Στρατηγική σχεδιασμού για την ανάπτυξη και αναζωογόνηση του δημόσιου χώρου Περιοχής Περιβολίων Δήμου Ρεθύμνου.

ΕΡΓΟΔΟΤΗΣ : ΔΗΜΟΣ ΡΕΘΥΜΝΟΥ ΕΡΓΟ: Στρατηγική σχεδιασμού για την ανάπτυξη και αναζωογόνηση του δημόσιου χώρου Περιοχής Περιβολίων Δήμου Ρεθύμνου. ΜΕΛΕΤΗΤΗΣ ΜΗΧΑΝΙΚΟΣ: Μιχαντάς Αναστάσιος- Αρχιτέκτονας μηχανικός ΕΜΠ MA in Design, Msc Urban and Regional Planning ΜΑΡΤΙΟΣ 2014

Περιεχόμενα 1. Εισαγωγή 2. Στρατηγικές σχεδιασμού - στόχοι ανάπτυξης και αναζωογόνησης γειτονιών Ρεθύμνου 3. Η σημασία του αστικού πρασίνου στο σχεδιασμό της πόλης του Ρεθύμνου. (Οφέλη των πολιτών από την ένταξη πρασίνου στην πόλη.) 4. Master plan ---- Σχέδιο για την πόλη του Ρεθύμνου. 5. Εισαγωγή εργαλειοθήκης (toolbox) - Δράσεις στα ΚΧ 6. Εφαρμογή εργαλειοθήκης toolbox στα περιβόλια Ρεθύμνου. 1

1. Εισαγωγή Στις μέρες μας οι επιστημονικές παρατηρήσεις και εξαγγελίες σε σχέση με το δυσοίωνο μέλλον του φυσικού περιβάλλοντος έχουν οδηγήσει πολλά κράτη ανά τον κόσμο να εντάσσουν πλέον στον σχεδιασμό των πόλεων τους στοιχεία και κατευθύνσεις για εξοικονόμηση ενέργειας (χρήση ανανεώσιμων πηγών ενέργειας) και την αύξηση του ποσοστού του πρασίνου μέσα σε αυτές. Η αειφορία ως όρος στο σχεδιασμό των πόλεων και η είναι πλέον μια γνώριμη και ευρέως διαδεδομένη τακτική τόσο από τους επιστήμονες και ειδικούς του αστικού σχεδιασμού, τους πολιτικούς όσο και από τους απλούς πολίτες. Δεν είναι εξάλλου τυχαίο οτι την τελευταία ειδικά δεκαετία στα περισσότερα ευρωπαϊκά κράτη όλα τα πολιτικά κόμματα ανεξαρτήτου πολιτικών θέσεων και ιδεολογιών, εντάσσουν στο πρόγραμμα τους όρους όπως πράσινη πολιτική, περιβαλλοντικός σχεδιασμός αειφόρος ανάπτυξη και συναφείς έννοιες προκειμένου να πείσουν οτι θα μεριμνήσουν για τη βελτίωση του αστικου φυσικού περιβάλλοντος και ειδικά την ένταξη του στον αστικό ιστό όπου υπάρχει άμεση ανάγκη. Επιπρόσθετα η ενδυνάμωση της έννοιας της γειτονίας αποτελεί συστατικό στοιχείο μιας ολοκληρωμένης και βαθύτερης, από κοινωνικής άποψης, μελέτης της πόλης. Οι σύγχρονες σχεδιαστικές πρακτικές οφείλουν να αντιμετωπίζουν τις πόλεις όχι ως τόπους διέλευσης μηχανοκίνητων οχημάτων αλλά ως χώρους όπου κάτοικοι και επισκέπτες θα μπορούν να βιώνουν την χωρική εμπειρία της πόλης, να ζουν ευχάριστα, να δρουν και να δημιουργούν εντός του αστικού πλαισίου. Το ζητούμενο εντοπίζεται όχι μόνο στη περιβαλλοντική οικολογική ευαισθητοποίηση όσον αφορά τον αστικό σχεδιασμό αλλά και την επαναφορά στο αρχιτεκτονικό και πολεοδομικό λεξιλόγιο όρων που η σύγχρονη πόλη εγκατέλειψε. 2

Ο δρόμος, το κενό οικόπεδο, η αλάνα, οι γειτονίες, όσο και να παραμερίστηκαν από τους ειδικούς τους σχεδιασμού, δηλώνουν την παρουσία τους σχεδόν πεισματικά στο σύγχρονο ελληνικό αστικό τοπίο. Διαμορφώνουν με ένα μοναδικό τρόπο και πλαισιώνουν την εικόνα της ελληνικής πόλης προσδίδοντας της μια διαφορετικότητα και μοναδική ταυτότητα έναντι του παγκόσμιου στερεότυπου πόλης. Υπογραμμίζοντας την ανάγκη της ενδυνάμωσης των γειτονιών ως καταλυτικό στοιχείο ενός αειφόρου και βιώσιμου αστικού σχεδιασμού διερευνάται η εξεύρεση σχεδιαστικών εργαλείων και εννοιών που θα λειτουργούν ενιαία και όχι μεμονωμένα για τη δημιουργία ενός σχεδιαστικού κορμού αναφοράς για την πόλη του Ρεθύμνου. 3

2. Στρατηγικές σχεδιασμού - στόχοι ανάπτυξης και αναζωογόνησης γειτονιών Ρεθύμνου Παρά τη μεγάλη πρόοδο που έχει γίνει τα τελευταία χρόνια στην αναβάθμιση του δημόσιου χώρου του Ρεθύμνου, πολλές περιοχές της σύγχρονης πόλης, λόγω διαφόρων παραγόντων όπως των υψηλών συντελεστών δόμησης, την υψηλή πυκνότητα, την κυκλοφοριακή συμφόρηση, την έλλειψη κοινόχρηστων χώρων πρασίνου, κοινόχρηστων ή κοινωφελών εγκαταστάσεων και την παρουσία αναξιοποίητου παλαιού κτηριακού αποθέματος παραμένουν υποβαθμισμένες. Σκόπιμη λοιπόν κρίνεται η εκπόνηση μελέτης στην οποία θα αναπτύσσεται ένα γενικό πλάνο αντιμετώπισης των υποβαθμισμένων περιοχών. Ο σκοπός του έργου είναι η δημιουργία ενός πλαισίου σχεδιασμού για το δημόσιο αστικό χώρο του Ρεθύμνου το οποίο θα καθοδηγεί τους μελετητές στο σχεδιασμό χώρων που θα ενισχύουν το χαρακτήρα της γειτονιάς, αποτελώντας πόλο έλξης για τους κατοίκους και θα έχουν ισχυρή αναγνωρίσιμη ταυτότητα. Το πλαίσιο αυτό θα αποτελεί εμπλουτισμό και θα συνεργάζεται με την φιλοσοφία των μελετών της ομάδας του Θάνου Βλαστού, καθηγητή ΕΜΠ με τίτλο «Χάραξη Συνδυασμένης Πολεοδομικής και Κυκλοφοριακής στρατηγικής για την βιώσιμη ανάπτυξη της πόλεως του Ρεθύμνου» και «Έρευνα μεθόδων εφαρμογής για την προώθηση συνθηκών βιώσιμης κινητικότητας στην Ελλάδα. Η περίπτωση του Ρεθύμνου» Κεντρικοί στόχοι είναι : 1. Δημιουργία και νέων δημόσιων χώρων Ζητούμενο είναι η αύξηση της ανθρώπινης παρουσίας στους δημόσιους χώρους που αν δεν υπάρχει κάποια ελκυστική δραστηριότητα, όπως συμβαίνει σήμερα, είναι δύσκολο να επιτευχθεί. Η παρουσία αυτή αποτελεί αφετηρία 4

ανάπτυξης σχέσεων γειτονιάς και σφυρηλάτησης μιας αστικής συνείδησης που τώρα απουσιάζει. 2. Συγκρότηση βιώσιμου δικτύου γειτονιών. Οι γειτονιές κυψέλες ήπιας κυκλοφορίας - κύτταρα κοινωνικότητας Αυτό που θα προσανατολίσει την κυκλοφοριακή οργάνωση της πόλης του Ρεθύμνου, στο πλαίσιο της ευρύτερης στρατηγικής για τη βιώσιμη κινητικότητα, είναι το φυσικό ανάγλυφο και ιδίως τα ρέματα διότι ως φράγματα στην κυκλοφορία χαράσσουν όρια γειτονιών. Οι γειτονιές - κυψέλες ήπιας κυκλοφορίας θα απαλλαγούν από διαμπερείς ροές και έτσι η ζωή θα επιστρέψει στο δρόμο για παιχνίδι, βόλτα και κουβέντα. Ανάλογα, θα επιστρέψουν δραστηριότητες εμπορικές και άλλες που είχαν απομακρυνθεί. 3. Αύξηση του αστικού Πρασίνου. Τα οφέλη που προκύπτουν με την αύξηση του αστικού πρασίνου είναι πολυάριθμα, αναφέρονται συνοπτικά και με παραδείγματα στο κεφάλαιο 3. Στην περίπτωση της πόλης του Ρεθύμνου σημαντική πολιτική για τη βελτίωση του μικροκλίματος της πόλης είναι η αξιοποίηση των ρεμάτων. Πρόκειται για ζώνες πρασίνου, με κατεύθυνση από τη θάλασσα προς το βουνό, που συμβάλλουν στον αερισμό της πόλης. Όσο η πόλη μεγάλωνε, η δόμηση αφέθηκε να εισχωρήσει στο εσωτερικό των ρεμάτων, περιορίζοντας το πλάτος τους, σε βαθμό που σήμερα να είναι δύσκολο να διαμορφωθούν μονοπάτια κατά μήκος τους που θα συνέδεαν τη θάλασσα με το βουνό. Ωστόσο αυτό αξίζει να επιδιωχθεί, και μέσω αμφίπλευρων μονοπατιών να μπουν φράγματα στην καταπάτηση του πρασίνου των ρεμάτων. Σε εκείνα τα ρέματα, όπου το τελευταίο τμήμα τους προς τη θάλασσα έχει οικοδομηθεί, είναι εφικτό ο δρόμος που συνδέει το ρέμα με την ακτή να αναμορφωθεί σε δρόμο πρασίνου αποκαθιστώντας τη φυσική ροή του αέρα και την προσπέλαση της ακτής από τον πεζό που κινείται κατά μήκος τους. Δημιουργούνται έτσι χωρικές ποιότητες αστικής κλίμακας οι οποίες αναβαθμίζουν ποιοτικά τη συνολική εικόνα της πόλης και την καθημερινότητα των πολιτών της. 5

Οι επιμέρους στόχοι είναι: α). Κατηγοριοποίηση των διαφορετικών δημοσίων χώρων προς ανάπλαση ανάλογα με τα φυσικά τους χαρακτηριστικά και τις ανάγκες της περιοχής. β). Προγραμματισμός για δραστηριότητες, φύτευση, υλικά και αστικό εξοπλισμού για όλη την πόλη και αντιστοιχία αυτών σε κάθε κατηγορία γειτονιάς. γ). Πιλοτικός Σχεδιασμός 1-3 συγκεκριμένων παραδειγμάτων πεζόδρομου, πλατείας ή άλλου αστικού δημόσιου χώρου, έτσι ώστε αυτά να αποτελέσουν ένα υπόβαθρο για τις περαιτέρω σχεδιαστικές κινήσεις είδη τοπίων της πόλης του Malmo κατηγοριοποίηση και ταξινόμηση τους, εργαλείο για την αστική ανάπλαση της πόλης a green plan for malmo 6

3. Η σημασία του αστικού πρασίνου στο σχεδιασμό της πόλης του Ρεθύμνου. (Οφέλη των πολιτών από την ένταξη πρασίνου στην πόλη.) Γενικά για την αστική φύτευση Βλάστηση και επίπεδα αστικού θορύβου Η δημιουργία φυτοπετασμάτων είναι σημαντική μέθοδος αντιμετώπισης της αστικής ηχορύπανσης. Τα φυτά μειώνουν τον ήχο με την απορρόφηση, την ανάκλαση και τη διάχυση. Μετρήσεις των Rober & Kara Atsev, στη Σόφια της Βουλγαρίας, έδειξαν στον αστικό χώρο μείωση των επιπέδων θορύβου κατά 0,17 db ανά τετραγωνικό μέτρο, δενδρώδους επιφάνειας. Η δενδροφύτευση κατά μήκος των οδών μπορεί, ανάλογα με την πυκνότητά της, να μειώσει την ένταση του κυκλοφοριακού θορύβου, έως και 20 25 dβ. (Κασσιός, 2005) Αστική φύτευση και ψυχική υγεία κατοίκων πόλης---------------------------------------- Η αστική βλάστηση, εκτός της συμβολής της στη βελτίωση του αστικού μικροκλίματος, παίζει σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση της ψυχολογίας και υγείας των κατοίκων μίας πόλης. Η επαφή του ανθρώπου με το πράσινο υποστηρίζει την υγεία του, καταπολεμά το στρες, μειώνει τη νοσηρότητα, τη χρήση φαρμάκων και τη θνησιμότητα. Όσο περισσότερους χώρους πρασίνου έχει ο πολίτης σε ακτίνα 1 km από την κατοικία του, τόσο περισσότερο μειώνονται οι πιθανότητες να παρουσιάσει ασθένειες. (Τα Νέα, 2009). Σε έρευνα που πραγματοποιήθηκε στην Αμερική διαπιστώθηκε ότι ένας χώρος πρασίνου είναι προσιτός για τον άνθρωπο, όταν βρίσκεται σε απόσταση μικρότερη των τριών λεπτών από την κατοικία του. (Alexander et al, 1977) Η ερημοποίηση του αστικού περιβάλλοντος και η απομόνωση από τα οικοσυστήματα, αποκόπτει τους ανθρώπινους πληθυσμούς από το φυσικό τους περιβάλλον και τους αποξενώνει από ζωτικές λειτουργίες της φυσιολογίας και της 7

οντότητάς τους. Έχει έμμεσες αλλά σοβαρές επιπτώσεις, στη βιολογία και στη ψυχοσύνθεση τους. Βλάστηση και μικροκλίμα (γενικές αρχές) ----------------------------------------------------- Η μείωση θερμοκρασίας του αέρα και η εξισορρόπηση της υγρασίας είναι ανάλογες με την ποσότητα, το είδος και τη διάταξη της βλάστησης στον αστικό χώρο ενώ η εμβέλεια της επίδρασης της βλάστησης στις γύρω αστικές περιοχές δεν είναι μεγάλη, δεν ξεπερνά συνήθως τα λίγα τετράγωνα γύρω τους και πάντοτε προς την κατεύθυνση που πνέει ο άνεμος.(κασσιός 2005) Διαπιστώθηκε με μετρήσεις σε πάρκα της Αθήνας, ότι κατά την έξοδο από το χώρο πρασίνου, η θερμοκρασία του αέρα αυξάνεται άμεσα κατά 1 ο C περίπου, όσο η απόσταση από τον χώρο πρασίνου μεγαλώνει, τόσο επιταχύνεται η αύξηση της θερμοκρασίας του αέρα. Ο ρυθμός αύξησης εξαρτάται από την πυκνότητα των κτηρίων, από την ένταση των ανθρωπογενών πηγών θερμότητας (κυρίως της κυκλοφορίας των αυτοκινήτων), από τη σκίαση των δρόμων, κλπ (Santamouris, 2001). Συνήθως η αύξηση είναι της τάξης των 0,3 0,4 ο C, για κάθε 100 m απομάκρυνσης από το χώρο πρασίνου. Σύμφωνα με τους περισσότερους μελετητές, η εμβέλεια της επίδρασης της βλάστησης στο δομημένο χώρο, φτάνει σε μέγιστη απόσταση της τάξης των 600 μ Ειδικότερα για το Ρέθυμνο Σε ένα πρώτο στάδιο το Σχέδιο για την επαναδραστηριοποίηση των γειτονιών επισημαίνει τη σημασία των αστικών κενών της πόλης του Ρεθύμνου με απώτερο στόχο να ενεργοποιήσει ένα ισχυρό δίκτυο κοινωνικών πυκνωτών. Η δημιουργία ανοικτών βιώσιμων χώρων με έντονη την παρουσία αστικού πρασίνου είναι ιδιαίτερα σημαντικοί για την δημόσια υγεία. Βιώσιμη κινητικότητα, αυξημένη 8

δημιουργικότητα, βελτιωμένη συγκέντρωση και μειωμένο στρες είναι μερικά από τα θετικά αποτελέσματα του να περνάει κανείς χρόνο στα πάρκα και στη φύση. Επιπλέον με την ένταξη στοιχείων της υπαίθρου στον αστικό ιστό επιτυγχάνεται βελτίωση του μικροκλίματος της πόλης. Το αστικό πράσινο βελτιώνει καθοριστικά το αστικό μικροκλίμα, φιλτράρει τον αέρα από ρύπους, σκόνη και βλαβερά σωματίδια, εξομαλύνει τις θερμοκρασιακές μεταβολές κατά τη διάρκεια της μέρας και νύχτας, ενώ η πυκνή και ψηλή βλάστηση όπου αυτή υλοποιείται λειτουργεί ως ανεμοφράκτης μειώνοντας παράλληλα τον αστικό θόρυβο. 9

Διάγραμμα Στόχων Εννοιών - Σεναρίων 10

11

4. Masterplan ---- Σχέδιο για την πόλη του Ρεθύμνου. Κεντρικός πυλώνας του οραματισμού για την αναζωογόνηση των γειτονιών είναι η διαμπερής διαδρομή στον άξονα ανατολής δύσης που διασχίζει το Ρέθυμνο στην κύρια οικιστική του μάζα, και συνδέει τις διαφορετικές περιοχές του, όπως αυτές ορίζονται ουσιαστικά από το ανάγλυφο της πόλης με τα διαδοχικά ρέματα από Νότο προς Βορρά. Όσον αφορά τη γραμμική κίνηση, η διαδρομή σχηματοποιεί έναν ενιαίο άξονα βιώσιμης μετακίνησης. Πέρα από την εξυπηρέτηση της μετακίνησης ο άξονας αυτός γίνεται τόπος αναφοράς για την εκτόνωση της αστικής δραστηριότητας. Στόχος του σχεδίου είναι η επανενεργοποίηση αστικών κενών και η ενδυνάμωση της έννοιας της γειτονιάς που με την εισβολή του ΙΧ αυτοκίνητου στην πόλη αυτοκαταργείται. Ανάλογα το πλάτος του υφιστάμενου δρόμου από τον οποίο διέρχεται ο άξονας βιώσιμης μετακίνησης (άξονας γειτονιών) προβλέπονται: -ποδηλατόδρομος -εξασφάλιση επαρκούς χώρου για την άνετη μετακίνηση του πεζού + πρόβλεψη για ΑΜΕΑ -φύτευση που όπως στο προηγούμενο κεφάλαιο αναφέρθηκε συμβάλει καταλυτικά στη θερμική άνεση του πολίτη ποδηλάτη ή πεζού -χρήση υλικών χαμηλής ανακλαστικότητας και χαμηλής θερμικής εκπεμψιμότητας 12

Τι πετυχαίνει ο άξονας βιώσιμης μετακίνησης - άξονας γειτονιάς : 1.Επαναδιεκδικεί τον καταπατημένο από το ΙΧ και τις αυθαίρετες εμπορικές χρήσεις δημόσιο χώρο της πόλης του Ρεθύμνου ή τμήματα αυτού και τον αποδίδει στους χρήστες, κατοίκους ή επισκέπτες της πόλης 2.Δημιουργεί ένα συνεκτικό δίκτυο βιώσιμης κινητικότητας, περιπάτουποδηλάτου Μελέτες οδηγικής συμπεριφοράς έχουν αποδείξει πως οι πολίτες επιλέγουν τον τρόπο μετακίνησης τους με πρωτεύον κριτήριο το πιο μέσο μεταφοράς τους φαίνεται πιο πρακτικό.(handy, 2006). Οι περισσότεροι άνθρωποι επιλέγουν να οδηγούν τις περισσότερες φορές, δεδομένου ότι το αυτοκίνητο είναι βολικό, γρήγορο, και παρέχει άνεση. Εάν λοιπόν τα μέσα μαζικής μεταφοράς καθώς και τα μη μηχανοκίνητα μέσα 13

όπως το ποδήλατο μπορέσουν και γίνουν ανταγωνιστικά, σε πολλαπλό επίπεδο, του αυτοκίνητου τότε κάτι τέτοιο θα λειτουργήσει μόνο υπέρ τους. Πρέπει να γίνει συνείδηση το ότι το ΙΧ έχει υφαρπάξει την πόλη από τους πολίτες. Ήπια εφαρμογή απομάκρυνσης του αυτοκινήτου από τα κέντρα πόλεων = μη απομάκρυνση. Θα πρέπει να γίνει αντιληπτό οτι ειδικά στην περίπτωση αρκετών ελληνικών πόλεων το ΙΧ θα πρέπει να αντιμετωπισθεί ως ιδιότυπο ναρκωτικό, κάτι που καταχρηστικά χρησιμοποιείται. Ένα μεγάλο ποσοστό των οδηγών ομολογούν οτι οδηγούν πολύ περισσότερο από όσο θέλουν διαπιστώνοντας ταυτόχρονα οτι δεν τους ήταν απαραίτητο, εντούτοις συνεχίζουν αδυνατώντας πλέον να περιορίσουν την κατάχρηση του ΙΧ. Το Ρέθυμνο εξάλλου είναι μια πόλη ιδανική για ποδήλατο όπως έχει επισημανθεί και από το εργαστήριο βιώσιμης κινητικότητας ΕΜΠ 3.Μειώνει το ποσοστό σκληρών επιφανειών ενώ παράλληλα αυξάνει το ποσοστό αστικού πρασίνου 4. Επαναπρογραμματίζεται η έννοια του δρόμου Η διαδρομή αυτή θα αποτελέσει το νέο άξονα αναφοράς της πόλης, αντίστοιχο και σε παραλληλία με τον παραλιακό άξονα και τις κεντρικές οδούς που διασχίζουν το 14

Ρέθυμνο από άκρη σε άκρη. Εδώ θα υλοποιείται μέρος του νέου οράματος για την πόλη, ένας άξονας που από τη μια εξυπηρετεί με σαφήνεια και αποτελεσματικότητα τις ανάγκες μιας σύγχρονης μεσαίας κλίμακας πόλης και από την άλλη να επαναδιατυπώνει την έννοια της γειτονίας. Είναι ο δημόσιος χώρος που αυτή τη φορά αποδίδεται άμεσα στους κατοίκους, ενώνοντας τις γειτονιές από το ένα άκρο στο άλλο προσφέροντας έναν εκτεταμένο περίπατο που διασχίζει το ενδιαφέρον ανάγλυφο με τα ρέματα και τους λόφους διαπερνώντας την οικιστική περιοχή του Ρεθύμνου. Στη νέα μορφή της πόλης, όπως αυτή προκύπτει αναβαθμισμένη από τα προγράμματα των τελευταίων ετών, προστίθεται ένα επιπλέον στρώμα, ένα layer που αναφέρεται στα τεκταινόμενα και τις δραστηριότητες της γειτονιάς. Η νέα διαδρομή που προτείνεται έχει να κάνει με τις κατοικίες των πολιτών, τον άμεσο δημόσιο χώρο τους που αποδίδεται για κοινωνικές και αστικές δραστηριότητες που η σύγχρονη πόλη έχει συνηθίσει να αγνοεί σε βάρος της ποιότητας ζωής και των παραδοσιακής εμπειρίας των κατοίκων περί οικήσεως και γειτονικών σχέσεων. Για το λόγο αυτό, μεγάλη σημασία έχει η απόσταση που αυτή απέχει από τον κύριο οικιστικό όγκο της πόλης στα νότια των αξόνων που έχουν αναπλαστεί ο οποίος δεν συμμετέχει άμεσα στην αναβαθμισμένη μορφή του Ρεθύμνου όπως έχει προκύψει. Για τους σκοπούς της μελέτης θεωρείται βασική προϋπόθεση η διαδημοτική διαδρομή να βρίσκεται σε μέγιστο βάθος 2-3 οικοδομικών τετραγώνων ώστε να είναι άμεσα προσβάσιμη από τους κατοίκους και να αποτελεί φυσικό τόπο της γειτονιάς τους. Ενδιαφέρον έχει η σχέση του προτεινόμενου άξονα γειτονιάς με το φυσικό ανάγλυφο της πόλης. Η ενεργοποίηση της σχέσης αστικού και φυσικού περιβάλλοντος είναι από τις βασικές επιδιώξεις της μελέτης που θεωρεί ότι η αναζωογόνηση της γειτονιάς δεν μπορεί να γίνει χωρίς τη συμμετοχή της φύσης στο υπάρχων υποβαθμισμένο περιβαλλοντικά αστικό τοπίο. Ειδικά στην περίπτωση του Ρεθύμνου, το φυσικό τοπίο είναι ένας εξαιρετικός παράγοντας, που ενώ αποτελεί ένα από τα μεγαλύτερα πλεονεκτήματα στο βόρειο τμήμα της πόλης, στο νότιο έχει αγνοηθεί αν όχι κακοποιηθεί σε μεγάλο βαθμό. Επιδίωξη είναι η ανατροπή αυτής της πραγματικότητας με την εισαγωγή του φυσικού χώρου στο σχεδιασμό για τις γειτονιές που τώρα τον αγνοούν. 15

Η διαδρομή απλώνεται κατά μήκος μιας πορείας που διακλαδίζεται ανάλογα με το πλάτος της πόλης που αναπτύσσεται σε υψόμετρο. Ακολουθεί κατά το δυνατόν μια υψομετρική καμπύλη προσφέροντας τη μέγιστη δυνατή άνεση για τον περίπατο και την κυκλοφορία των δημοτών ανάμεσα στις περιοχές. Το περίγραμμα των τελευταίων ορίζεται από τις φυσικές τομές των ρεμάτων που διασχίζουν με τακτικό τρόπο την πόλη στο νότιο τμήμα της από νότο προς βορρά. Τα σημεία τομής της διαδρομής με τα ρέματα αποτελούν έξοχους τόπους ώσμωσης της γειτονιάς με τον φυσικό χώρο. Πρόκειται για χώρους που ο κρίσιμος τόπος αναφοράς των γειτονιών εφάπτεται με τη φύση και διαχέεται σε αυτήν. Τα ρέματα από τομές σε ένα αστικό περιβάλλον που εξαπλώθηκε ακόμα και καλύπτοντάς τα, λογίζονται ως φυσικοί τόποι για την εκτόνωση της κοινωνικότητας της πόλης με όρους γειτονιάς. Συνδέονται με τη διαδημοτική πορεία για την εξάπλωση του φυσικού στο αστικό σε μια αναστροφή της τωρινής κατάστασης. Η σύνδεση των φυσικών χώρων που περιβάλλουν τα νότια της πόλης, των λόφων, της χαλέπας και του δάσους, με την παραλία στα βόρεια, η αποκατάσταση των ρεμάτων με όρους βιώσιμου σχεδιασμού της πόλης στο φυσικό περιβάλλον, αντί για καταπάτησή του, ενεργοποιείται με το συνδυασμό διαδημοτικής-ρεμάτων. Δημιουργείται ένα πλέγμα φυσικού και αστικού με όρους κοινωνικής ενεργοποίησης του δημόσιου χώρου της πόλης που επεκτείνεται στο φυσικό περιβάλλον των ρεμάτων της που τη διατρέχουν. Δρόμοι και ρέματα συμπληρώνουν το χώρο αναφοράς των γειτονιών για την αναζωογόνησή τους, πολλαπλασιάζοντας την επιφάνεια τα οφέλη και τις ποιότητες του νέου δημόσιου χώρου των γειτονιών του Ρεθύμνου. 16

Για τη διαχείριση του σχεδιαστικού εγχειρήματος έγινε χρήση «εργαλείων» το σύνολο των οποίων νοητά δημιουργεί μια ευέλικτη εργαλειοθήκη που προτείνει χρήσεις για το δημόσιο χώρο. 17

5 Εισαγωγή εργαλειοθήκης (toolbox) - Δράσεις στα ΚΧ Nα υπογραμμισθεί ότι οι προτάσεις, τα εργαλεία και οι εφαρμογές που προτείνονται δεν αποτελούν ανελαστική απάντηση μονόδρομο στις δράσεις που μπορεί να αναπτύξει η πόλη του Ρεθύμνου, για να ενδυναμώσει το ρόλο των γειτονιών μέσα από ένα αειφόρο και βιώσιμο πρότυπο. Εντούτοις η μεθοδολογία σχεδιασμού των προτάσεων και παρεμβάσεων είναι έτσι προγραμματισμένη ώστε να παρέχει πλήθος επιλογών σχεδιασμού και συνδυασμούς αυτών ανάλογα με το μέγεθος την τοποθεσία και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά στοιχειά των κοινοχρήστων χώρων. 18

1. Street food γειτονιάς, φαγητό στο δρόμο Πρόκειται για σημεία σε δρόμο η σε άλλο δημόσιο χώρο όπου ο πολίτης ή τουρίστας μπορεί να απολαύσει φαγητό που παρασκευάζεται επιτόπου από πλανόδιο πωλητή. Ο εξοπλισμός αποτελείται απλό μια φορητή κατασκευής «φορητό μαγειρείο». Το εργαλείο αυτό : Α. Ενισχύει την ανάπτυξη της τοπικής κουζίνας που μπορεί να ενσωματωθεί στο μοντέλο αυτό. Β. Αποτελεί γρήγορη και οικονομική λύση φαγητού Γ. Ο περαστικός μπορεί να πειραματιστεί και με πολυεθνικές πρωτόγνωρες γι αυτόν γεύσεις Δ. Ενισχύει την έννοια της γειτονιάς ενώ παράλληλα αναπτύσσεται μια ήπιας μορφής επιχειρηματικότητα του τομέα της εστίασης ο οποίος ήδη αποτελεί σημαντικό κομμάτι της επιχειρηματικής δράσης της πόλης του Ρεθύμνου. Σύμφωνα με μελέτη που εκπονήθηκε το 2007 από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Τροφίμων και Γεωργικών Προϊόντων, 2,5 δισεκατομμύρια άνθρωποι επιλέγουν το street food κάθε μέρα. 19

2. υπαίθριες αγορές - χώροι ανταλλαγής προϊόντων Το μοντέλο της υπαίθριας αγοράς, όπως διαμορφώθηκε με τη τυπολογία της λαϊκής αγοράς, βασίζεται στην προβολή και αγοραπωλησία προϊόντων. Στα διαγράμματα απεικονίζεται μια ενδεικτική διάταξη της αγοράς με έντονο το στοιχείο της κοινωνικής συναναστροφής. Διευρύνοντας την έννοια της υπαίθριας αγοράς προτείνεται οι εν λόγω κοινόχρηστοι χώροι να λειτουργήσουν πιλοτικά και ως χώροι ανταλλαγής προϊόντων. η συγκεκριμένη δράσηεργαλείο θα μπορούσε έτσι να εντείνει την κοινωνική συναναστροφή και επικοινωνία την ανταλλαγή απόψεων και την προβολή προϊόντων της ευρύτερης περιοχής του Ρεθύμνου. 20

3.Συνελεύσεις γειτονιάς, (μικρές πνύκες ) Έχοντας κατά νου την έννοια της συλλογικότητας συγκροτούνται συνελεύσεις κατοίκων υπεράνω προκατασκευασμένων ιδεολογικών σχήματων και λειτουργούν με βάση τοπικούς κανόνες αυτοοργάνωσης και δομές αλληλεγγύης. Επί της ουσίας σχηματίζονται χωρικά κύτταρα που φιλοξενούν ενεργές ομάδες πολιτών που διαβουλεύονται κοινωνικά τοπικά προβλήματα. όποτε είναι δυνατό μπορούν να οδηγήσουν και σε λήψη αποφάσεων. 21

4. Info points Δημιουργία σημείων αστικής ενημέρωσης Info points στις γειτονιές ως πίνακες ανακοινώσεων και ενημέρωσης πολιτών για δράσεις: α. Πολιτιστικές β. Οικονομικές γ. Κοινωνικές δ. Αθλητικές 22

5. Workshops αστικά εργαστήρια σεμινάρια Επι της ουσίας πρόκειται για αστικές συνεδρίες μικρής κλίμακας όσον αφορά τον αριθμό των συμμετεχόντων. Στον τομέα της εκπαίδευσης, ένα εργαστήριο περιλαμβάνει εντατικά μαθήματα, ένα σεμινάριο ή μια σειρά συναντήσεων με έμφαση την αλληλεπίδραση και την ανταλλαγή πληροφοριών ανάμεσα στον (συνήθως μικρό) αριθμό των συμμετεχόντων. Ενδεικτικά τα workshops ενδέχεται να περιλαμβάνουν: α. Αστικά υπαίθρια Εργαστήρια με κεντρικό θέμα ένα καλλιτεχνικό δρώμενο ή την εξάσκηση σε κάποια τεχνική δεξιότητα β. Διαλέξεις με θέματα επιστημονικά καλλιτεχνικά κοινωνικά γ. Κατασκευές, με έντονο το στοιχείο της συμμετοχικότητας δ. εγκαταστάσεις. Σε ορισμένες περιπτώσεις το αποτέλεσμα ενός αστικού εργαστηρίου μπορεί να οδηγεί και σε παραγόμενο αποτέλεσμα όπως λόγου χάρη δημιουργία εγκαταστάσεων στον δημόσιο χώρο. 23

6. Υπαίθριες προβολές -παραστάσεις Το εργαλείο των υπαίθριων προβολών είναι ένα ευέλικτο και οικονομικά προσιτό εργαλείο ενώ ταυτόχρονα επιτυγχάνει να μετασχηματίσει έναν κενό αστικό χώρο σε κοινωνικό πυκνωτή. Με τον τρόπο αυτό επιτυγχάνεται : Α. δημιουργική Εκμετάλλευση των αστικών κενών και των τυφλών όψεων πολυκατοικιών Β. κοινωνική συνεύρεση πολιτών Γ. Χαμηλού κόστους ψυχαγωγία αμεσότητα ελεύθερη πρόσβαση Σε επιλεγμένους κοινόχρηστους χώρους προτείνεται και το εργαλείο των υπαίθριων παρατάσεων. 24

7.Urban farming - αστικές καλλιέργειες Τα προϊόντα της κρητικής γης είναι ανταγωνιστικά και περιζήτητα σε πανελλαδική κλίμακα. Με το εργαλείο που προτείνεται η έννοια της καλλιέργειας ξεπερνά τα όρια του χωραφιού και εισέρχεται ως συστατικό στοιχείο της πόλης του Ρεθύμνου. Οι μικρές ιδιωτικές καλλιέργειες είτε σχηματίζοντας ένα δίκτυο παραγωγής τοπικών προϊόντων είτε παραμερίζοντας τον όρο ιδιωτικό κάνουν χρήση του δημόσιου χώρου του Ρεθύμνου χρησιμοποιώντας τον ως βάση για την παραγωγή τοπικών αγροτικών προϊόντων. Στόχος είναι να επιτευχθεί μερική ως και ολική αυτονομία των κατοίκων των γειτονιών στη διατροφή τους. Χρησιμοποιώντας υψηλής πυκνότητας αστική καλλιέργεια, όπως για παράδειγμα με κάθετες εκμεταλλεύσεις ή θερμοκήπια, πέρα από τα περιβαλλοντικά και διαχειριστικά οφέλη επιτυγχάνεται μιας μορφής οικονομία κλίμακας. Το σύστημα της αστικής καλλιέργειας μπορεί να ανακυκλώσει τα οργανικά απόβλητα. Την ίδια στιγμή, μπορεί να τροφοδοτεί παρέχει φρέσκα τρόφιμα στους πολίτες σχεδόν σε κάθε εποχή και με μηδενικό σχεδόν ενεργειακό αποτύπωμα. 25

8. Φυτεμένοι χώροι (πράσινοι χώροι- πάρκα πρασίνου) Παρά το γεγονός ότι η πόλη του Ρεθύμνου περιβάλλεται από υψηλής ποιότητας φυσικό περιβάλλον το εγχείρημα του να εισχωρήσει το περιαστικό πράσινο εντός του αστικού ιστού κρίνεται ιδιαίτερα σημαντικό. Για το λόγο αυτό σε κοινόχρηστους χώρους ανεξαρτήτου κλίμακας και με κυρίαρχο κριτήριο την έλλειψη αστικού πρασίνου σε μικρή ακτίνα από αυτό προτείνονται πάρκα πρασίνου μέσης ή μικρής κλίμακας pocket parks 26

9. Χώροι στάσης Σε επιλεγμένους κοινόχρηστους χώρους και σύμφωνα με τις ανάγκες της γειτονίας καθώς και με χωρικά κριτήρια δημιουργούνται σημεία στάσης των πολιτών και των τουριστών ο αστικός εξοπλισμός που χρησιμοποιείται είναι μορφολογικά συνεπής (κοινό αρχιτεκτονικό λεξιλόγιο) με τις υπόλοιπες αστικές παρεμβάσεις. 27

10. χώροι αθλητισμού Για την ενδυνάμωση της έννοιας της γειτονίας δημιουργούνται όπου κρίνεται απαραίτητο και αναλόγως κλίμακας ανοιχτού χώρου, χώροι αθλητισμού. καλαθοσφαίριση 5χ5 επιτραπέζια αντισφαίριση ή και χώροι αστικών αθλημάτων. η επιλογή γίνεται με κριτήριο τις επιθυμίες και ανάγκες της τοπικής κοινωνίας. 28

11. παιδική χαρά Παιδική χαρά ή καλύτερα πάρκο παιδικής χαράς ονομάζεται το είδος του δημόσιου ή ιδιωτικού πάρκου το οποίο απευθύνεται στη διασκέδαση των παιδιών. Πρόκειται για υπαίθριο χώρο ο οποίος συνήθως αποτελεί τμήμα ενός ευρύτερου πάρκου. Συναντάται σε στάσεις αναψυχής, σε γειτονιές, σε εμπορικά καταστήματα, όπως τα εστιατόρια, σε ξενοδοχειακά συγκροτήματα, ακόμη και σε κατοικίες. Σκοπός του είναι η ψυχαγωγία των παιδιών της γειτονιάς. Οι παιδικές χαρές προσφέρουν δυνατότητες άθλησης και κοινωνικοποίησης συνεισφέροντας έτσι στην ανάπτυξη των παιδιών. Οι παιδικές χαρές είναι απλές κατασκευές, συνήθως βρίσκονται σε κοινόχρηστους χώρους υπαίθριες πάνω σε χαλίκια, χώμα ή γρασίδι. 29

30

6.Εφαρμογή εργαλειοθήκης toolbox στα περιβόλια Ρεθύμνου. Ως πιλοτική πλατφόρμα εφαρμογής της παραπάνω εργαλειοθήκης για την περιοχή των Περιβολίων προτείνεται ο κοινόχρηστος χώρος μεταξύ των Ο.Τ. 317 Ο.Τ. 318 Ο.Τ. 319 Υπάρχουσα κατάσταση μεταξύ ΟΤ 317,318,319 Η χρήση που προτείνεται είναι αυτή της αστικής καλλιέργειας Urban farming που λειτουργεί ως εργαλείο παραγωγής και διανομής αγροτικών προϊόντων χωρίς μεσάζοντες από τον παραγωγό κάτοικο στον κάτοικο καταναλωτή Σκίτσο διάγραμμα αστικής καλλιέργειας 31

Σε πρώτο στάδιο στόχος είναι η κάλυψη των αναγκών σε φρούτα και λαχανικά των κατοίκων των ιδιοκτησιών οι οποίοι έχουν και την κύρια μέριμνα και την ευθύνη για την διαχείριση της δημόσιας αστικής καλλιέργειας. Πρόταση Urban farming Η παρόδια οδός Απανωμεριτάκη πλάτους 4-5 μέτρων μετατρέπεται σε βοηθητικό κάθετο άξονα για ποδηλάτες και πεζούς. Τα μοναδικά ΙΧ των οποίων η διέλευση επιτρέπεται είναι αυτά των κατοικιών των πολυκατοικιών των παραπάνω Ο.Τ. Παραδείγματα αστικής καλλιέργειας 32

Ο άξονας Β-Ν οδός Ειρήνης μεταβλητού πλάτους 8-6 μέτρα μετατρέπεται σε άξονα ήπιας κυκλοφορίας. Ποδήλατο φύτευση περίπατος κυριαρχούν, ενώ προβλέπεται και η διέλευση των ΙΧ από τον βορρά προς το Νότο. βλέπε τομές 8μ 6μ Τομές χειρισμός των δρόμων 8-6 μέτρα πχ οδός Ειρήνης Τρισδιάστατες απεικονίσεις 33

Το ρέμα των Περιβολίων στα ανατολικά του Ρέθυμνου με κατεύθυνση Βορρά Νότο λειτούργει ως πράσινος διάδρομος. Στην υπάρχουσα κατάσταση ταυτίζεται εντός αστικού ιστού με την οδό Κιλελέρ η οποία και τέμνει την Παχλά άξονας γειτονιάς πλάτους 12 μ και καταλήγει στην Βελουχιώτη (παραλία) Τρισδιάστατη απεικόνιση του αστικού ιστού των περιβολίων μεταξύ Παχλά Κιλελέρ Ειρήνης και Βελουχιώτη Μετασχηματίζεται και αυτός σε άξονα βιώσιμης κινητικότητας και ενδυνάμωσης της γειτονιάς με το ποδήλατο την πεζή μετακίνηση και την αστική φύτευση να κυριαρχούν. 12μ 34

Τομές υπάρχουσας και μελλοντικής κατάστασης υπόδειγμα υλικών Δίκτυο δρόμων- φύτευσης από Παχλα- Ειρήνης 35

36

Πηγές βιβλιογραφία Αθανασόπουλος, Κ. (2009), Προς Μία Μέθοδο Ένταξης των Πολιτών στο Σχεδιασμό Έργων Βιώσιμης Αστικής Κινητικότητας, Διδακτορική Διατριβή, Μονάδα Βιώσιμης Κινητικότητας, Τομέας Γεωγραφίας και Περιφερειακού Σχεδιασμού, ΣΑΤΜ, ΕΜΠ, http://dspace.lib.ntua.gr/handle/123456789/3163. http://ec.europa.eu/environment/europeangreencapital/applying-for-the-award/2016- applicants/index.html http://ec.europa.eu/environment/europeangreencapital/about-the-award/index.html Copenhagen Kommune Finance Administration, editor. 2001. City of Copenhagen Municipal Plan 2001: Printing Structure and Framework. Copenhagen: City of Copenhagen. Jensen, Niels, editor. 2002. Cycle Policy 2002 2012. Copenhagen: City of Copenhagen Roads and Parks Department. Jensen, Niels a City of Bicycles. Presentation at the Public Spaces Public Life conference. Copenhagen. 30 Sept 2006. Jensen, Søren Underlien, editor. 2000. Collection of Cycle Concepts. Copenhagen: Danish Road Directorate International Sustainable Solutions. 2004. Scandinavian Lessons in Mobility: Getting from Here to There Efficiently. Handy, Susan. 2006. The road less driven. (Longer View). Journal of American Planning Association. Brewer, Jim, 2001. Geometric Design Practices for European Roads. Washington, D.C. Περιβαλλοντικοί στόχοι σουηδικής κυβέρνησης. http://www.sweden.gov.se/sb/d/5400/a/43485 Holma, Malmo, Sweden. www.map21ltd.com/scan-green/holma.htm Malmö: Local Agenda 21 Environmental Program and Action Plan: www.eaue.de/winuwd/192.htm 37

Κώστας Κασσιός, Αστικό Πράσινο δηµιουργία προστασία και συµβολή στην ποιότητα ζωής, Η ρύπανση στο περιβάλλον µας, Νοµαρχία υτικής Αττικής κατεε Αθηνών ήµος Αιγάλεω, Αθήνα 1983. Κώστας Κασσιός. Η απορρυπαντική συµβολή του Αστικού Πράσινου στην ατµόσφαιρα της πόλης ΠΟΙΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΑΤΜΟΣΦΑΙΡΑΣ ΣΤΙΣ ΑΣΤΙΚΕΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ ΝΕΑ Ε ΟΜΕΝΑ ΚΑΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ» 18 ΜΑΡΤΙΟΥ 2005 Βλέπε για περισσότερα: Ανακοίνωση της Επιτροπής ΕΥΡΩΠΗ 2020, Στρατηγική για έξυπνη, διατηρήσιμη και χωρίς αποκλεισμούς ανάπτυξη, COM(2010) 2020 τελικό, 2010 38

39