοι υπολογισμοί. Ανάλογα εντυπωσιακές είναι οι διαφορές στην ηλικιακή κατανομή. Αντίθετα με τη γενική εντύπωση, ο αλλοδαπός πληθυσμός στην Ελλάδα δεν είναι ιδιαίτερα νεανικός: οι μισοί από τους άνδρες είναι άνω των 40 ετών ενώ οι γυναίκες καταγράφουν ακόμη υψηλότερη ηλικιακή διάμεσο. Ωστόσο οι διαφοροποιήσεις μεταξύ εθνικοτήτων είναι αρκετά σημαντικές. Τη χαμηλότερη ηλικιακή διάμεσο (κάτω των 30 ετών) καταγράφουν -για διαφορετικούς λόγους- οι μετανάστες από την Αλβανία και το Αφγανιστάν. Οι πρώτοι έχουν μακρότερη παρουσία στη χώρα όπου σε μεγάλο ποσοστό έχουν δημιουργήσει οικογένειες. Στην περίπτωση αυτή η ηλικιακή διάμεσος «συγκρατείται» χαμηλά λόγω του σημαντικού ποσοστού μικρών παιδιών ηλικίας κάτω των 15 ετών που αντιστοιχεί στη συγκεκριμένη εθνικότητα. Η περίπτωση των Αφγανών είναι διαφορετική: πρόκειται στη συντριπτική τους πλειοψηφία για νεοαφιχθέντες νεαρούς άνδρες που εισήλθαν στη χώρα είτε ως οικονομικοί μετανάστες είτε ως πρόσφυγες, συνήθως μετά από ένα ιδιαίτερα μακρύ και επικίνδυνο ταξίδι. Αντίθετα την υψηλότερη ηλικιακή διάμεσο καταγράφουν οι (κατά κύριο λόγο γυναικείοι) πληθυσμοί που προερχονται από τις Φιλιππίνες και τη Μολδαβία. Παρατηρείται ότι οι εθνικότητες με τα μεγαλύτερα ποσοστά ανδρών τείνουν να εμφανίζουν νεανικότερη ηλικιακή δομή σε σχέση με εκείνες όπου υπερτερούν αριθμητικά οι γυναίκες. Η σχετική βιβλιογραφία θέλει την ηλικία και το φύλο να αποτελούν παράγοντες που επηρεάζουν τόσο τις ιδιαίτερες ανάγκες όσο και τις ευκαιρίες για κοινωνική και οικονομική ένταξη των μεταναστών στην κοινωνία υποδοχής. Γυναίκες και άνδρες αντιμετωπίζουν διαφορετικές προκλήσεις ανάλογα, μεταξύ άλλων, τη χώρα προέλευσης, το λόγο μετανάστευσης αλλά και τη χώρα προορισμού. Απέναντι στην κυριότερη από τις προκλήσεις αυτές, την εύρεση εργασίας στην χώρα εγκατάστασης, οι γυναίκες φαίνεται ότι βρίσκονται σε δυσμενέστερη θέση. Μεταξύ του γυναικείου αλλοδαπού πληθυσμού καταγράφονται χαμηλότερα ποσοστά απασχόλησης ενώ παράλληλα οι γυναίκες φαίνεται να έχουν συγκριτικά μεγαλύτερη πιθανότητα να απασχοληθούν σε θέσεις άτυπης, ευκαιριακής ή μερικής απασχόλησης, στις περισσότερες περιπτώσεις χαμηλού επιπέδου και χαμηλής αμοιβής (Αφουξενίδης και αλ., 2012). Οι αιτίες πίσω από αυτή την κοινή για όλες τις χώρες της ΕΕ διαπίστωση (Eurostat, 2011) σχετίζονται αφ ενός μεν με την ταυτόχρονη διάκριση λόγω φύλου, 6

εθνικότητας και κοινωνικής θέσης που υφίστανται οι γυναίκες αλλά και με το συχνά χαμηλό επίπεδο εκπαίδευσης και τις ανεπαρκείς γλωσσικές δεξιότητες. Παράγοντες που δυσχεραίνουν την πρόσβασή τους στην πληροφορία και την αποτελεσματική διεκδίκηση των δικαιωμάτων τους. Επιπλέον, ενδιαφέρουσα είναι η επισήμανση του ΟΟΣΑ σύμφωνα με την οποία οι γυναίκες συχνά μένουν εκτός της στόχευσης των πολιτικών ένταξης μέσω της απασχόλησης (OECD, 2012). Αντίστοιχη επίδραση στις ανάγκες, τις απαιτήσεις αλλά και τις ευκαιρίες ένταξης που παρουσιάζονται στη χώρα υποδοχής φαίνεται να έχει και η ηλικιακή δομή των αλλοδαπών. Μελέτες δείχνουν ότι όσο νεαρότερη η ηλικία εγκατάστασης ενός ατόμου στη χώρα υποδοχής τόσο μεγαλύτερη η πιθανότητα εισόδου στην αγορά εργασίας και κατά αναλογία τόσο καλύτερες οι ευκαιρίες οικονομικής και κοινωνικής ένταξης (Åslund et al. 2009). 3. Η επίδραση της οικονομικής κρίσης στις ροές και τα αποθέματα Η παρατεταμένη και βαθιά οικονομική κρίση που πλήττει κάθε πτυχή της σύγχρονης κοινωνικής ζωής αποτελεί το κυριότερο χαρακτηριστικό της υπό μελέτη γεωγραφικής περιοχής τη δεδομένη χρονική περίοδο. Εξετάζοντας τις επιπτώσεις προηγούμενων κρίσεων που έπληξαν κατά το παρελθόν άλλοτε περιορισμένες και άλλοτε ευρύτερες περιοχές του πλανήτη καταδεικνύεται ότι η γεωγραφική, χρονική και ιστορική ιδιαιτερότητα της κάθε περίπτωσης προκαλεί διαφορετικού τύπου πληθυσμιακές πιέσεις και πυροδοτεί μεταναστευτικές ροές μεταβαλλόμενης έντασης και κατεύθυνσης. Ωστόσο, και παρά τις σημαντικές διαφοροποιήσεις, προκύπτουν κάποιες κοινές διαπιστώσεις σχετικά με τις συνέπειες της οικονομικής ύφεσης για τις χώρες υποδοχής μεταναστών. Μια πρώτη διαπίστωση αφορά στη μείωση της έντασης των ρευμάτων εισροής αλλοδαπών πληθυσμών ή/και τη δημιουργία νέων εναλλακτικών περιοχών προορισμού. Πιο συγκεκριμένα, κατά την περίοδο της Μεγάλης Ύφεσης (1929-1933), η είσοδος των νομίμων οικονομικών μεταναστών στις ΗΠΑ περιορίστηκε σημαντικά, ενώ η πετρελαϊκή κρίση (1973) επηρέασε την κατεύθυνση των μεταναστευτικών ροών και χάραξε νέους προορισμούς στον παγκόσμιο μεταναστευτικό χάρτη μετατρέποντας τις χώρες του Κόλπου σε σταθερό πόλο έλξης Ευρωπαϊκού και Ασιατικού εργατικού δυναμικού συγκεκριμένων προδιαγραφών. Αντίστοιχα, στις αρχές της δεκαετίας του 1990, τα κύματα οικονομικών μεταναστών που προκλήθηκαν από την πολιτική κατάρρευση της Ανατολικής Ευρώπης κατευθύνθηκαν σε νέες χώρες προορισμού, ενώ παράλληλα επαναπροσδιόρισαν κάποιες από τις παγιωμένες αντιλήψεις σύμφωνα με τις οποίες η μετανάστευση αφορά κυρίως άνδρες χαμηλού μορφωτικού επιπέδου με καθόλου ή ελάχιστη κατάρτιση (Rovolis and Tragaki 2006). Μια δεύτερη διαπίστωση αφορά στις μετακινήσεις για οικογενειακές συνενώσεις ή ανθρωπιστικούς λόγους οι οποίες, σε σχέση με τις μετακινήσεις εργατικού 7

δυναμικού, αποδεικνύονται λιγότερο ευάλωτες στις αρνητικές οικονομικές εξελίξεις και δεν σημειώνουν μείωση κατά τις περιόδους κρίσης (Aleksynska 2010). Ως προς τα μεταναστευτικά αποθέματα, η επίδραση της οικονομικής κρίσης φαίνεται να αφορά περισσότερο στη μεταβολή κάποιων συγκεκριμένων ποιοτικών χαρακτηριστικών του αλλοδαπού πληθυσμού και λιγότερο στην ουσιαστική αλλαγή του μεγέθους του. Λόγω των δημογραφικών και κοινωνικών τους χαρακτηριστικών, οι οικονομικοί μετανάστες αποτελούν μια ιδιαίτερα ευάλωτη στις δυσμενείς οικονομικές εξελίξεις πληθυσμιακή ομάδα, που πλήττεται άμεσα από την κάμψη των ρυθμών μεγέθυνσης. Πρόκειται στην πλειοψηφία τους για νέους, σχετικά χαμηλής εκπαίδευσης και με ελάχιστη ή μηδενική επαγγελματική εμπειρία. Οι μετανάστες απασχολούνται, κατά κανόνα, σε ορισμένους από τους πλέον ευάλωτους στην οικονομική κρίση κλάδους (όπως οι κατασκευές, η βιομηχανία, ο τουρισμός) και κατέχουν επισφαλείς θέσεις εργασίας (συνήθως ανειδίκευτο προσωπικό). Οι δυσκολίες στην ένταξη και παραμονή στην αγορά εργασίας και κατά συνέπεια η αδυναμία πλήρωσης των προϋποθέσεων νόμιμης παραμονής θα δικαιολογούσαν την εμφάνιση ρευμάτων επιστροφής στις χώρες προέλευσης. Στο σημείο αυτό, αξίζει να σημειωθεί ότι οι περίοδοι οικονομικής ύφεσης αποτελούν συχνά την αφορμή για την υιοθέτηση αυστηρότερων προϋποθέσεων νόμιμης εισόδου και παραμονής αλλοδαπών, ενώ είναι πολλά τα παραδείγματα χωρών που εφαρμόζουν προγράμματα εθελοντικής επαναπροώθησης μεταναστών στις χώρες προέλευσης. Επιπλέον, η ύφεση συμβάλει στην έξαρση ξενοφοβικών τάσεων και ρατσιστικών εκδηλώσεων δυσχεραίνοντας περαιτέρω την καθημερινότητα των αλλοδαπών. Εντούτοις και σε αντίθεση με τα αναμενόμενα, η προηγούμενη εμπειρία δείχνει ότι η ανάπτυξη ρευμάτων επιστροφής κατά τις προηγούμενες περιόδους οικονομικής κρίσης υπήρξε μάλλον ασθενής και μόνο προς συγκεκριμένες χώρες προέλευσης. Η επιστροφή των μεταναστών πίσω στη χώρα τους είναι μια εξαιρετικά δύσκολη επιλογή και η πιθανότητά της είναι αντιστρόφως ανάλογη της γεωγραφικής απόστασης, της δυσκολίας εισόδου στη χώρα υποδοχής, αλλά και της διάρκειας παραμονής σε αυτήν. Οι περισσότερες από τις παραπάνω διαπιστώσεις φαίνεται να επιβεβαιώνονται στην περίπτωση της τρέχουσας κρίσης στην Ελλάδα. Οι μέχρι στιγμής ενδείξεις υποδηλώνουν ότι οι δύσκολες οικονομικές συνθήκες έχουν ενδεχομένως περιορίσει το ρεύμα εισόδου (νομίμων) αλλοδαπών, όμως η χώρα εξακολουθεί να δέχεται αυξανόμενα ρεύματα παράτυπων μεταναστών. Επιπλέον, η επίδραση της οικονομικής κρίσης αποτυπώνεται στα μειούμενα κατά την τελευταία πενταετία ποσοστά των μεταναστών που δηλώνουν την εργασία ως κύριο λόγο εγκατάστασής τους στην Ελλάδα. Αντίθετα κατά την ίδια περίοδο αυξήθηκαν τα ποσοστά των προσφύγων και των αιτούντων ασύλου (Πίνακας 4). Πίνακας 4. Λόγοι Εγκατάστασης Αλλοδαπών στην Ελλάδα κατά φύλο,2001-2011 Εργασία Επανένωση οικογένειας Σπουδές Αναζήτηση ασύλου & Πρόσφυγας Άλλος λόγος / Δεν δήλωσαν 8

Σύνολο 2010-2011 39,9% 17,1% 4,9% 7,3% 30,9% 2006-2010 44,0% 18,3% 3,4% 2,5% 31,8% πριν το 2001 50,1% 12,3% 2,6% 1,6% 33,5% Ανδρες 2010-2011 46,2% 10,9% 4,2% 9,3% 29,4% 2006-2010 50,3% 12,4% 3,5% 3,5% 30,3% πριν το 2001 55,0% 10,8% 2,4% 1,5% 30,3% Γυναίκες 2010-2011 32,5% 24,3% 5,6% 4,9% 32,7% 2006-2010 37,4% 24,4% 3,4% 1,4% 33,4% πριν το 2001 44,1% 14,1% 2,9% 1,7% 37,2% Πηγή: ΕΛ.ΣΤΑΤ. Απογραφή Πληθυσμού 2001 & 2011 Από την άλλη πλευρά, το απόθεμα των μεταναστών όχι μόνο δε μειώνεται αλλά αντίθετα συνεχίζει να αυξάνει. Σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία, παρά τη διάρκεια και την ένταση της τρέχουσας οικονομικής κρίσης τα μέχρι στιγμής καταγραφόμενα κύματα επιστροφής μεταναστών στις χώρες προέλευσης είναι σχεδ ον αμελητέα. Η εξήγηση αυτής της διαπίστωσης σχετίζεται με τις αιτίες που βρίσκονται πίσω από την αρχική απόφαση των ατόμων για μετακίνηση. Τα μεταναστευτικά ρεύματα δεν εξαρτώνται παρά εν μέρει από την κατάσταση που επικρατεί στο εσωτερικό της χώρας υποδοχής. Αντίθετα, πρωτίστως υπαγορεύονται από τις συνθήκες που επικρατούν στις χώρες προέλευσης. Η πολιτική αναστάτωση στον Αραβικό κόσμο δημιούργησε νέες ισχυρές πιέσεις προς τις ευρωπαϊκές χώρες της Μεσογείου, ιδιαίτερα στην Ελλάδα και την Ιταλία, που αποτελούν τους κύριους δρόμους διαφυγής. Παράλληλα αξίζει να σημειωθεί ότι οι μεταναστευτικές ροές χαρακτηρίζονται από σχετική αδράνεια, με αποτέλεσμα η επιδείνωση των συνθηκών στην αγορά εργασίας στις χώρες υποδοχής να μην καταγράφεται άμεσα στη μείωση των μετακινήσεων. Ωστόσο, οι χαμηλές επιδόσεις της οικονομίας έχουν άμεσο αντίκτυπο στους αλλοδαπούς δεδομένου ότι οι οικονομικοί λόγοι αποτελούν το βασικότερο κίνητρο εγκατάστασής τους στην Ελλάδα. Η ανεργία έχει σε μεγαλύτερο βαθμό πλήξει τους άνδρες μετανάστες που παραδοσιακά βρίσκουν απασχόληση σε κλάδους περισσότερο ευάλωτους από την κρίση, όπως ο κλάδος των κατασκευών, τουρισμός και το εμπόριο. Οι αλλοδαπές γυναίκες που απασχολούνται κυρίως με την παροχή βοήθειας σε νοικοκυριά ή σε τομείς όπως η υγεία είναι σχετικά πιο προστατευμένες. Αν και η απασχολησιμότητα των αλλοδαπών γυναικών επηρεάζεται άμεσα από τη μείωση του διαθέσιμου εισοδήματος της μεσαίας τάξης, οι ανάγκες που καλύπτουν είναι σε μεγάλο βαθμό ανελαστικές, ιδιαίτερα στην περίπτωση των χωρών της Νότιας Ευρώπης όπου λειτουργούν ως υποκατάστατο του κράτους πρόνοιας (Lyberaki, 2011; Anthias and Lazaridis, 2000; King and Zontini, 2000). Οι παραπάνω τάσεις έχουν ήδη επιδράσει στη δομή και οργάνωση του αλλοδαπού πληθυσμού κατά τρόπο απολύτως ανάλογο με τη διεθνή εμπειρία (Khoudour- Castéras, 2010; Papademetriou and Terrazas, 2009), καταγράφοντας μια σειρά από ενδιαφέρουσες μετατοπίσεις (shifts). Πρόκειται για μετατοπίσεις, πρώτον, μεταξύ 9

κλάδων απασχόλησης, και κυρίως από αυτούς που υπέστησαν μεγάλη συρρίκνωση λόγω κρίσης (όπως η οικοδομή) προς τους λιγότερο ευάλωτους (όπως οι αγροτικές εργασίες και η εποχική απασχόληση). Δεύτερον, το πέρασμα μεριδίου του αλλοδαπού πληθυσμού από την επίσημη οικονομία στην παραοικονομία, λόγω των υψηλών ποσοστών ανεργίας και της δυσκολίας πλήρωσης των απαραίτητων προϋποθέσεων για την ανανέωση της άδειας παραμονής, με άμεση συνέπεια την αύξηση του αριθμού των μη νόμιμων μεταναστών. Τέλος έχει παρατηρηθεί, αν και δεν είναι εύκολο να καταγραφεί επίσημα, κινητικότητα στο εσωτερικό της ΕΕ, με μετακίνηση αλλοδαπών προς τις χώρες εκείνες που έχουν λιγότερο επηρεαστεί από την κρίση, όπως η Γερμανία, η Αυστρία και το Ηνωμένο Βασίλειο. 4. Η Οικονομική Ένταξη των Μεταναστών Οι μετανάστες ως παραγωγικός παράγοντας αποτελούν μια πολύπλευρη παράμετρο με οικονομικές, κοινωνικές και δημογραφικές προεκτάσεις. Η διαδικασία εισόδου, η διάρκεια παραμονής και η δραστηριοποίησή τους στην αγορά εργασίας απασχολούν επιστήμονες, πολιτικούς και την κοινή γνώμη λόγω του σημαντικού αντίκτυπου στην οργάνωση της καθημερινής ζωής. Σύμφωνα με τη διεθνή, και πιο συγκεκριμένα την αμερικανική εμπειρία, τα οφέλη στην κοινωνία και την οικονομία από την παρουσία αλλοδαπού πληθυσμού συνδέονται με την ταχύτητα ένταξής του στην αγορά εργασίας, παράγοντας που διαφοροποιείται ανάλογα με τα δημογραφικά χαρακτηριστικά όπως η εθνικότητα, η ηλικία και το φύλο. Οι μετανάστες που ζουν και δραστηριοποιούνται σε μια χώρα αποτελούν ένα ποικιλόμορφο και ανομοιογενές σύνολο με διαφορετικό υπόβαθρο, γνώσεις και δεξιότητες με διαφορετικά κίνητρα εγκατάστασης και επαγγελματικές επιδιώξεις, υπό διαφορετικά νομικά καθεστώτα. Συγκρινόμενοι με τον ιθαγενή πληθυσμό, οι οικονομικοί μετανάστες αντιμετωπίζουν μεγαλύτερη δυσκολία πρόσβασης στην αγορά εργασίας και υστερούν τόσο ως προς τη θέση απασχόλησης όσο και ως προς το ύψος των απολαβών. Η διαπίστωση αυτή είναι κοινή για το σύνολο των ευρωπαϊκών χωρών υποδοχής (Constant and Zimmermann, 2009), τις ΗΠΑ και τον Καναδά (Frank et al. 2013). Η δυσκολία οικονομικής (και κατ επέκταση κοινωνικής) ένταξης έχει συνδεθεί με παράγοντες που σχετίζονται με την ηλικία εισόδου και τη διάρκεια παραμονής στη χώρα υποδοχής (Åslund et al. 2009), το επίπεδο εκπαίδευσης και τις γλωσσικές δεξιότητες όπως επίσης και με τη χώρα προέλευσης και τα ιδιαίτερα εθνικά χαρακτηριστικά ορισμένων πληθυσμιακών ομάδων (Zhou, 2007). Στην Ευρώπη, τα ιδιαίτερα έντονα μεταναστευτικά ρεύματα των τελευταίων δεκαετιών και η μαζική κινητικότητα πληθυσμών με διαφορετικά εθνικά και δημογραφικά χαρακτηριστικά έχουν εντείνει το ενδιαφέρον αλλά και την ανησυχία σχετικά με τη δυνατότητα οικονομικής ένταξης και αξιοποίησης του συγκεριμένου ανθρώπινου δυναμικού. Επιπλέον, το νέο δυσμενές οικονομικό περιβάλλον φαίνεται να έχει προκαλέσει μια μεταστροφή στο είδος της απασχόλησης: οι μετανάστες στην Ευρώπη ήταν παραδοσιακά προσανατολισμένοι στην εξαρτημένη απασχόληση αναζητώντας εργασία σε άλλους μικρούς ή μεγάλους εργοδότες (Hermes and Leicht 10

2010). Κατά την περίοδο της οικονομικής ανασφάλειας, έχουν σταδιακά αυξηθεί τα ποσοστά των αυτο-απασχολουμένων μεταναστών δημιουργώντας νέες προοπτικές τόσο για τους ίδιους όσο και για τις χώρες υποδοχής και ανοίγοντας ένα νέο πεδίο έρευνας και πολιτιικής 2. Στον τομέα αυτό, ιδιαίτερα χρήσιμη είναι η εμπειρία χωρών με μακρά ιστορία στην υποδοχή και οικονομική ένταξη ατόμων διαφορετικών εθνικοτήτων επιτρέπει τη μελέτη ειδικών περιπτώσεων και προτρέπει για την εξαγωγή συμπερασμάτων. Τα οφέλη από την οικονομική ένταξη αλλοδαπών είναι πολύπλευρα και αφορούν στην προσφορά διαφορετικών δεξιοτήτων, στην αυξημένη προσφορά για χαμηλής εξειδίκευσης και αμοιβής εργασία, όπως επίσης την προς τα πάνω ώθηση των αμοιβών των εξειδικευμένων ντόπιων εργατών. Συχνά οι μετανάστες θεωρούνται περισσότερο ευρηματικοί, προσαρμοστικοί και καινοτόμοι από τον ντόπιο πληθυσμό (Naudé et al. 2015), παρατήρηση που συνδέεται με το επιχειρημα της επιλεκτικότητας (positive selection of migrants). Η ανάληψη του ρίσκου που ενέχει η απόφαση μετανάστευσης συνδέεται με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας του ατόμου που το καθιστούν ενδεχομένως ικανό να διακρίνει ευκαιρίες και να αναλάβει επιχειρηματικά αυτή τη φορά ρίσκα (Hart 2009). Ενδιαφέρουσες εναλλακτικές θεωρίες έχουν προκύψει μέσα από τη μελέτη ειδικών περιπτώσεων, προκειμένου να διερευνηθούν καλύτερα οι προϋποθέσεις οικονομικής ένταξης. Μελετώντας τις μαζικές και κατά κύματα αφίξεις Ευρωπαίων μεταναστών στις ΗΠΑ στις αρχές του 20 ου αιώνα, αναπτύχθηκε το μοντέλο της γραμμικής ενσωμάτωσης σύμφωνα με το οποίο με την πάροδο του χρόνου παραμονής στην χώρα υποδοχής αυξάνονται οι πιθανότητες και βελτιώνονται οι δυνατότητες ένταξης, με την πλήρη ενσωμάτωση να επέρχεται μετά από δύο ή τρεις γενιές (Alba and Nee, 2004; Joppke and Moawska, 2003). Βάσει αυτής της προσέγγισης, η βελτίωση του ανθρώπινου κεφαλαίου μέσα από την καλή χρήση της αγγλικής γλώσσας, την εκπαίδευση και την απόκτηση εργασιακής εμπειρίας επιταχύνει την οικονομική ένταξη. Με την πάροδο του χρόνου, μεταβολές στην ένταση, τη διάρκεια και την κατεύθυνση των μεταναστευτικών ροών δημιούργησαν νέα πρότυπα χωρικής εγκατάστασης και νέες δυναμικές ενσωμάτωσης που συνέβαλαν στον επαναπροσδιορισμό των θεωριών σχετικά με την οικονομική ένταξη των μεταναστών. Πιο πρόσφατες μελέτες δείχνουν ότι το μοντέλο γραμμικής ένταξης δεν εφαρμόζεται εξ ίσου καλά σε όλες τις εθνικές ομάδες. Στην πράξη φαίνεται ότι διαφορετικές εθνικότητες τείνουν να ακολουθούν διαφορετικές διαδρομές ένταξης. Κάποιες ομάδες μέσα από την κοινωνική κινητικότητα επιτυγχάνουν την ένταξή τους στη μεσαία τάξη. Άλλες, πάλι, παγιδεύονται στα χαμηλά κοινωνικά στρώματα, ζώντας στα όρια της φτώχειας, γεωγραφικά και κοινωνικά περιθωριοποιημένες. Υπάρχει όμως και μια τρίτη διαδρομή, κατά την οποία τα μέλη της ομάδας αξιοποιώντας τους ισχυρούς μεταξύ τους δεσμούς και την αλληλεγγύη, διατηρούν τα 2 Κείμενα της ΕΕ αναγνωρίζουν πως οι μετανάστες αποτελούν ένα σημαντικό παράγοντα στην επιδίωξη για ανάκαμψη των μικρών επιχειρήσεων αναφέροντας ότι: ethnic minority business in Europe display a strong entrepreneurial capacity and potential (European Commission 2003). 11

εθνικά και πολιτισμικά χαρακτηριστικά τους, συσπειρώνονται γεωγραφικά σε συγκεκριμένες περιοχές και δημιουργούν θέσεις εργασίας και ευκαιρίες απασχόλησης παρέχοντας υπηρεσίες και προϊόντα που απευθύνονται σε ομοεθνείς τους. Αυτή η εναλλακτική πρακτική προστατεύει από την περιθωριοποίηση και συμβάλλει στην οικονομική ένταξη, όχι όμως απαραίτητα και στην κοινωνική ενσωμάτωση, αφού η αλληλεπίδραση με τους ντόπιους παραμένει περιορισμένη (Lester and Nguyen, 2013). Ειδικότερα αναφορικά με την επιχειρηματική δραστηριότητα των μεταναστών, στη βιβλιογραφία φαίνεται να έχει επικρατήσει η διάκριση ανάμεσα στoυς επιχειρηματίες λόγω ανάγκης (necessity entrepreneurs) ή λόγω ευκαιριών (opportunity entrepreneurs). Ενώ στην πρώτη κατηγορία εμπίπτουν τα άτομα που αναπτύσσουν μια επιχειρηματική δραστηριότητα έχοντας ελάχιστες ή καμία άλλη επιλογή οικονομικής επιβίωσης, η δεύτερη περίπτωση αφορά στην κατηγορία εκείνη των δυναμικών και δημιουργικών ατόμων που συμβάλλουν ουσιαστικά στην οικονομική ανάπτυξη συμμετέχοντας σε ταχέως αναπτυσσόμενους επαγγελματικούς κλάδους (Reynolds et al. 2001). Πρόκειται για άτομα που αντιλαμβάνονται ή δημιουργούν επιχειρηματικές ευκαιρίες και προωθούν την καινοτομία. Πρέπει να σημειωθεί ότι δεν είναι κάθε επιχειρηματική δραστηριότητα προς όφελος της κοινωνίας ούτε τα κίνητρα πίσω από κάθε επιχειρηματικό ξεκίνημα είναι πάντα αγαθά. Έχει, επίσης, παρατηρηθεί ότι τα κίνητρα και οι συνθήκες δραστηριοποίησης διαφοροποιούνται σημαντικά ανάλογα με το πολιτισμικό και εθνικό υπόβαθρο του ατόμου. Προκειμένου οι ευκαιρίες να αναδειχθούν υπέρτερες των προκλήσεων είναι ιδιαίτερα κρίσιμο να γίνει κατανοητό τί είναι αυτό που ωθεί έναν μετανάστη να εγκατασταθεί στη χώρα και κάτω από ποιες συνθήκες αποφασίζει να αναπτύξει μια επιχειρηματική δραστηριότητα, έτσι ώστε να εντοπιστούν και να εφαρμοσθούν οι κατάλληλες πολιτικές προκειμένου να δημιουργηθεί το κατάλληλο νομικό και θεσμικό πλαίσιο (Marchand and Siegel 2014). Οι σχετικά περιορισμένες σε αριθμό μελέτες οι οποίες αναφέρονται στην ελληνική εμπειρία διαπιστώνουν ότι οι περισσότερες προσπάθειες επιχειρηματικής δραστηριότητας των αλλοδαπών εμπίπτουν στην κατηγορία της μερικής (και ατελούς) οικονομικής ένταξης και αφορούν αλλοδαπούν επιχειρηματίες από ανάγκη. Χαρακτηρίζονται άλλοτε ως προσπάθειες αυτονόμησης μέσω της εργασίας (Serderakis et al. 2003) και άλλοτε ως «στρατηγική επιβίωσης» λόγω των δυσκολιών που αντιμετωπίζουν στην είσοδο και παραμονή τους στην αγορά εργασίας (Lazaridis and Koumandraki, 2003; Halkias et al. 2007). Οι Labrianidis and Hatziprokopiou (2010) ισχυρίζονται ότι ακόμη κι έτσι, η ανάπτυξη επιχειρηματικής δραστηριότητας συμβάλλει στη βελτίωση της σχετικής κοινωνικής και οικονομικής θέσης του ατόμου. Τα οικονομικά χαρακτηριστικά των αλλοδαπών στην Ελλάδα Με βάση τα επίσημα στατιστικά στοιχεία, οι απασχολούμενοι αλλοδαποί στην Ελλάδα αποτελούν το 43% του αλλοδαπού πληθυσμού και το 10,5% του συνόλου των 12

απασχολουμένων. Το υπόλοιπο 57% του αλλοδαπού πληθυσμού δηλώνουν μαθητές ή φοιτητές (16,1%), ασχολούνται με τα οικιακά (14,6%) ή είναι άνεργοι (13,2%) ενώ ιδιαίτερα χαμηλά είναι τα ποσοστά των συνταξιούχων και όσων δηλώνουν εισοδηματίες (Πίνακας 5). Πίνακας 5. Κατάσταση Απασχόλησης Αλλοδαπών κατά φύλο. Σύνολο Άνδρες Γυναίκες Απασχολούμενοι 391.398 42,9% 242.005 51,8% 149.393 33,6% Άνεργοι 120.271 13,2% 81.161 17,4% 39.110 8,8% Μαθητέςσπουδαστές 146.735 16,1% 74.731 16,0% 72.004 16,2% Συνταξιούχοι 34.091 3,7% 16.847 3,6% 17.244 3,9% Εισοδηματίες 1.465 0,2% 1.042 0,2% 423 0,1% Οικιακά 133.102 14,6% 1.511 0,3% 131.591 29,6% Λοιποί 84.938 9,3% 49.650 10,6% 35.288 7,9% Πηγή: ΕΛ.ΣΤΑΤ. Στοιχεία Απογραφής Πληθυσμού και Νοικοκυριών 2011 και ίδιοι υπολογισμοί. Εργαζόμενος είναι ένας στους δύο αλλοδαπούς άνδρες και μία στις τρεις αλλοδαπές γυναίκες. Υψηλό είναι το ποσοστό των αλλοδαπών γυναικών που ασχολούνται με τα οικιακά, ιδιαίτερα στις ηλικίες 20-39 ετών (Πίνακας 6). Πίνακας 6. Κατάσταση Απασχόλησης Αλλοδαπών κατά φύλο και ηλικιακή ομάδα. Άνδρες Γυναίκες <19 20-39 40-59 60+ <19 20-39 40-59 60+ Απασχολούμενοι 4,17% 67,76% 70,14% 22,57% 1,55% 39,31% 52,46% 20,33% Άνεργοι 3,98% 21,58% 23,07% 9,07% 1,81% 12,83% 9,77% 1,88% Μαθητέςσπουδαστές 61,11% 4,75% 0,09% 0,00% 62,72% 5,65% 0,09% 0,00% Συνταξιούχοι 0,00% 0,00% 2,38% 60,59% 0,00% 0,00% 2,25% 47,88% Εισοδηματίες 0,00% 0,12% 0,50% 0,79% 0,00% 0,05% 0,19% 0,29% Οικιακά 0,00% 0,30% 0,47% 1,24% 3,02% 40,74% 33,83% 27,49% Λοιποί 30,73% 5,50% 3,34% 5,73% 30,90% 1,42% 1,40% 2,12% Πηγή: ΕΛ.ΣΤΑΤ. Στοιχεία Απογραφής Πληθυσμού και Νοικοκυριών 2011 και ίδιοι υπολογισμοί. Το ποσοστό συμμετοχής μεταξύ των αλλοδαπών ανδρών (92,8%) είναι πολύ υψηλό, όχι όμως και αυτό των γυναικών (57,1%). Τα υψηλά ποσοστά ανεργίας αντανακλούν, εν μέρει, την επίδραση της οικονομικής κρίσης. Η διαφοροποίηση των ποσοστών ανεργίας μεταξύ των δύο φύλων (25,1% στους άνδρες και 20,7% στις γυναίκες) αποτυπώνει τη διαπίστωση ότι η ύφεση πλήττει περισσότερο τους άνδρες παρά τις γυναίκες (Πίνακας 7). Πίνακας 7. Συμμετοχή αλλοδαπών στην αγορά εργασίας κατά φύλο Σύνολο Άνδρες Γυναίκες Αλλοδαπός πληθυσμός (1) 911.929 466.914 445.015 20-64 ετών (2) 678.770 348.409 330.361 13

Εργαζόμενοι αλλοδαποί (3) 391.398 242.005 149.393 Άνεργοι αλλοδαποί (4) 120.271 81.161 39.110 Ποσοστό συμμετοχής (3+4):(2) 75,4% 92,8% 57,1% Ποσοστό απασχόλησης (3):(2) 57,7% 69,5% 45,2% Ποσοστό ανεργίας (4):(3+4) 23,5% 25,1% 20,7% Πηγή: ΕΛ.ΣΤΑΤ. Στοιχεία Απογραφής Πληθυσμού και Νοικοκυριών 2011 και ίδιοι υπολογισμοί. Οι κλάδοι οικονομικής δραστηριότητας που απασχολούν τα μεγαλύτερα ποσοστά αλλοδαπών είναι οι κατασκευές (19%), ο πρωτογενής τομέας (18%), ο τουρισμός (13%) και το εμπόριο (11%) (Πίνακας 8). Στον κατασκευαστικό τομέα εργάζονται είτε ως ανειδίκευτοι εργάτες είτε ως ειδικευμένοι τεχνίτες: πρόκειται κυρίως για ελαιοχρωματιστές Πολωνούς, τεχνίτες Ρουμάνους και κάποιους Αλβανούς τεχνίτες πέτρας. Η παρουσία αλλοδαπών εργαζομένων είναι καθοριστική για την κάλυψη της ζήτησης ορισμένων ειδικοτήτων. Συγκεκριμένα οι μισοί από τους ανειδίκευτους εργάτες της χώρας είναι αλλοδαποί (Διάγραμμα 1). Επίσης, αλλοδαποί είναι περισσότεροι από το 80% των απασχολουμένων στον κλάδο Τ (δραστηριότητες νοικοκυριών ως εργοδοτών). Συγκεκριμένα πρόκειται για γυναίκες από την Αλβανία (24,4%), Βουλγαρία (14,6%) και Γεωργία (11,2%). Παρά την παρατεταμένη οικονομική κρίση η ζήτηση εργατικού δυναμικού για παροχή υπηρεσιών σε νοικοκυριά για τη φροντίδα μικρών παιδιών και ηλικιωμένων είναι υψηλή, λόγω των δυσκολιών που αντιμετωπίζουν οι περισσότερες Ελληνίδες στην παράλληλη εκπλήρωση των οικογενειακών και επαγγελματικών τους υποχρεώσεων. Προηγούμενες μελέτες έχουν αναδείξει τη θετική επίδραση των αλλοδαπών στην ενίσχυση της γυναικείας απασχόλησης (Lyberaki 2011, Cavounidis 2006). Πίνακας 8. Απασχόληση κατά κλάδο οικονομικής δραστηριότητας. Σύγκριση Ελλήνων και αλλοδαπών, 2011. Αλλοδαποί Ελληνες Α. Γεωργία, Δασοκομία και αλιεία 18,2% 9,0% Β. Ορυχεία και Λατομεία 0,2% 0,2% Γ. Μεταποίηση 9,5% 9,1% Δ. Παροχή ηλεκτρικού ρεύματος, φυσικού αερίου, ατμού και κλιματισμού 0,3% 0,9% Ε. Παροχή νερού, επεξεργασία λυμάτων, διαχείριση αποβλήτων και δραστηριότητες εξυγίανσης 0,4% 0,5% ΣΤ. Κατασκευές 18,8% 5,4% Ζ. Χονδρικό και λιανικό εμπόριο, επισκευή μηχανοκίνητων οχημάτων και μοτοσυκλετών 11,1% 18,2% Η. Μεταφορά και αποθήκευση 2,4% 5,5% Θ. Δραστηριότητες υπηρεσιών παροχής καταλύματος και υπηρεσιών εστίασης 13,7% 7,1% Ι. Ενημέρωση και επικοινωνία 0,8% 2,6% Κ. Χρηματοπιστωτικές και ασφαλιστικές δραστηριότητες 0,4% 3,0% Λ. Διαχείριση ακίνητης περιουσίας 0,1% 0,2% Μ. Επαγγελματικές, επιστημονικές και τεχνικές δραστηριότητες 1,3% 5,9% Ν. Διοικητικές και υποστηρικτικές δραστηριότητες 5,2% 2,5% Ξ. Δημόσια διοίκηση και άμυνα, υποχρεωτική κοινωνική ασφάλιση 0,9% 10,7% 14

Ο. Εκπαίδευση 1,4% 8,7% Π. Δραστηριότητες σχετικές με την ανθρώπινη υγεία και την κοινωνική μέριμνα 2,7% 6,8% Ρ. Τέχνες, διασκέδαση και ψυχαγωγία 0,7% 1,3% Σ. Άλλες δραστηριότητες παροχής υπηρεσιών 1,3% 2,0% Τ. Δραστηριότητες νοικοκυριών ως εργοδοτών, μη διαφοροποιημένες δραστηριότητες νοικοκυριών που αφορούν την παραγωγή αγαθών και υπηρεσιών για ίδια χρήση 10,7% 0,3% Υ. Δραστηριότητες ετερόδικων οργανισμών και φορέων 0,0% 0,0% ΣΥΝΟΛΟ 100% 100% Πηγή: ΕΛ.ΣΤΑΤ. Στοιχεία Απογραφής Πληθυσμού και Νοικοκυριών 2011 και ίδιοι υπολογισμοί. Οι περισσότεροι αλλοδαποί (κυρίως αυτοί που προέρχονται από χώρες εκτός της ΕΕ- 15) βρίσκονται χαμηλά στην κοινωνική διαστρωμάτωση, όπως αποτυπώνεται από την κατανομή των εργαζομένων ανά επάγγελμα. Οι αλλοδαποί κατέχουν θέσεις χαμηλής εξειδίκευσης που δεν απαιτούν ειδικές γνώσεις ή δεξιότητες. Αντίθετα πολύ χαμηλή είναι η συμμετοχή αλλοδαπών (εκτός ΕΕ) σε επαγγέλματα υψηλού κύρους (Πίνακας 9). Η παρατήρηση αυτή ισχύει γενικότερα και δε φαίνεται να επηρεάζεται ιδιάιτερα από τη διάρκεια παραμονής στη χώρα. Πίνακας 9. Απασχόληση κατά επάγγελμα. Σύγκριση Ελλήνων και αλλοδαπών, 2011 Αλλοδαποί Έλληνες 1. Ανώτερα διευθυντικά και διοικητικά στελέχη 2,2% 6,3% 2. Επαγγελματίες 3,5% 19,9% 3. Τεχνικοί και ασκούντες συναφή επαγγέλματα 2,0% 9,7% 4.Υπάλληλοι γραφείου 2,8% 8,5% 5. Απασχολούμενοι στην παροχή υπηρεσιών και πωλητές 17,4% 23,3% 6. Ειδικευμένοι γεωργοί, κτηνοτρόφοι, δασοκόμοι και αλιείς 8,6% 8,5% 7. Ειδικευμένοι τεχνίτες και ασκούντες συναφή επαγγέλματα 22,5% 11,1% 8. Χειριστές βιομηχανικών εγκαταστάσεων, μηχανημάτων και εξοπλισμού και συναρμολογητές (μονταδόροι) 4,0% 6,6% 9. Ανειδίκευτοι εργάτες, χειρώνακτες και μικροεπαγγελματίες 36,9% 6,2% ΣΥΝΟΛΟ 100% 100% Πηγή: ΕΛ.ΣΤΑΤ. Στοιχεία Απογραφής Πληθυσμού και Νοικοκυριών 2011 και ίδιοι υπολογισμοί. Διάγραμμα 1: Διαφορές στα ποσοστά απασχόλησης μεταξύ Αλλοδαπών και Ελλήνων Α. κατά κλάδο Β. κατά επάγγελμα 15

Σημείωση: Θετικές τιμές (ράβδοι που εκτείνονται προς τα δεξιά) έχουν οι κλάδοι και τα επαγγέλματα με ποσοστιαία απασχόληση αλλοδαπών υψηλότερη αυτής των Ελλήνων. Πηγή: ΕΛ.ΣΤΑΤ. Στοιχεία Απογραφής Πληθυσμού και Νοικοκυριών 2011 και ίδιοι υπολογισμοί. Πίνακας 10. Απασχόληση αλλοδαπών κατά θέση στην εργασία. Σύνολο Άνδρες Γυναίκες Εργοδότες 2,1% 2,3% 1,8% Εργαζόμενοι για δικό τους λογαριασμό 11,2% 10,8% 11,8% Μισθωτοί ή ημερομίσθιοι 85,1% 85,6% 84,3% Μέλη παραγωγικών συνεταιρισμών 0,1% 0,1% 0,0% Βοηθοί στην οικογενειακή επιχείρηση 0,6% 0,3% 1,1% Άλλη περίπτωση 1,0% 0,9% 1,1% Πηγή: ΕΛ.ΣΤΑΤ. Στοιχεία Απογραφής Πληθυσμού και Νοικοκυριών 2011 και ίδιοι υπολογισμοί. Το 85% των αλλοδαπών απασχολουμένων είναι μισθωτοί ή ημερομίσθιοι, ενώ οι αυτοαπασχολούμενοι (εργαζόμενοι για δικό τους λογαριασμό και εργοδότες) είναι περίπου 14%. Αντίθετα με τη διεθνή εμπειρία, που θέλει τους αλλοδαπούς να εμφανίζουν ποσοστά αυτοαπασχόλησης υψηλότερα του ντόπιου πληθυσμού, στην Ελλάδα τα ποσοστά τους είναι χαμηλότερα από αυτά των Ελλήνων (Cavounidis, 2006). Γενικά η επιχειρηματικότητα των αλλοδαπών που ζουν στην Ελλάδα είναι μικρότερη αυτής που καταγράφουν οι αλλοδαποί σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες (Eurostat, 2016). Το γεγονός αυτό σχετίζεται άμεσα με ζητήματα γραφειοκρατίας και είναι ενδεικτικό του γενικότερου κλίματος απέναντι στην καινοτομία και επιχειρηματικότητα που επικρατεί στη χώρα. Είναι επίσης ένδειξη περιορισμένης αξιοποίησης των ευκαιριών που θα μπορούσε να παρέχει στην Ελληνική οικονομία η παρουσία νεανικού αλλοδαπού πληθυσμού (Labrianidis and Hatziprokopiou, 2011). Από την άλλη πλευρά, η περιορισμένη επιχειρηματική δραστηριότητα μεταξύ των αλλοδαπών ενδέχεται να αποτυπώνει είτε την προσωρινότητα της εγκατάστασης τους στη χώρα και την εξ αρχής πρόθεση μετάβασης σε άλλες χώρες της ΕΕ, μόλις παρουσιαστεί η κατάλληλη ευκαιρία είτε την αδυναμία δημιουργίας των απαραίτητων συνθηκών και ανάπτυξης δεσμών που αποτελούν την προϋπόθεση για μόνιμη εγκατάσταση. Υπάρχουν ενδείξεις, ότι σε αντίθεση με τους μετανάστες που εισήλθαν στην χώρα κατά τη δεκαετία 16

του 1990 και μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 2000, οι σημερινοί αλλοδαποί νιώθουν σε ένα βαθμό «εγκλωβισμένοι» λόγω των δυσμενών οικονομικών συνθηκών. Η αίσθηση αυτή υποδηλώνει ότι για έναν σημαντικό αριθμό αλλοδαπών η Ελλάδα δεν αποτελεί ελεύθερη και συνειδητή επιλογή αλλά τόπος διέλευσης και προσωρινής παραμονής μέχρι να αλλάξουν τα διεθνή δεδομένα και να ανοίξουν τα σύνορα προς άλλες Ευρωπαϊκές χώρες. Η κατάσταση αυτή δεν είναι αρνητική μόνο για τους αλλοδαπούς αλλά και για την ίδια τη χώρα. Σε μια εποχή που κάθε συντελεστής οικονομικής ανάπτυξης θα έπρεπε να αξιοποιείται προκειμένου να ξεφύγει η χώρα από την ύφεση, η ελληνική οικονομία αδυνατεί να αξιοποιήσει τον αλλοδαπό πληθυσμό που βρίσκεται στο έδαφός της. Στερείται, έτσι, των ιδεών και της δυναμικής που μπορεί να προσφέρει η συγκεκριμένη πληθυσμιακή ομάδα, όπως συμβαίνει κατά κύριο λόγο στις ΗΠΑ και σε μικρότερο βαθμό σε ορισμένες χώρες της ΕΕ. 5. Εστιάζοντας σε συγκεκριμένες εθνικότητες Στην ενότητα αυτή παρουσιάζονται συνοπτικά ανά εθνικότητα εκείνα τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που επιδρούν σύμφωνα με τη διεθνή εμπειρία στην ένταξη των αλλοδαπών στο κοινωνικό και οικονομικό γίγνεσθαι της χώρας υποδοχής. Αναδεικνύονται έτσι ορισμένες ιδιαιτερότητες που βοηθούν στον εντοπισμό ευκαιριών αλλά και αδυναμιών, από πολιτική πλευρά. Αλβανοί Παρά την εμφάνιση έντονων μεταναστευτικών ροών από χώρες της Αφρικής και της Ασίας κατά τη διάρκεια της πρώτης δεκαετίας του νέου αιώνα, οι Αλβανοί παραμένουν αριθμητικά η κυρίαρχη εθνική ομάδα μεταξύ του αλλοδαπού πληθυσμού αντιπρωπεύουντας πάνω από το 50% του συνόλου. Άρχισαν να καταφθάνουν μαζικά στην Ελλάδα στις αρχές της δεκαετίας του 1990. Οι μισοί Αλβανοί είναι κάτω των 30 ετών ενώ περισσότεροι από ένας στους πέντε είναι κάτω των 15 ετών. Οι Αλβανοί μαθητές αποτελούν τον κύριο όγκο των αλλοδαπών μαθητών στη χώρα. Στις παραγωγικές ηλικίες (15-64 ετών) συγκεντρώνεται το 75% του πληθυσμού τους. Αναλογούν 113 άνδρες σε 100 γυναίκες. Είναι διασκορπισμένοι σε όλη την επικράτεια και εμφανίζουν γενικά χαμηλή γεωγραφική συγκέντρωση με μεγαλύτερη συσπείρωση στην περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου (Πίνακας 11). Τα ποσοστά απασχόλησης είναι υψηλά μεταξύ των ανδρών από 20-64 ετών (73%) αλλά πολύ χαμηλά μεταξύ των γυναικών (μόλις 37%). Απασχολούνται κυρίως στον κατασκευαστικό κλάδο (27,3%) και τον πρωτογενή τομέα (20,2%) καθώς και στον τουρισμό (13,5%). Ένας στους τρεις είναι ανειδίκευτος εργάτης, ένας στους τρεις ειδικευμένος εργάτης ενώ το 14,8% ασχολείται με το εμπόριο και τις πωλήσεις. Παρά το σχετικά μόνιμο χαρακτήρα της εγκατάστασής τους στη χώρα που υποδηλώνεται τόσο από τη μακρά τους παραμονή σε αυτή (οι περισσότεροι βρίσκονται στη χώρα πάνω από δέκα χρόνια) όσο και από την οικογενειακή συσπείρωση, τα ποσοστά των Αλβανών που εργάζονται για δικό τους λογαριασμό είναι σχετικά χαμηλά (Διάγραμμα 2). Διάγραμμα 2. Κατανομή αλλοδαπών προερχόμενων από χώρες της πρώην Ανατολικής Ευρώπης ανάλογα με τη θέση στην εργασία 17

Πηγή: ΕΛ.ΣΤΑΤ. Στοιχεία Απογραφής Πληθυσμού και Νοικοκυριών 2011 και ίδιοι υπολογισμοί. Βουλγαρία Ρουμανία Πολωνία Η σχετικά πρόσφατη ένταξη των χωρών αυτών στην ΕΕ άλλαξε τις προϋποθέσεις παραμονής των ήδη εγκατεστημένων οικονομικών μεταναστών και διευκόλυνε την είσοδο νέων στη χώρα. Μέσα στη δεκαετία που μεσολάβησε μεταξύ των δύο Απογραφών ο επίσημος αριθμός των Βούλγαρων που διαμένουν στη χώρα υπερ-τριπλασιάστηκε, των Ρουμάνων αυξήθηκε κατά 185%, ενώ των Πολωνών σημείωσε μικρή αύξηση χαμηλότερη του 20%. Οι πληθυσμοί τους αποτελούνται κυρίως από γυναίκες. Οι Πολωνοί έχουν υψηλότερο μορφωτικό επίπεδο σε σχέση με τους Ρουμάνους και ακολουθούν οι Βούλγαροι. Τα ποσοστά απασχόλησης είναι χαμηλότερα του 60% για τις γυναίκες και πάνω από 70% για τους άνδρες. Οι Βουλγάρες εργάζονται κυρίως ως οικιακές βοηθοί και σημειώνουν χαμηλότερα ποσοστά ανεργίας σε σχέση με τις υπόλοιπες αλλοδαπές. Ο κυριότερος κλάδος που προσφέρει απασχόληση στους Ρουμάνους και τους Πολωνούς είναι ο κατασκευαστικός όπου εργάζονται ως ειδικευμένοι τεχνίτες. Οι Βούλγαροι εργάζονται κυρίως στον πρωτογενή τομέα και στην παροχή υπηρεσιών. Οι Πολωνοί σημειώνουν τα υψηλότερα ποσοστά εργοδοτών (3%) και εργαζομένων για δικό τους λογαριασμό (15%). Γεωγραφικά εμφανίζουν μεγαλύτερη συγκέντρωση στην Κεντρική Ελλάδα, στις περιφέρειες της Στερεάς και την Πελοπόννησο. Ιδιαίτερα οι Βούλγαροι εμφανίζουν υψηλούς δείκτες συγκέντρωσης και στην Κρήτη. Πακιστάν Ινδία Μπαγκλαντές Οι μετανάστες από το Πακιστάν, την Ινδία και το Μπαγκλαντές αποτελούν μια ιδιαίτερη εθνική ομάδα με δημογραφικά χαρακτηριστικά που τους διαφοροποιούν από τον υπόλοιπο αλλοδαπό πληθυσμό. Πρόκειται στη 18

συντριπτική τους πλειοψηφία για άνδρες (115 άνδρες : 10 γυναίκες) μεταξύ 20 και 40 ετών (7 στους 10). Βρίσκονται στη χώρα κατά κύριο λόγο ως οικονομικοί μετανάστες. Είναι από τις πληθυσμιακές ομάδες με το χαμηλότερο εκπαιδευτικό επίπεδο: μόλις ένας στους 3 είναι απόφοιτος δευτεροβάθμιας, ένας στους τρεις έχει τελειώσει την πρώτη βαθμίδα εκπαίδευσης, ενώ τα ποσοστά των αναλφάβητων αγγίζουν το ιδιαίτερα υψηλό 20% του πληθυσμού. Το χαμηλό μορφωτικό επίπεδο περιορίζει τις ευκαιρίες τους στην απασχόληση. Τα ποσοστά απασχόλησης μεταξύ των γυναικών είναι πολύ χαμηλά (κάτω του 30%) ενώ άνδρες και γυναίκες καταγράφουν ποσοστά ανεργίας υψηλότερα του 30%. Απασχολούνται κυρίως ως ανειδίκευτοι εργάτες (46%), ειδικευμένοι τεχνίτες (21,7%) και μικροπωλητές (14,3%). Ένας στους τρεις εργάζεται στον κλάδο της Γεωργίας- Αλιείας (η αντίστοιχη αναλογία μεταξύ των Ινδών είναι 1:2), ένας στους πέντε στη μεταποίηση και περίπου δύο στους δέκα στο εμπόριο. Εννέα στους δέκα είναι ημερομίσθιοι. Στο εσωτερικό της συγκεκριμένης ομάδας, οι μετανάστες από το Μπαγκλαντές καταγράφουν τα υψηλότερα ποσοστά εργαζομένων για δικό τους λογαριασμό (15,6%). Έχουν σχετικά υψηλή χωρική συσπείρωση με τους Ινδούς και τους Πακιστανούς να εμφανίζουν μεγάλη γεωγραφική συγκέντρωση στην περιφέρεια της Στερεάς Ελλάδας, ενώ οι Μπαγκλαντεσιανοί συγκεντρώνονται στην περιφέρεια της Δυτικής Ελλάδας. Διάγραμμα 3. Κατανομή αλλοδαπών προερχόμενων από επιλεγμένες χώρες της Ασίας ανάλογα με τη θέση στην εργασία Πηγή: ΕΛ.ΣΤΑΤ. Στοιχεία Απογραφής Πληθυσμού και Νοικοκυριών 2011 και ίδιοι υπολογισμοί. Γεωργία Ουκρανία Ρωσία - Μολδαβία Οι μετανάστες από τις χώρες αυτές η οποίες προέκυψαν από τη διάσπαση της πρώην Σοβιετικής Ένωσης είναι κατά σχεδόν τα ¾ γυναίκες με 19

αξιοσημείωτα υψηλό μορφωτικό επίπεδο. Σχεδόν μια στις τρεις δηλώνουν κάτοχοι πανεπιστημιακών τίτλων και μια στις δύο είναι απόφοιτος της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης. Μεταξύ των γυναικών από τις χώρες αυτές τα ποσοστά αναλφαβητισμού είναι σχεδόν μηδενικά. Ωστόσο και παρά τα υψηλά προσόντα, οι ευκαιρίες τους στην απασχόληση δεν φαίνονται να διαφοροποιούνται ουσιαστικά σε σχέση με αυτές των γυναικών άλλων εθνικοτήτων: οι περισσότερες απασχολούνται στην παροχή υπηρεσιών και ως ανειδίκευτοι εργάτες. Αξίζει όμως να σημειωθεί ότι πάνω από 3% των Ουκρανών και Ρώσων κατέχουν θέσεις ως ανώτερα διευθυντικά στελέχη και από 5-7% ως επαγγελματίες. Τα ποσοστά αυτά αν και υψηλά σε σχέση με εκείνα άλλων εθνικότητων υστερούν σημαντικά έναντι των αντίστοιχων των Ελλήνων. Κατά απόλυτη αντιστοιχία, ενώ το μεγαλύτερο ποσοστό τους δραστηριοποιείται στους παραδοσιακούς για γυναίκες μετανάστριες κλάδους των νοικοκυριών, του τουρισμού και του εμπορίου είναι σχετικά υψηλά τα ποσοστά των γυναικών με διοικητικές ή υποστηρικτικές δραστηριότητες. Τα ποσοστά των εργαζομένων για δικό τους λογαριασμό είναι υψηλότερα σε σχέση με αυτά των άλλων Ευρωπαίων, χαμηλότερα όμως από αυτά των Νιγηριανών ή των Μπαγκλαντεσιανών. Καταγράφουν μικρή σχετικά διασπορά αλλά συγκεντρώνονται σε διαφορετικές γεωγραφικές περιοχές. Γεωργιανοί και Ρώσοι έχουν μεγαλύτερη συγκέντρωση στη Βόρεια Ελλάδα και ιδιαίτερα στην περιφέρεια της Κεντρικής Μακεδονίας, ενώ οι Ουκρανοί συγκεντρώνονται κυρίως στην περιφέρεια της Αττικής. Με υπερδιπλάσιο πληθυσμό σε σχέση με το 2001, οι Μολδαβοί αποτελούν μια μικρή ακόμη (10.400 άτομα) αλλά ενδιαφέρουσα, λόγω της πρόσφατης δυναμικής της, πληθυσμιακή ομάδα. Ο πληθυσμός είναι κατά τα 2/3 γυναικείος, με σχετικά νεανική δομή: ένας στους τέσσερις είναι μεταξύ 25-35 ετών και ένας στους δέκα είναι κάτω των 15. Το 24% των Μολδαβών απασχολούνται ως οικιακοί βοηθοί, το 18% στην παροχή υπηρεσιών, το 13% στις κατασκευές και το 10% στο εμπόριο. Περίπου οι μισοί από αυτούς είναι ανειδίκευτοι εργάτες και ένας στους 4 μικροπωλητής, ενώ 12% δηλώνει ότι εργάζεται για δικό του λογαριασμό. Εμφανίζουν υψηλή γεωγραφική συγκέντρωση κυρίως στην περιφέρεια Πελοποννήσου και Αττικής, ενώ ακολουθεί η περιφέρεια του Νοτίου Αιγαίου. Διάγραμμα 4. Κατανομή αλλοδαπών προερχόμενων από ορισμένες χώρες της πρώην Σοβιετικής Ένωσης ανάλογα με τη θέση στην εργασία 20