ΕΠΟΧΙΚΗ ΔΙΑΚΥΜΑΝΣΗ ΤΗΣ ΘΡΕΠΤΙΚΗΣ ΣΥΣΤΑΣΗΣ ΤΟΥ ΛΥΘΡΙΝΙΟΥ (Pagellus erythrinus) ΣΤΟΝ ΠΑΓΑΣΗΤΙΚΟ ΚΟΛΠΟ

ΕΠΟΧΙΚΗ ΔΙΑΚΥΜΑΝΣΗ ΤΗΣ ΘΡΕΠΤΙΚΗΣ ΣΥΣΤΑΣΗΣ ΤΟΥ ΛΥΘΡΙΝΙΟΥ (Pagellus erythrinus) ΣΤΟΝ ΠΑΓΑΣΗΤΙΚΟ ΚΟΛΠΟ Καραπαναγιωτίδης Ι.Θ., Χάλαρη Ν., Νεοφύτου Χ., Μεντέ Ε. Τμήμα Γεωπονίας Ιχθυολογίας και Υδάτινου Περιβάλλοντος, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, ikarapan@uth.gr Περίληψη Το λυθρίνι (Pagellus erythrinus) αποτελεί ένα από τα πιο εμπορικά είδη στον Παγασητικό κόλπο και γενικά στις ελληνικές θάλασσες. Ωστόσο δεν υπάρχουν αρκετές πληροφορίες σχετικά με τη θρεπτική σύσταση της σάρκας του και πώς αυτή μεταβάλλεται εποχικά. Με την παρούσα έρευνα μελετήθηκε η διακύμανση της θρεπτικής σύστασης (υγρασία, ολικές πρωτεΐνες, ολικές λιπαρές ουσίες, ολικοί υδατάνθρακες και ολικές ανόργανες ουσίες), καθώς και της ενεργειακής αξίας του εδώδιμου μυϊκού ιστού του μελετηθέντος είδους στον Παγασητικό κόλπο στη διάρκεια ενός έτους. Η θρεπτική σύσταση του μυϊκού ιστού του λυθρινιού παρουσίασε εποχική διακύμανση, η οποία ήταν άμεσα επηρεαζόμενη από τον αναπαραγωγικό κύκλο και τη διατροφική του δραστηριότητα. Τη μεγαλύτερη διακύμανση μεταξύ των θρεπτικών συστατικών παρουσίασε η λιποπεριεκτικότητα, η οποία κυμάνθηκε από 0,44 έως 2,81% επί υγρού βάρους ουσίας, με μέγιστο το Μάιο και ελάχιστο τον Οκτώβριο. Η περιεκτικότητα σε υγρασία κυμάνθηκε από 74,01 έως 77,98% στη διάρκεια του έτους. Η περιεκτικότητα σε ολικές πρωτεΐνες, παρά τη μικρή εποχική διακύμανση, παρουσίασε μέγιστο προς το τέλος της φθινοπωρινής περιόδου (20,05%). Η διακύμανση της ενεργειακής αξίας του μυϊκού ιστού ήταν έντονα επηρεαζόμενη από τη μηνιαία διακύμανση της λιποπεριεκτικότητας και κυμάνθηκε από 1,17 έως 1,43 Kcal/g. Τέλος, η περιεκτικότητα του μυϊκού ιστού του λυθρινιού σε τέφρα (1,46±0,11%) και υδατάνθρακες (0,66±0,36%), αν και σχετικά χαμηλή, παρουσίασε μηνιαία διακύμανση Λέξεις κλειδιά: λυθρίνι, Pagellus erythrinus, θρεπτική σύσταση, Παγασητικός κόλπος. SEASONAL VARIATION IN NUTRIENT COMPOSITION OF COMMON PANDORA (Pagellus erythrinus) IN PAGASITIKOS GULF Karapanagiotidis I.T., Chalari N., Neofitou C., Mente E. Department of Ichthyology and Aquatic Environment, University of Thessaly, ikarapan@uth.gr Abstract Common pandora (Pagellus erythrinus) is one of the most economically important species in Pagasitikos gulf and in Greek waters. However, there is limited information on its nutrient composition and how this is altered seasonally. The aim of the present study was to assess over an annual cycle the nutrient composition (moisture, crude protein, crude lipid, carbohydrates and ash), and the energetic value of the edible muscle of the species in Pagasitikos gulf. There was a seasonal variation in nutrient composition that was affected by reproduction period and feeding activity. Lipid was the most variable nutrient with its content ranging from 0.44 to 2.81% of wet weight showing a maximum on May and a minimum on October. Moisture varied from 74.01 to 77.98% during the annual cycle. Protein content showed a small seasonal variation showing a maximum towards the end of autumn (20.05%). Energetic value of muscle tissue was mainly affected by lipid content and varied from 1.17 to 1.43 Κcal/g. Finally, ash (1.46±0.11%) and carbohydrate (0.66±0.36%) contents, though relatively low, varied seasonally too. Keywords: common pandora, Pagellus erythrinus, nutrient composition, Pagasitikos gulf.

1. Εισαγωγή Οι ιχθύες ανέκαθεν αποτελούσαν σημαντικό μέρος του καθημερινού διαιτολογίου του ανθρώπου. Σήμερα, περίπου 3 δις ανθρώπων καταναλώνουν ιχθυηρά σε συχνή βάση με την κατά κεφαλήν ετήσια κατανάλωση παγκοσμίως να έχει διπλασιαστεί τις τελευταίες πέντε δεκαετίες (FAO 2010). Μελλοντικά προβλέπεται ότι η ζήτηση και η κατανάλωσή ιχθυηρών θα αυξηθεί ακόμα περισσότερο λόγω τόσο της αύξησης του ανθρώπινου πληθυσμού, κυρίως στον αναπτυσσόμενο κόσμο, όσο και της γενικότερης τάσης προς κατανάλωση υγιειών προϊόντων υψηλής θρεπτικής αξίας, κυρίως στον αναπτυγμένο κόσμο (FAO 2010). Η υψηλή θρεπτική αξία των ιχθύων είναι ευρέως αποδεκτή και χαρακτηρίζεται από υψηλή περιεκτικότητα σε πρωτεΐνες υψηλής βιολογικής αξίας, εξαιρετικά ποικίλλουσα περιεκτικότητα σε λίπη (αποτελούν τη σημαντικότερη πηγή των απαραίτητων για την ανθρώπινη διατροφή ω-3 πολυακόρεστων λιπαρών οξέων) και πολύ μικρή περιεκτικότητα σε υδατάνθρακες. Επίσης, αποτελούν πλούσια πηγή βιταμινών και ανόργανων στοιχείων (Arinο et al. 2005). Η θρεπτική σύσταση των ιχθύων επηρεάζεται τόσο από ενδογενείς παράγοντες όπως το είδος, το στάδιο ανάπτυξης, το αναπαραγωγικό στάδιο και το φύλο, όσο και από εξωγενείς παράγοντες όπως η εποχικότητα, η διατροφή και το υδάτινο περιβάλλον (Shearer 1994). Στις ελληνικές θάλασσες, και γενικότερα στη Μεσόγειο, το λυθρίνι (P. erythrinus) θεωρείται σημαντικό αλίευμα, λόγω της υψηλής εμπορικής του αξίας και της μεγάλης αφθονίας του στις εκφορτώσεις. Ωστόσο, δεν υπάρχουν αρκετές πληροφορίες σχετικά με τη θρεπτική του σύσταση και το πως αυτή μεταβάλλεται εποχικά. Σκοπός της παρούσας εργασίας ήταν να μελετηθεί η χημική σύσταση σε θρεπτικά συστατικά (πρωτεΐνες, λίπος, υδατάνθρακες και ολικές ανόργανες ουσίες) του εδώδιμου μυϊκού ιστού του λυθρινιού και η εποχική διακύμανσή του στη διάρκεια ενός έτους. 2. Υλικά και Μέθοδοι Μηνιαίες δειγματοληψίες 5 ατόμων λυθρινιού, μέσου σωματικού βάρους 67,6 ± 25,5 g, πραγματοποιήθηκαν στον Παγασητικό κόλπο κατά τη διάρκεια ενός έτους (Σεπτέμβριος 2009 έως Αύγουστος 2010) (Πίν. 1). Τα συλλεχθέντα άτομα προέρχονταν από τις μηνιαίες εκφορτώσεις παράκτιου αλιευτικού σκάφους και η επιλογή των ατόμων έγινε βάση του μέσου μεγέθους των ψαριών της κάθε εκφόρτωσης. Η συντριπτική πλειοψηφία των ατόμων που δειγματίστηκαν καθόλη τη διάρκεια του έτους ήταν γένους θηλυκού, γεγονός που οφείλεται στον πρωτόγυνο αναπαραγωγικό τύπο του είδους, μιας και η πλειοψηφία των ατόμων που χρησιμοποιήθηκαν στην παρούσα μελέτη ήταν ολικού μήκους μικρότερου των 16 cm. Σε κάθε δείγμα, αφού πρώτα μετρήθηκε ο γοναδοσωματικός δείκτης (GSI) και ο ηπατοσωματικος δείκτης (ΗSΙ), απομονώθηκε ο μυικός ιστός και αποθηκεύτηκε στους -20 C, μέχρι τη διεξαγωγή των χημικών αναλύσεων. Οι χημικές αναλύσεις πραγματοποιήθηκαν σύμφωνα με τα πρωτόκολλα των επίσημων μεθόδων ανάλυσης ΑΟΑC (1995). Συγκεκριμένα, ο προσδιορισμός της υγρασίας πραγμαοτοποιήθηκε με ξήρανση των δειγμάτων στους 105 C για 20h, ο προσδιορισμός των ολικών αζωτούχων ουσιών με τη μέθοδο Kjeldahl, ο προσδιορισμός

των ολικών λιπαρών ουσιών με τη μέθοδο Soxhlet και ο προσδιορισμός των ολικών ανόργανων στοιχείων με αποτέφρωση των δειγμάτων στους 600 C για 3h. Επίσης, εκτιμήθηκε η περιεκτικότητα των δειγμάτων σε υδατάνθρακες από την περιεκτικότητα των υπόλοιπων θρεπτικών συστατικών και η ενεργειακή αξία (Kcal/g υγρού βάρους ιστού) ως άθροισμα των επί μέρους ολικών ενεργειών που αποδίδει κάθε θρεπτικό συστατικό σύμφωνα με τους συντελεστές 5,64, 9,44 και 4,11 για τις πρωτεΐνες, τα λιπίδια και τους υδατάνθρακες, αντίστοιχα. Η στατιστική επεξεργασία των δεδομένων της μηνιαίας διακύμανσης των περιεκτικοτήτων των θρεπτικών συστατικών πραγματοποιήθηκε μέσω του στατιστικού προγράμματος SPSS με τη μέθοδο της ανάλυσης διακύμανσης (one-way Anova), ακολουθούμενη από Tukey s test και οι διαφορές κρίθηκαν στατιστικώς σημαντικές σε επίπεδο σημαντικότητας 0,05. Πίνακας 1. Μηνιαία διακύμανση των σωματομετρικών στοιχείων και του δείκτη ευρωστίας (Κ) του λυθρινιού. Μήκος (cm) Βάρος (g) K Σεπτέμβριος 15,7 ± 1,8 51,4 ± 16,5 1,24 ± 0,04 Οκτώβριος 16,1 ± 1,2 50,0 ± 12,3 1,13 ± 0,06 Νοέμβριος 18,3 ± 0,5 71,6 ± 4,1 1,13 ± 0,06 Δεκέμβριος 16,8 ± 1,7 60,1 ± 18,5 1,19 ± 0,03 Ιανουάριος 16,7 ± 0,5 57,4 ± 4,5 1,17 ± 0,06 Φεβρουάριος 16,7 ± 0,5 83,8 ± 4,3 1,08 ± 0,04 Μάρτιος 21,4 ± 0,5 115,0 ± 9,0 1,11 ± 0,02 Απρίλιος 20,2 ± 1,6 102,1 ± 23,9 1,17 ± 0,02 Μάιος 17,2 ± 0,4 65,2 ± 9,3 1,23 ± 0,08 Ιούνιος 19,3 ± 1,0 87,2 ± 15,1 1,16 ± 0,02 Ιούλιος 14,4 ± 1,9 36,4 ± 15,3 1,13 ± 0,04 Αύγουστος 13,5 ± 0,7 30,7 ± 4,71 1,19 ± 0,06 Μ.Ο. 17,4 ± 2,4 67,6 ± 25,5 1,16 ± 0,05 3. Αποτελέσματα 3.1 ΣΩΜΑΤΟΜΕΤΡΙΚΟΙ ΔΕΙΚΤΕΣ O γοναδοσωματικός δείκτης των ατόμων λυθρινιού κυμάνθηκε στη διάρκεια του έτους από 0 έως 2,90, παρουσιάζοντας στατιστικώς σημαντικές διαφορές μεταξύ των μηνών (P<0,05). Όπως φαίνεται στο Σχήμα 1, από το Σεπτέμβριο μέχρι και το Μάρτιο διατηρήθηκε σε χαμηλά επίπεδα και από τον Απρίλιο μέχρι και τον Ιούνιο είχε αυξημένες τιμές. Η μέγιστη τιμή του γοναδοσωματικού δείκτη του μελετηθέντος είδους παρουσιάστηκε τον Ιούνιο και η ελάχιστη τιμή τον Αύγουστο. Ο ηπατοσωματικός δείκτης του κυμάνθηκε από 0,35 έως 1,20 στη διάρκεια του έτους, παρουσιάζοντας στατιστικώς σημαντικές διαφορές μεταξύ των μηνών (P<0.05). Από τον Οκτώβριο, όπου παρουσιάστηκε η ελάχιστη τιμή, μέχρι και τον Ιούνιο παρουσίασε σταδιακά μία αυξητική τάση, όπου μετρήθηκε η μέγιστη τιμή. Έπειτα ακολούθησε πτώση τον Ιούλιο και άνοδο της τιμής του τον Αύγουστο (Σχ. 2).

3.2. ΘΡΕΠΤΙΚΗ ΣΥΣΤΑΣΗ ΜΥΪΚΟΥ ΙΣΤΟΥ Η περιεκτικότητα της υγρασίας στο μυϊκό ιστό των ατόμων του λυθρινιού κυμάνθηκε από 74,0 έως 78,0% με μέσο όρο 76,1±1,29 % επί του υγρού βάρους στη διάρκεια του έτους (Πιν. 2). Το Δεκέμβριο και το Μάιο, τα άτομα λυθρινιού περιείχαν τη μικρότερη (P<0,05) περιεκτικότητα σε υγρασία (74,1±1,82% και 74,0±1,94%, αντίστοιχα), ενώ από τον Αύγουστο μέχρι τον Οκτώβριο, περιείχαν τη μεγαλύτερη (P<0,05) περιεκτικότητα σε υγρασία, με μέγιστη περιεκτικότητα τον Οκτώβριο (77,98±2,92%). GSI 5,00 4,00 3,00 2,00 1,00 0,00 Σ Ο Ν Δ Ι Φ Μ Α Μ Ι Ι Α Μήνες Σχήμα 1. Μηνιαία διακύμανση του γοναδοσωματικού δείκτη (GSI) των ατόμων P. erythrinus. 2,00 1,50 HSI 1,00 0,50 0,00 Σ Ο Ν Δ Ι Φ Μ Α Μ Ι Ι Α Μήνες Σχήμα 2. Μηνιαία διακύμανση του ηπατοσωματικού δείκτη (HSI) των ατόμων P. erythrinus. H περιεκτικότητα της πρωτεΐνης στο μυϊκό ιστό των ατόμων του λυθρινιού κυμάνθηκε από 19,65 έως 22,05% με μέσο όρο 20,76±0,75 % επί του υγρού βάρους (Πιν. 2). Τον Οκτώβριο ανιχνεύθηκε η μικρότερη περιεκτικότητα σε πρωτεΐνη στα άτομα του λυθρινιού (19,7±2,54%) και ακολούθησε αύξηση της περιεκτικότητας τον επόμενο μήνα. Το Νοέμβριο, τα άτομα λυθρινιού περιείχαν τη μεγαλύτερη περιεκτικότητα σε πρωτεΐνη στο μυϊκό τους ιστό (22,05±0,58 %). Από το Νοέμβριο μέχρι και τον Αύγουστο, σημειώθηκε πτώση της περιεκτικότητας του μυϊκού ιστού τους σε πρωτεΐνη. Ωστόσο, οι διαφορές αυτές δεν ήταν στατιστικά σημαντικές (P>0,05). Η περιεκτικότητα των ολικών λιπαρών ουσιών στο μυϊκό ιστό των ατόμων του λυθρινιού κυμάνθηκε στη διάρκεια του έτους από 0,44 έως 2,81% με μέσο όρο 1,04±0,69 % επί του υγρού βάρους, παρουσιάζοντας στατιστικά σημαντικές διαφορές (P<0,05) μεταξύ των μηνών (Πιν. 2). Το Μάιο, τα άτομα λυθρινιού περιείχαν τη μέγιστη περιεκτικότητα σε ολικές λιπαρές ουσίες στο

μυϊκό τους ιστό (2,81±1,56%), το Δεκέμβριο περιείχαν τη δεύτερη υψηλότερη περιεκτικότητα (1,93±0,99%), ενώ τον Οκτώβριο περιείχαν τη μικρότερη περιεκτικότητα (0,44±0,23%). Η περιεκτικότητα της ολικής ανόργανης ουσίας (τέφρας) στο μυϊκό ιστό των ατόμων του λυθρινιού κυμάνθηκε στη διάρκεια του έτους από 1,20 έως 1,60% με μέσο όρο 1,46±0,11% επί του υγρού βάρους (Πιν. 2). Η περιεκτικότητα της τέφρας στο μυϊκό ιστό των ατόμων του λυθρινιού ήταν σχεδόν σταθερή καθόλη τη διάρκεια του έτους, με εξαίρεση τον Αύγουστο όπου μετρήθηκε σημαντικά (P<0,05) μικρότερη περιεκτικότητα (1,20±0,03%). Τον Απρίλιο, τα άτομα του λυθρινιού περιείχαν τη μεγαλύτερη (P<0,05) περιεκτικότητα σε τέφρα (1,60±0,05 %). Πίνακας 2. Συγκεντρωτικός πίνακας μηνιαίας διακύμανσης θρεπτικών συστατικών στο μυϊκό ιστό του λυθρινιού (% επί υγρής βάσης). Υγρασία Πρωτεΐνη Λίπος Υδατ/κες* Τέφρα Ενέργεια* (Kcal/g) ΣΕΠ 77,21±1,76 α 20,37±1,35 0,72±0,06 αβ 0,20±0,38 α 1,50±0,12 β 1,22±0,09 α ΟΚΤ 77,98±2,92 α 19,65±2,54 0,44±0,23 α 0,54±0,25 αβγ 1,39±0,1 6 αβ 1,17±0,15 α ΝΟΕ 75,40±0,61 αβ 22,05±0,58 0,89±0,25 αβ 0,10±0,13 α 1,56±0,06 β 1,33±0,04 αβ ΔΕΚ 74,06±1,82 β 21,24±1,30 1,93±0,99 αβ 1,26±0,42 γ 1,50±0,10 β 1,43±0,14 β ΙΑΝ 76,32±0,37 αβ 20,80±0,52 0,73±0,33 αβ 0,69±0,30 αβγ 1,45±0,13 αβ 1,27±0,03 α ΦΕΒ 75,39±0,65 αβ 21,65±0,26 1,09±0,60 αβ 0,45±0,13 αβ 1,41±0,06 αβ 1,34±0,06 αβ ΜΑΡ 76,45±0,60 αβ 21,17±0,51 0,51±0,08 α 0,40±0,18 αβ 1,48±0,02 β 1,26±0,03 α ΑΠΡ 75,58±0,91 αβ 21,36±0,84 1,00±0,32 αβ 0,46±0,20 αβ 1,60±0,05 β 1,32±0,06 αβ ΜΑΙ 74,01±1,94 β 20,68±0,75 2,81±1,56 β 1,06±0,30 βγ 1,45±0,11 αβ 1,47±0,17 β ΙΟΥΝ 75,85±0,77 αβ 20,35±0,32 1,22±0,64 αβ 0,99±0,14 βγ 1,59±0,07 β 1,30±0,07 αβ ΙΟΥΛ 76,96±1,18 αβ 20,00±1,05 0,66±0,35 αβ 1,00±0,27 βγ 1,38±0,09 αβ 1,23±0,08 α ΑΥΓ 77,75±0,66 α 19,84±0,62 0,47±0,22 α 0,74±0,18 αβγ 1,20±0,03 α 1,19±0,05 α Μ.Ο. 76,08±1,29 20,76±0,75 1,04±0,69 0,66±0,36 1,46±0,11 1,29±0,09 Σημ.: Oι τιμές αντιπροσωπεύουν μέσους όρους ± τυπική απόκλιση (n=5). Οι τιμές κάθε στήλης που φέρουν διαφορετικό εκθέτη υποδηλώνουν στατιστικά σημαντική διαφορά μεταξύ των μηνών (P>0,05). * Η περιεκτικότητα των υδατανθράκων και η ενεργειακή αξία των δειγμάτων βρέθηκε από εκτίμηση. Η περιεκτικότητα των υδατανθράκων στο μυϊκό ιστό των ατόμων του είδους κυμάνθηκε στη διάρκεια του έτους από 0,10 έως 1,26%, με μέσο όρο 0,66±0,36% επί του υγρού βάρους, παρουσιάζοντας στατιστικά σημαντικές διαφορές (P<0,05) (Πιν. 2). Το Δεκέμβριο τα άτομά του περιείχαν τη μεγαλύτερη περιεκτικότητα σε υδατάνθρακες στο μυϊκό τους ιστό (1,26±0,42%), ακολουθούν οι μήνες μέχρι τον Απρίλιο με χαμηλή περιεκτικότητα σε υδατάνθρακες και οι μήνες από τον Απρίλιο μέχρι και τον Αύγουστο με υψηλή περιεκτικότητα σε υδατάνθρακες, ενώ το Νοέμβριο ο μυϊκός ιστός των ατόμων του λυθρινιού περιείχε τη μικρότερη περιεκτικότητα σε υδατάνθρακες (0,10±0,13 %). Τέλος, η ενεργειακή αξία του μυϊκού ιστού των ατόμων του λυθρινιού κυμάνθηκε στη διάρκεια του έτους από 1,17 έως 1,47 Kcal/g με μέσο όρο 1,29 Kcal/g.

Το Δεκέμβριο και το Μάιο τα άτομα λυθρινιού περιείχαν τη μεγαλύτερη (P<0,05) ενεργειακή αξία. 4. Συζήτηση Η θρεπτική σύσταση και η ενεργειακή αξία του μυϊκού ιστού του μελετηθέντος είδους παρουσίασε εποχική διακύμανση, η οποία συνδέεται με τον αναπαραγωγικό κύκλο και τη διατροφική δραστηριότητα των ατόμων του. Τις πιο έντονες εποχικές διακυμάνσεις παρουσίασε η λιποπεριεκτικότητα, ενώ έντονες διακυμάνσεις στη λιποπεριεκτικότητα παρατηρήθηκαν ακόμα και ανάμεσα στα άτομα της ίδιας δειγματοληψίας. Τα λίπη αποτελούν χρήσιμα ενεργειακά αποθέματα για τους ιχθύες με τη λιποπεριεκτικότητα του σώματός τους να εξαρτάται άμεσα από τη διατροφική κατάσταση, το στάδιο γεννητικής ωρίμανσης, τη φυσιολογική κατάσταση του είδους και άλλους περιβαλλοντικούς παράγοντες (Shearer 1994). Σύμφωνα με τα αποτελέσματα της παρούσας εργασίας, το λυθρίνι μπορεί να χαρακτηριστεί ως άπαχο ψάρι βάση της κατάταξης που αναφέρεται από τους Hui et al. (2006), αφού η λιποπεριεκτικότητα στο μυϊκό ιστό σε γενικές γραμμές δεν ξεπέρασε το 2%. Η αύξηση των λιπιδικών αποθεμάτων προς το τέλος της Άνοιξης (μέγιστη τιμή το Μάιο), πιθανώς σχετίζεται με την καλύτερη διατροφική κατάσταση που βρίσκεται το είδος την περίοδο αυτή, καθώς η αύξηση της θερμοκρασίας της θάλασσας σε συνδυασμό με την αύξηση της φωτοπεριόδου συμπράττουν στην αύξηση της πρωτογενούς παραγωγής που κατά συνέπεια, μέσω της τροφικής αλυσίδας, οδηγεί σε υψηλότερη αφθονία τροφής για το είδος (Olsson et al. 2002). Εκτός, όμως, από την αυξημένη διατροφική δραστηριότητα, η υψηλή λιποπεριεκτικότητα του μυϊκού ιστού του λυθρινιού μπορεί να οφείλεται και στη διατροφή του είδους με περισσότερο λιπαρές τροφές την περίοδο αυτή, αφού, όπως είναι γνωστό, η δίαιτα του λυθρινιού μεταβάλλεται εποχικά (Caragitsou & Papaconstantinou 1988). Η αυξημένη λιποπεριεκτικότητα του μυϊκού ιστού του λυθρινιού που παρατηρήθηκε προς το τέλος της Άνοιξης πιθανώς να οφείλεται και στη φυσιολογία αναπαραγωγής του. Έτσι, σύμφωνα με τα αποτελέσματα της μηνιαίας διακύμανσης του γοναδοσωματικού δείκτη, το είδος αυτό, την περίοδο αυτή, βρίσκεται στην τελευταία φάση της ωρίμανσης των γονάδων του λίγο πριν την εναπόθεση του γεννητικού υλικού. Η αυξημένη λιποπεριεκτικότητα στο μυϊκό ιστό των ιχθύων λίγο πριν την ολοκλήρωση του αναπαραγωγικού τους κύκλου έχει επίσης παρατηρηθεί και σε άλλα είδη της Μεσογείου, όπως στο σαργό, Diplodus sargus (Ozyurt et al. 2005), στο ασπροσαύριδο Trachurus mediterraneus (Tzikas et al. 2007), αλλά και σε είδη που διαβιούν σε άλλες θάλασσες (Lloret & Ratz 2000, Saoud et al. 2008, Celik 2008). Η μειωμένη λιποπεριεκτικότητα στο μυϊκό ιστό των ατόμων του λυθρινιού στις αρχές της Άνοιξης (φάση της ταχείας ανάπτυξης των γονάδων) μπορεί να συνδέεται με την αναπαραγωγική δραστηριότητα του είδους, αλλά και με τη διατροφή του. Στους ιχθύες, γενικά, έχει παρατηρηθεί ότι μεγάλες ποσότητες λίπους εναποτίθενται στις αναπτυσσόμενες γονάδες, ενώ παράλληλα καταναλώνονται τα λιπιδικά αποθέματα του μυϊκού ιστού τους (Love 1980, Shearer 1994, Zaboukas et al. 2006). Επίσης, έχει βρεθεί ότι στις αρχές της Άνοιξης, το λυθρίνι παρουσιάζει

μειωμένη διατροφική δραστηριότητα στην ευρύτερη περιοχή του Αιγαίου Πελάγους (Caragitsou & Papanastasiou 1988). Η μειωμένη λιποπεριεκτικότητα στο μυϊκό ιστό των ατόμων τους καλοκαιρινούς μήνες πιθανώς να συνδέεται με την απελευθέρωση των γεννητικών προϊόντων. Πτώση του λιπιδικού περιεχομένου στο μυϊκό ιστό των ιχθύων κατά την περίοδο εναπόθεσης των γεννητικών προϊόντων έχει αναφερθεί ότι συμβαίνει σε διάφορα είδη (Huss 1998, Mendez & Gonzalez 1997, Lloret & Ratz, 2000, Blanes et al. 2007, Saoud et al. 2008). Η διατροφική δραστηριότητα του λυθρινιού στον Παγασητικό κόλπο δεν έχει μελετηθεί προς το παρόν. Ωστόσο, σύμφωνα με μελέτη που έχει πραγματοποιηθεί στον Πατραϊκό κόλπο και στο Ιόνιο Πέλαγος (Caragitsou & Papaconstantinou 1988), το είδος παρουσιάζει μέγιστη διατροφική δραστηριότητα κατά τους φθινοπωρινούς μήνες σε σχέση με άλλες εποχές στις συγκεκριμένες θάλασσες. Στην παρούσα μελέτη, παρατηρήθηκε μια δεύτερη τάση αύξησης του λιπιδικού περιεχομένου στο μυϊκό ιστό των ατόμων του λυθρινιού στο τέλος του Φθινοπώρου που πιθανώς συνδέεται με την εκδήλωση της μέγιστης διατροφικής δραστηριότητάς του. Παρόμοια αύξηση της λιποπεριεκτικότητας τους φθινοπωρινούς μήνες έχει παρατηρηθεί και σε άλλα είδη από μελέτες που πραγματοποιήθηκαν στα νερά της Μεσογείου, όπως για παράδειγμα στη τσιπούρα (Sparus aurata) (Blanes et al. 2007). Η μειωμένη λιποπεριεκτικότητα στο μυϊκό ιστό των ατόμων του λυθρινιού τους χειμερινούς μήνες (Ιανουάριο-Φεβρουάριο) πιθανόν συνδέεται με τη μείωση της φυσικής παραγωγικότητας και κατά συνέπεια της διαθέσιμης τροφής. Όπως είναι γνωστό, σε περιόδους ασιτίας, το λίπος αποτελεί το βασικότερο στοιχείο για την κάλυψη των ενεργειακών αναγκών με αποτέλεσμα οι ιχθύες να μεταβολίζουν τα σωματικά λιπιδικά αποθέματα (Shearer 1994, Cui & Wang 2007). Παράλληλα, η ίδια η πτώση της θερμοκρασίας του νερού μπορεί να οδηγεί σε μειωμένη λιποπεριεκτικότητα. Σε χαμηλές θερμοκρασίες, έχει παρατηρηθεί ότι ο ρυθμός αποθήκευσης λιπαρών ουσιών στο μυϊκό ιστό και γενικά οι μεταβολικοί ρυθμοί των ιχθύων είναι μειωμένοι, ανεξαρτήτου διαθεσιμότητας της τροφής (Brett et al. 1969). Η αρνητική επίδραση της θερμοκρασιακής μεταβολής στα λιπιδικά αποθέματα είναι εντονότερη στα μεγαλύτερα γεωγραφικά πλάτη (Brett 1969), εντούτοις είναι εμφανής και στη Μεσόγειο σύμφωνα με αρκετές μελέτες (Ibarz et al. 2005, Ozyurt et al. 2007, Celik 2008, Saoud et al. 2008). Όσον αφορά την περιεκτικότητα του μυϊκού ιστού του λυθρινιού σε υγρασία αυτή βρέθηκε σε υψηλά επίπεδα, όπως συμβαίνει με το μυϊκό ιστό όλων των ιχθύων, αλλά και γενικότερα όλων των ζωικών ιστών. Η εποχική διακύμανση της υγρασίας στο μυϊκό ιστό, δεν παρουσίασε στατιστικά σημαντικές διαφορές (P>0,05), ωστόσο είχε αντίστροφη πορεία με αυτή της λιποπεριεκτικότητας. Η περιεκτικότητα του μυϊκού ιστού των ατόμων του λυθρινιού σε πρωτεΐνη, αν και δεν είχε έντονες διακυμάνσεις, παρουσίασε κάποια εποχικότητα με μέγιστο τους φθινοπωρινούς μήνες σε σχέση με τους καλοκαιρινούς μήνες. Αυξημένη περιεκτικότητα σε πρωτεΐνες στο μυϊκό ιστό των ιχθύων τους χειμερινούς και ιδίως τους φθινοπωρινούς μήνες συγκριτικά με τους καλοκαιρινούς και ανοιξιάτικους μήνες, έχει παρατηρηθεί και σε άλλες σχετικές μελέτες που πραγματοποιήθηκαν σε είδη που διαβιούν στα μεσογειακά ύδατα, όπως στο Scomber japonicus (Celik 2008),

Dicentrarchus labrax (Ozyurt et al. 2007), Diplodus sargus (Ozyurt et al. 2005) και Trachurus mediteraneus (Tzikas et al. 2007). Αντίθετα με τα αποτελέσματα της παρούσας εργασίας, τα πρωτεϊνικά αποθέματα ήταν μειωμένα τους φθινοπωρινούς μήνες σε άλλα είδη, όπως στο Solea solea (Gokce et al. 2004) και στο Trachurus trachourous (Celik 2008). Σε περιόδους καλής διατροφικής κατάστασης, η περιεκτικότητα των πρωτεϊνών είναι η πρώτη που θα αυξηθεί στο μυϊκό ιστό των ιχθύων και ακολουθεί η αύξηση της λιποπεριεκτικότητας (Huss 1998, Boran 2008). Αντίθετα, σε περιόδους ασιτίας και ύστερα από την εξάντληση των λιπιδικών αποθεμάτων, οι πρωτεΐνες είναι το επόμενο συστατικό που καταβολίζεται για την κάλυψη των ενεργειακών αναγκών (Shearer 1994, Cui & Wang 2007). Στο μυϊκό ιστό των ατόμων του μελετηθέντος είδους, παρατηρήθηκε αύξηση της περιεκτικότητας σε πρωτεΐνη το Νοέμβριο, η οποία προηγείται της αύξησης της λιποπεριεκτικότητας το Δεκέμβριο. Από το Φεβρουάριο μέχρι τον Αύγουστο η πτωτική τάση που σημείωσε η περιεκτικότητα του μυϊκού ιστού των ατόμων του λυθρινιού σε πρωτεΐνες μπορεί να συνδέεται αρχικά με διατροφικούς παράγοντες και εν συνεχεία με την αναπαραγωγική δραστηριότητα του είδους. Σχετικά με τους υδατάνθρακες που περιέχονται στο μυϊκό ιστό των ιχθύων, αυτοί αποτελούν χρήσιμες ενεργειακής αξίας ουσίες και παρά τη μικρή περιεκτικότητα στο μυϊκό ιστό του λυθρινιού, οι εποχιακές διακυμάνσεις ήταν στατιστικά σημαντικές (P<0,05). Η περιεκτικότητα των υδατανθράκων ήταν μειωμένη πριν την ολοκλήρωση του αναπαραγωγικού κύκλου, γεγονός που πιθανώς υποδεικνύει τον καταβολισμό τους προς παραγωγή μεταβολικής ενέργειας για τη συγκεκριμένη φυσιολογική δραστηριότητα. Η ολική ενεργειακή αξία του μυϊκού ιστού του λυθρινιού, όπως αυτή εκτιμήθηκε από τη ποσοστιαία σύσταση του στα θρεπτικά συστατικά, παρουσίασε μηνιαία διακύμανση έντονα επηρεαζόμενη από την περιεκτικότητα των ολικών λιπαρών ουσιών. Ο μυϊκός ιστός των ατόμων του συγκεκριμένου είδους είναι μεγαλύτερης ενεργειακής αξίας τους μήνες Νοέμβριο, Δεκέμβριο, Φεβρουάριο, Απρίλιο και Μάιο με μέγιστο το Μάιο και ελάχιστο από τον Ιούλιο έως τον Οκτώβριο. 5. Ευχαριστίες Οι συγγραφείς θα ήθελαν να ευχαριστήσουν την υποψήφια διδάκτωρ κα Λ. Γιαννακοπούλου για τη βοήθεια της στη δειγματοληψία και τον Δρ. Β. Καραλάζο για τα πολύτιμα σχόλια του. 6. Βιβλιογραφικές Αναφορές A.O.A.C. 1995. Official methods of analysis of the Association of Official Analytical Chemists International, Arligton, VA, USA, 16th ed. ARINO, A., BELTRAN, J.A. & RONCALES, P., 2003. Dietary importance of fish and shellfish. p. 2471 2478. In: Encyclopedia of Food Sciences and Nutrition B. Caballero, L. Trugo & P. Finglas (Eds), 2nd edn., Oxford: Elsevier Science Ltd. Blanes, M.A., Serrano, Ζ.R. & Lopez, Ζ.F.J., 2009. Seasonal trends and tissue distribution of organochlorine pollutants in wild and farmed gilthead sea Bream (Sparus aurata) from the western Mediterranean sea and their relationship with environmental and biological factors. Arch. Environ. Contam. Toxicol., 57: 133 144.

Boran, G., Boran, M. & Karacam, H., 2008. Seasonal changes in proximate composition of anchovy and storage stability of anchovy oil. Journal of Food Quality, 31 (4): 503-513. Brett, J.R., Shelboum, J.E. & Shoop, C.T., 1969. Growth rate and body composition of fingerling sockeye salmon (Oncorhynchus nerka) in relation to temperature and ration size. J. Fish. Res. Board Can., 26: 2363-2394. Caragitsou, E. & Papaconstantinou, C., 1988. Feeding habits of Red Pandora (Pagellus erythrinus) off the western coast of Greece. Journal of Applied Ichthyology, 4: 14-22. Celik, Μ., 2008. Seasonal changes in the proximate chemical compositions and fatty acids of chub mackerel (Scomber japonicus) and horse mackerel (Trachurus trachurus) from the north eastern Mediterranean Sea. International Journal of Food Science and Technology, 43: 933 938. Cui, Z. & Wang, Y., 2007. Temporal changes in body mass, body composition and metabolism of gibel carp Carassius auratus gibelio during food deprivation. Journal of Applied Ichthyology, 23: 215-220. Food and Agriculture Organization of the United Nations, 2010. The state of world fisheries and aquaculture, Rome, FAO, pp. 197. Gokce, M.A., Tasbozan, O., Celik, M. & Tabakoglu, S.S., 2004. Seasonal variations in proximate and fatty acid compositions of female common sole (Solea solea). Food Chemistry, 88: 419 423. HUI, Y.H., GROSS, N., KRISTINSSON, H.G., LIN, M.H., NIP, W.K., SIOW, L.F. & STANFIELD, P.S., 2006. Biochemistry of Sea Food Processing, p. 351-366. In: Food biochemistry and food processing, Y.H. Hui (Ed), Blackwell Publishers, USA. HUSS, H.H., 1998. Quality and Quality Changes in Fresh Fish, FAO fisheries technical paper 358, Rome, Italy, p. 20. Ibarz, A., Blasco, J. & Beltran, M., 2005. Cold-induced alterations on proximate composition and fatty acid profiles of several tissues in gilthead sea bream (Sparus aurata). Aquaculture, 249: 477 486. Lloret, J. & Ratz, H., 2000. Condition of cod (Gadus morhua) off Greenland during 1982 1998. Fish Res., 48 (1): 79 86. LOVE, R.M., 1980. The Chemical Biology of Fishes, Advances 1968 1977, vol. 2, Academic Press, London, pp. 943. Mendez, E. & Gonzalez, R.M., 1997. Seasonal changes in the chemical and lipid composition of fillets of the southwest Atlantic hake (Merluccius hubbsi). Food Chemistry, 59: 213 217. Olsson, G.B., Olsen, R.L., Carlehog, M. & Ofstad, R., 2002. Seasonal variation in chemical and sensory characteristics of farmed and wild atlantic halibut (Hippoglossus hippoglossus). Aquaculture 217 (1 4): 191 205. Ozyurt, G., Polat, A. & Ozkutuk, S., 2005. Seasonal changes in the fatty acids of gilthead sea bream (Sparus aurata) and white sea bream (Diplodus sargus) captured in Iskenderun Bay, eastern Mediterranean coast of Turkey. European Food Research and Technology, 220 (2): 120-124. Ozyurt, G., Polat, A. & Tokur, B., 2007. Chemical and sensory changes in frozen (18 o C) wild sea bass (Dicentrarchus labrax) captured at different fishing seasons. International Journal of Food Science and Technology, 42: 887 893. Saoud, I.P., Batal, M., Ghanawi, J. & Lebbos, N., 2008. Seasonal evaluation of nutritional benefits of two fish species in the eastern Mediterranean Sea. International Journal of Food Science and Technology, 43: 538 542. Shearer, K.D., 1994. Factors affecting the proximate composition of culture fish with emphasis on salmonids. Aquaculture, 119: 63-88. Tzikas, Z., Amvrosiadis, I., Soultos, N. & Georgakis, S., 2007. Seasonal variation in the chemical composition and microbiological condition of Mediterranean horse mackerel (Trachurus mediterraneus) muscle from the North Aegean Sea (Greece). Food Control, 18: 251 257. Zaboukas, Ν., Miliou, H., Megalofonou, P. & Moraitou- Apostolopoulou, M., 2006. Biochemical composition of the Atlantic bonito Sarda sarda from the Aegean Sea (eastern Mediterranean Sea) in different stages of sexual maturity. Journal of Fish Biology, 69: 347 362.