Ανάπτυξη, Εφαρμογή και Μελέτη ενός Μεθοδολογικού Πλαισίου για την Συμμετοχική Σχεδίαση Λογισμικού με Μαθητευόμενους

Ανάπτυξη, Εφαρμογή και Μελέτη ενός Μεθοδολογικού Πλαισίου για την Συμμετοχική Σχεδίαση Λογισμικού με Μαθητευόμενους Διδακτορική Διατριβή Γιώργου Ν. Τριανταφυλλάκου Επιβλέπων: Ι.Α. Τσουκαλάς, Ομότιμος Καθηγητής Τμ. Πληροφορικής ΑΠΘ Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Σχολή Θετικών Επιστημών, Τμήμα Πληροφορικής Θεσσαλονίκη, 2010

Ανάπτυξη, Εφαρμογή και Μελέτη ενός Μεθοδολογικού Πλαισίου για την Συμμετοχική Σχεδίαση Λογισμικού με Μαθητευόμενους Διδακτορική Διατριβή Γιώργου Ν. Τριανταφυλλάκου Υποβλήθηκε στο Τμήμα Πληροφορικής του ΑΠΘ (Ιούνιος, 2010). Επταμελής επιτροπή εξέτασης: Ι. Α. ΤΣΟΥΚΑΛΑΣ, Ομ. Καθηγητής Τμ. Πληροφορικής ΑΠΘ (επιβλέπων) Α. ΠΟΜΠΟΡΤΣΗΣ, Καθηγητής Τμ. Πληροφορικής ΑΠΘ Π. ΛΙΝΑΡΔΗΣ, Αναπληρωτής Καθηγητής Τμ. Πληροφορικής ΑΠΘ Ι. ΒΛΑΧΑΒΑΣ, Καθηγητής Τμ. Πληροφορικής ΑΠΘ Σ. ΔΗΜΗΤΡΙΑΔΗΣ, Επίκουρος Καθηγητής, Τμ. Πληροφορικής ΑΠΘ Ν. ΑΒΟΥΡΗΣ, Καθηγητής Τμ. Ηλεκτρολόγων Μηχανικών και Τεχνολογίας Υπολογιστών, Πανεπιστήμιο Πατρών Α. ΚΑΡΑΤΣΟΛΗΣ, Επίκουρος Καθηγητής, Communication and Design Department, Carnegie Mellon University in Qatar Τριανταφυλλάκος Ν. Γιώργος, 2010 ΑΠΘ Με επιφύλαξη παντός δικαιώματος. All rights reserved. Η έγκριση της παρούσης διδακτορικής διατριβής από το Τμήμα Πληροφορικής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης δεν υποδηλώνει αποδοχή των απόψεων του συγγραφέα εκ μέρους του Τμήματος. (Ν. 5343/1932, άρθρο 202, παρ.2)

Στους γονείς μου

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Ευρύτερο αντικείμενο της παρούσας διατριβής αποτελεί η συμμετοχική σχεδίαση (participatory design) εκπαιδευτικών εργαλείων με μαθητευόμενους. Απώτερος στόχος, όπως διαμορφώθηκε μέσα από την ερευνητική ενασχόληση των τελευταίων ετών, είναι η πρόταση ενός ολοκληρωμένου μεθοδολογικού πλαισίου για την ενδυνάμωση της φωνής και του ρόλου των μαθητευόμενων στην σχεδίαση εκπαιδευτικών εργαλείων λογισμικού. Αναλυτικότερα, οι επιμέρους στόχοι της διατριβής περιλαμβάνουν: (1) την θεωρητική διερεύνηση της ιδέας της συμμετοχικής σχεδίασης προϊόντων λογισμικού και των ζητημάτων που αναδεικνύονται κατά την εφαρμογή της σε εκπαιδευτικά περιβάλλοντα, (2) την ανάπτυξη ενός μεθοδολογικού πλαισίου συμμετοχικής σχεδίασης με μαθητευόμενους με οικολογικά χαρακτηριστικά τα οποία επιτρέπουν την εφαρμογή του σε περιστάσεις όπου (α) απαιτείται η καταγραφή ενός εύρους θέσεων και προοπτικών, και (β) οι συνθήκες και οι παρεχόμενοι πόροι (π.χ. διαθέσιμος χρόνος, μέσα ή δυνατότητα εμπλοκής από την μεριά των συμμετεχόντων) είναι περιορισμένοι, (3) την ανάπτυξη επιμέρους μεθοδολογικών εργαλείων και τεχνικών οι οποίες στοχεύουν στην υποστήριξη της συμμετοχής και την δέσμευση των συμμετεχόντων με τη σχεδιαστική διαδικασία, στην αποδοτικότερη ανάκληση των αναγκών, των προηγούμενων εμπειριών και των γνώσεων τους, στην αναγνώριση του κοινωνικού ρόλου και της κοινωνικής τοποθέτησης των προτάσεών τους, και, εν τέλει, στην ενίσχυση της δημιουργικότητας τους, και (4) την ερευνητική εφαρμογή και μελέτη του προτεινόμενου μεθοδολογικού πλαισίου, καθώς και των επιμέρους μεθοδολογικών εργαλείων, σε διαφορετικές περιστάσεις σχεδίασης, με διαφορετικούς συμμετέχοντες και με στόχο την σχεδίαση διαφορετικών εκπαιδευτικών εργαλείων. Η διατριβή ολοκληρώνεται με την παράθεση ενός συνόλου συμπερασμάτων, προϋποθέσεων και γενικών οδηγιών (guidelines) για την συμμετοχική σχεδίαση εκπαιδευτικών εργαλείων με μαθητευόμενους.

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Η παρούσα διατριβή δεν θα είχε ολοκληρωθεί χωρίς την αμέριστη υποστήριξη της (ευρύτερης) οικογένειάς μου. Τους ευχαριστώ για την συμπαράσταση, την υπομονή τους, και, πρωτίστως, για την ανιδιοτελή τους αγάπη και υποστήριξη. Είμαι ευγνώμων στον επιβλέποντα καθηγητή μου κ. Ιωάννη Α. Τσουκαλά για την εμπιστοσύνη του και την ελευθερία που μου παρείχε να καθορίσω και να φέρω εις πέρας τις ερευνητικές μου αναζητήσεις με τους δικούς μου όρους. Οφείλω επίσης να ευχαριστήσω και τα υπόλοιπα μέλη της τριμελούς συμβουλευτικής επιτροπής, τον κ. Ανδρέα Πομπόρτση και τον κ. Παναγιώτη Λιναρδή, για την διακριτική παρουσία τους και τις χρήσιμες συμβουλές τους. Ο Herbert A. Simon στην επιστημονική και προσωπική του βιογραφία Models of my life (MIT Press, 1991) αναφέρει χαρακτηριστικά: «Για να κάνεις ενδιαφέρουσες επιστημονικές ανακαλύψεις, πρέπει να αποκτήσεις κατά το δυνατόν περισσότερους φίλους, οι οποίοι θα είναι όσο γίνεται πιο ενεργητικοί, έξυπνοι και γνώστες. Συνεργάσου μαζί τους, όποτε μπορείς.» Δηλώνοντας την βαθιά πίστη μου στην εν λόγω ευρετική, οφείλω καταρχήν ένα μεγάλο ευχαριστώ στον φίλο και συνοδοιπόρο Γιώργο Παλαιγεωργίου για την υποστήριξή του καθ όλη τη διάρκεια της πορείας αυτής. Η αλληλεπίδρασή μας (σύγχρονη και ασύγχρονη) και οι πολύτιμες συμβουλές του σtε διάφορα στάδια της ερευνητικής μου εργασίας, βοήθησαν σημαντικά την εξέλιξη και τον μετασχηματισμό πρωτογενών, ακατέργαστων ιδεών σε απτές ερευνητικές υποθέσεις και συμπεράσματα. Ευχαριστώ επίσης θερμά τους συνεργάτες Παναγιώτη Σιώζο και Φάνη Δεσποτάκη για την διαθεσιμότητα και την βοήθειά τους όποτε και αν τους την ζήτησα (σας είμαι ευγνώμων), καθώς και τους συναδέλφους Τάσσο Καρακώστα και Παντελή Παπαδόπουλο για την συνεργασία και την αλληλοϋποστήριξη.t Νιώθω πολύ τυχερός και ευχαριστώ από καρδιάς τους καλούς φίλους Γιώργο, Μανώλη, Μαρία και Ματίνα που μοιραστήκαμε τις αγωνίες και τις ανησυχίες μας, και ιδιαίτερα την φίλη Χαρούλα για την συμπαράσταση, το ενδιαφέρον και τις αμέτρητες, εποικοδομητικές, εκ βαθέων συζητήσεις μας όλα αυτά τα χρόνια. Επιπλέον, οφείλω ένα μεγάλο ευχαριστώ στην Πέννυ για την υποστήριξη και την υπομονή της τους τελευταίους δύσκολους μήνες της συγγραφής της διατριβής. Τέλος, η διατριβή δεν θα είχε ολοκληρωθεί χωρίς την πολύτιμη συμβολή των 303 φοιτητών και μαθητών που συμμετείχαν στις ερευνητικές δραστηριότητες. Τους είμαι ειλικρινά ευγνώμων και τους ευχαριστώ για τα «μαθήματα» που μου προσέφεραν.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 1 1.1 Η αφορμή και οι στόχοι της διατριβής... 1 1.2 Η πορεία των ερευνητικών δράσεων...3 1.3 Η δομή της διατριβής...7 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: ΑΠΟ ΤΗΝ ΣΧΕΔΙΑΣΗ ΣΤΗΝ ΣΥΜΜΕΤΟΧΙΚΗ ΣΧΕΔΙΑΣΗ...9 2.1 Σχεδίαση...9 2.1.1 Η «προϊστορία» του σχεδιασμού: Η σχεδίαση ως εγγενές χαρακτηριστικό της ανθρώπινης φύσης... 9 2.1.2 Η σχεδίαση ως επιστημονικό αντικείμενο... 10 2.1.3 Επιστημονικά παραδείγματα σχεδιασμού...13 2.1.4 Η σχεδιαστική μέθοδος: Η φύση των σχεδιαστικών προβλημάτων... 18 2.1.5 Σχεδιαστική γνώση και σχεδιαστική έρευνα...21 2.1.6 Η εμπλοκή των χρηστών στην σχεδιαστική διαδικασία... 22 2.2 Συμμετοχική σχεδίαση... 24 2.2.1 Η «σκανδιναβική πρόκληση»: Συμμετοχή = Δημοκρατία...24 2.2.2 Τεχνικές και μεθοδολογικές προσεγγίσεις στην συμμετοχική σχεδίαση λογισμικού...28 2.2.3 Συζήτηση...42 2.3 Συμμετοχική σχεδίαση λογισμικού με μαθητές... 46 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3: Η ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ WE!DESIGN ΣΥΜΜΕΤΟΧΙΚΗ ΣΧΕΔΙΑΣΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ ΕΡΓΑΛΕΙΩΝ ΜΕ ΜΑΘΗΤΕΥΟΜΕΝΟΥΣ... 53 3.1 Εισαγωγή... 53 3.2 Η μεθοδολογία We!Design... 56 3.2.1 Φάση 1: Συνεργατικές συνεδρίες σχεδίασης με μαθητευόμενους...56 3.2.2 Φάση 2: Σύνθεση της τελικής εφαρμογής...65 3.3 Πιλοτική εφαρμογή της μεθοδολογίας We!Design... 66 3.4 Έρευνα 1η: Σχεδίαση μιας εφαρμογής ηλεκτρονικής αξιολόγησης... 70 3.4.1 Μεθοδολογία της έρευνας... 70 3.4.2 Τα προϊόντα των συνεδριών σχεδίασης και η τελική διεπαφή...71 3.4.3 Ανάλυση και αποτελέσματα... 73 3.5 Έρευνα 2η: Σχεδίασης μιας διαδικτυακής πλατφόρμας διαχείρισης της μάθησης...77 3.5.1 Μεθοδολογία της έρευνας... 77 3.5.2 Τα προϊόντα των συνεδριών σχεδίασης και η τελική διεπαφή...78 3.5.3 Ανάλυση και αποτελέσματα...80 3.6 Έρευνα 3η: Σχεδίαση ενός ψηφιακού φακέλου εργασιών (eportfolio)... 83 3.6.1 Μεθοδολογία της έρευνας...84 3.6.2 Τα προϊόντα των συνεδριών σχεδίασης και η τελική διεπαφή...85 3.6.3 Ανάλυση και αποτελέσματα...87 3.7 Έρευνα 4η: Σχεδίαση μιας εφαρμογής ηλεκτρονικής αξιολόγησης (Δ.Ε.)... 89 3.7.1 Μεθοδολογία της έρευνας... 89 3.7.2 Τα προϊόντα των συνεδριών σχεδίασης και η τελική διεπαφή...90 3.7.3 Ανάλυση και αποτελέσματα... 91 3.8 Συμπεράσματα και συζήτηση... 94 3.9 Εστιάζοντας στην εξαγωγή αναγκών: Σκέψεις, περιορισμοί, νέοι στόχοι... 102

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4: ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΚΑΙ ΦΑΝΤΑΣΤΙΚΟΙ ΧΑΡΑΚΤΗΡΕΣ ΣΤΗΝ ΣΥΜΜΕΤΟΧΙΚΗ ΣΧΕΔΙΑΣΗ Η ΤΕΧΝΙΚΗ ΤΩΝ ΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΩΝ ALTER EGOS... 107 4.1 Εισαγωγή... 107 4.2 Φανταστικοί χαρακτήρες και σχεδίαση... 108 4.2.1 Οι χαρακτήρες στην αφηγηματική θεωρία... 108 4.2.2 Φανταστικοί χαρακτήρες στην σχεδίαση... 110 4.3 Φαντασιακά «τοπία» σχεδίασης...114 4.3.1 Το σκηνικό στην αφηγηματική θεωρία... 114 4.3.2 Φαντασιακά «τοπία» σχεδίασης... 114 4.4 Η τεχνική των Σχεδιαστικών alter egos... 115 4.5 Έρευνα: Σχεδίαση μιας διαδικτυακής πλατφόρμας διαχείρισης της μάθησης...118 4.5.1 Διαδικασία... 119 4.5.2 Μεθοδολογία της έρευνας... 125 4.5.3 Ανάλυση και αποτελέσματα... 127 4.6 Συμπεράσματα και συζήτηση...136 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5: WE!DESIGN&PLAY ΕΝΑ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΓΙΑ ΤΗΝ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΩΝ ΠΑΙΧΝΙΔΙΩΝ...139 5.1 Εισαγωγή...139 5.2 Σχεδιαστικά Παιχνίδια... 140 5.3 Δημιουργικότητα... 144 5.4 Παραγωγή Ιδεών: Θεωρητικές προσεγγίσεις...147 5.5 Το μεθοδολογικό πλαίσιο We!Design&Play...152 5.5.1 Καθορίζοντας τις προοπτικές διερεύνησης του σχεδιαστικού χώρου... 152 5.5.2 Σχεδιάζοντας το ταμπλό και τις κάρτες του παιχνιδιού...154 5.5.3 Παίζοντας το παιχνίδι...156 5.6 Έρευνα 1η: Σχεδίαση μιας διαδικτυακής πλατφόρμας διαχείρισης της μάθησης... 159 5.6.1 Μεθοδολογία της έρευνας...160 5.6.2 Ανάλυση και αποτελέσματα...163 5.7 Έρευνα 2η: Σύγκριση με μια δομημένη σχεδιαστική διαδικασία... 170 5.7.1 Μεθοδολογία της έρευνας...170 5.7.2 Ανάλυση και αποτελέσματα... 172 5.8 Έρευνα 3η: Σχεδίαση μιας εφαρμογής ηλεκτρονικής αξιολόγησης...174 5.8.1 Μεθοδολογία της έρευνας...174 5.8.2 Ανάλυση και αποτελέσματα...176 5.9 Συμπεράσματα και συζήτηση... 180 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6: ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ...185 6.1 Η συνεισφορά της διατριβής: Συνοπτικά συμπεράσματα...185 6.1.1 Επιμέρους συνοπτικά συμπεράσματα...185 6.1.2 Γενικά συμπεράσματα, προϋποθέσεις και γενικές οδηγίες (guidelines)... 186 6.1.3 Οφέλη και προβληματισμοί... 188 6.2 Προτεινόμενη μελλοντική έρευνα... 189 6.3 Αντί επιλόγου...191 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ...193 ΠΡΟΣΩΠΙΚΕΣ ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ... 206 ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ/ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΣΗΜΑΝΤΙΚΩΝ ΟΡΩΝ... 209

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ A...213 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Β... 249 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Γ... 275 ΕΙΚΟΝΕΣ Εικόνα 1.1 Η πορεία των ερευνητικών δράσεων...4 Εικόνα 2.1 Ιεραρχία θεωρητικών εννοιών: επιστημονικό παράδειγμα, μεθοδολογία, τεχνική...13 Εικόνα 2.2 Η ενδυνάμωση της φωνής και του ρόλου των χρηστών στην σχεδιαστική διαδικασία...22 Εικόνα 2.3 Περιοχές και επίπεδα γνώσης σε μια συμμετοχική σχεδιαστική διαδικασία... 30 Εικόνα 2.4 Χώρος και χρόνος διεξαγωγής ενδεικτικών τεχνικών και μεθοδολογικών προσεγγίσεων..33 Εικόνα 2.5 Οι ρόλοι των μαθητών στην σχεδιαστική διαδικασία... 48 Εικόνα 3.1 Η φάσεις και τα επιμέρους στάδια της μεθοδολογίας We!Design...57 Εικόνα 3.2 Το (προτεινόμενο) χρονοδιάγραμμα μιας συνεδρίας σχεδίασης... 63 Εικόνα 3.3 Η απαραίτητη υλικοτεχνική υποδομή για την εφαρμογή της μεθοδολογίας We!Design. 64 Εικόνα 3.4 Προτεινόμενο χρονοδιάγραμμα ενός σχεδιαστικού έργου... 66 Εικόνα 3.5 Τα τελικά πρωτότυπα των συμμετεχόντων από τις 3 πιλοτικές συνεδρίες σχεδίασης... 69 Εικόνα 3.6 Παραδείγματα πρωτότυπων διεπαφών (εφαρμογή ηλεκτρονικής αξιολόγησης)...72 Εικόνα 3.7 Η τελική διεπαφή (εφαρμογή ηλεκτρονικής αξιολόγησης)...72 Εικόνα 3.8 Παραδείγματα πρωτότυπων διεπαφών (διαδικτυακή πλατφόρμα)... 79 Εικόνα 3.9 Η τελική διεπαφή (διαδικτυακή πλατφόρμα διαχείρισης της μάθησης)... 80 Εικόνα 3.10 Παραδείγματα πρωτότυπων διεπαφών (eportfolio)... 86 Εικόνα 3.11 Η τελική διεπαφή (eportfolio)... 86 Εικόνα 3.12 Παραδείγματα πρωτότυπων διεπαφών (εφαρμογή ηλεκτρονικής αξιολόγησης Δ.Ε.)... 90 Εικόνα 3.13 Η τελική διεπαφή (εφαρμογή ηλεκτρονικής αξιολόγησης για την Δ.Ε.)...91 Εικόνα 3.14 Πρωτότυπη μπάρα πλοήγησης σχεδιασμένη από τους συμμετέχοντες... 98 Εικόνα 3.15 Ψηφιακό τηλεχειριστήριο σχεδιασμένο από τους συμμετέχοντες... 98 Εικόνα 4.1 Παράδειγμα παρουσίασης personas...112 Εικόνα 4.2 Ένα παράδειγμα pastiche scenario...113 Εικόνα 4.3 Η φόρμα περιγραφής ενός σχεδιαστικού alter ego...121 Εικόνα 4.4 Φωτογραφίες προσώπων για την δημιουργία των σχεδιαστικών alter egos...122 Εικόνα 4.5 Παραδείγματα των βοηθητικών καρτών... 124 Εικόνα 5.1 Το μοντέλο SIAM... 148 Εικόνα 5.2 Παραγωγή ιδεών σε μια ονομαστική και μια πραγματική ομάδα... 150 Εικόνα 5.3 Προοπτικές διερεύνησης του σχεδιαστικού χώρου σύμφωνα με το We!Design&Play... 154 Εικόνα 5.4 Σχηματική αναπαράσταση του ταμπλό του παιχνιδιού... 155 Εικόνα 5.5 Παραδείγματα συνοδευτικών καρτών... 156 Εικόνα 5.6 Το ταμπλό και οι ανάγκες των φοιτητών κατά τη διάρκεια ενός παιχνιδιού... 162 Εικόνα 5.7 Η πορεία της ικανοποίησης, της γνωστικής προσπάθειας και της δημιουργικότητας... 180 ΠΙΝΑΚΕΣ Πίνακας 2.1 Επιστημονικά παραδείγματα σχεδιασμού...17 Πίνακας 2.2 Οι 6 διακριτές περιοχές γνώσεις στην επικοινωνία σχεδιαστών-χρηστών... 30 Πίνακας 2.3 Ενδεικτικές προσεγγίσεις και οι περιοχές γνώσης που καλύπτουν...32

Πίνακας 3.1 Στατιστικά δεδομένα για τις συνεδρίες σχεδίασης...74 Πίνακας 3.2 Παράδειγμα ανάγκης και ροής ενεργειών...76 Πίνακας 3.3 Παράδειγμα ανάγκης και ροής ενεργειών (διαδικτυακή πλατφόρμα)...79 Πίνακας 3.4 Στατιστικά δεδομένα από τις συνεδρίες σχεδίασης...81 Πίνακας 3.5 Παράδειγμα ανάγκης και ροής ενεργειών (eportfolio)...85 Πίνακας 3.6 Στατιστικά δεδομένα για τις συνεδρίες σχεδίασης (eportfolio)...87 Πίνακας 3.7 Στατιστικά δεδομένα για τις συνεδρίες σχεδίασης (μαθητές)...92 Πίνακας 3.8 Στατιστικά δεδομένα για τις συνεδρίες σχεδίασης (καθηγητές)...93 Πίνακας 3.9 Συνοπτικός πίνακας συγκριτικής μελέτης... 100 Πίνακας 4.1 Η στάση των φοιτητών απέναντι στα σχεδιαστικά alter egos...134 Πίνακας 5.1 Τα παρεχόμενα ερεθίσματα για την σχεδίαση της πλατφόρμας μάθησης...161 Πίνακας 5.2 Αριθμός αναγκών/ιδεών ανά γύρο παιχνιδιού (πλατφόρμα μάθησης)... 164 Πίνακας 5.3 Στατιστικά στοιχεία για τους άξονες διερεύνησης (πλατφόρμα μάθησης)... 166 Πίνακας 5.4 Τα παρεχόμενα ερεθίσματα για την σχεδίαση της πλατφόρμας μάθησης κατά την διάρκεια της δομημένης διαδικασίας... 172 Πίνακας 5.5 Συγκριτικά στατιστικά μεταξύ παιχνιδιού και δομημένης διαδικασίας...173 Πίνακας 5.6 Τα παρεχόμενα ερεθίσματα για την σχεδίαση της εφαρμογής αξιολόγησης...175 Πίνακας 5.7 Αριθμός αναγκών/ιδεών ανά γύρο παιχνιδιού (εφαρμογή αξιολόγησης)...176 Πίνακας 5.8 Στατιστικά στοιχεία για τους άξονες διερεύνησης (εφαρμογή αξιολόγησης)...178 Πίνακας 5.9 Η αξιολόγηση των αξόνων διερεύνησης και των υλικών του παιχνιδιού...179

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1.1 Η αφορμή και οι στόχοι της διατριβής 1.2 Η πορεία των ερευνητικών δράσεων 1.3 Η δομή της διατριβής 1.1 Η αφορμή και οι στόχοι της διατριβής Η σχέση των ανθρώπων με τα αντικείμενα που χρησιμοποιούν, πραγματικά ή εικονικά, είναι μάλλον πολύπλοκη. Αποτελεί, τις περισσότερες φορές, μια σχέση εξάρτησης και, ενίοτε, μια σχέση «ενοχική». Όλοι μας καλούμαστε καθημερινά να ικανοποιήσουμε μια πληθώρα αναγκών και να αντιμετωπίσουμε πρωτόγνωρα ή τετριμμένα, μικρά ή μεγάλα προβλήματα, χρησιμοποιώντας αντικείμενα και εργαλεία τα οποία υπόσχονται να μας βοηθήσουν. Ώστοσο, όταν τα εργαλεία αυτά αποτυγχάνουν να φέρουν εις πέρας «την α- ποστολή τους» και δεν είναι λίγες οι φορές που συμβαίνει κάτι τέτοιο σπεύδουμε να κατηγορήσουμε τον εαυτό μας για την όποια έλλειψη γνώσης ή δεξιοτήτων από την μεριά μας, θεωρώντας πως κάνουμε κάτι λάθος (Norman, 1988). Τελικά, μαθαίνουμε, ή καλύτερα, συνηθίζουμε να χρησιμοποιούμε αντικείμενα και εργαλεία τα οποία καταφέρνουν να εκπληρώσουν έστω και σε μικρό βαθμό τον σκοπό για τον οποίο έχουν σχεδιαστεί, αν και είμαστε σίγουροι πως «δεν μπορεί θα υπάρχει καλύτερος τρόπος.» Αναμφίβολα, η σχεδίαση (design) ενός αντικειμένου, η διαδικασία μέσα από την οποία εξελίχθηκε και μετουσιώθηκε από ακατέργαστη ιδέα σε χειροπιαστό αντικείμενο με διακριτά χαρακτηριστικά και λειτουργίες, καθορίζει σε μεγάλο βαθμό την επιτυχία ή την αποτυχία του. Η κυρίαρχη προσέγγιση στην σχεδίαση τεχνολογικών αντικειμένων, και δη υπολογιστικών εφαρμογών, εστιάζει στις προσπάθειες «ειδικών» να καταλάβουν τις ανάγκες των ενδεχόμενων χρηστών με στόχο την πρόταση λύσεων οι οποίες τις «ικανοποιούν». Σε αυτή την διαδικασία ωστόσο, ο ρόλος του χρηστών περιορίζεται είτε σε αυτόν του απλού πληροφοριοδότη (informant) στα αρχικά στάδια της σχεδιαστικής διαδικασίας, είτε του αξιολογητή στα τελικά στάδια, μέσω μιας σειράς διαμορφωτικών ή τελικών αξιολογήσεων των ενδιάμεσων ή του τελικού προϊόντος αντίστοιχα. Η τελική λήψη αποφάσεων παραμένει αποκλειστική ευθύνη των σχεδιαστών, ενώ οι χρήστες, στις περισσότερες των περιπτώσεων, καλούνται απλώς να αποδεχθούν ή να απορρίψουν τις προτεινόμενες σχεδιαστικές λύσεις. Τα κύρια χαρακτηριστικά της εν λόγω προσέγγισης στον σχεδιασμό και την ενσωμάτωση της τεχνολογίας στην ζωή ή την εργασία των τελικών χρηστών είναι: (α) η αποδυνάμωση τους απέναντι στην, επί της ουσίας, επιβαλλόμενη τεχνολογία, και (β) η έλλειψη σεβασμού στις γνώσεις, τις ανάγκες, τις επιθυμίες και τις προσδοκίες τους. Αυτή η «από πάνω προς τα κάτω» προσέγγιση στον σχεδιασμό έχει ως αποτέλεσμα πολλές ενδεχόμενες τεχνολογικές «καινοτομίες» να μην έχουν την αναμενόμενη απήχηση και εισαγωγη 1

επιτυχία, είτε λόγω προβλημάτων ευχρηστίας, είτε λόγω χαμηλής αποδοχής από τους τελικούς χρήστες. Τα εκπαιδευτικά εργαλεία δεν γλίτωσαν από αυτή την μονόπλευρη αντιμετώπιση. Ως εκ τούτου, η εν λόγω προσέγγιση θα μπορούσε να θεωρηθεί ανεπαρκής, και σε αρκετές περιπτώσεις, αναποτελεσματική. Η Συμμετοχική Σχεδίαση (Participatory Design) προτείνει ένα διαφορετικό παράδειγμα σχεδιασμού το οποίο στηρίζεται στην άμεση εμπλοκή των εκάστοτε χρηστών στην σχεδίαση και στην αναζήτηση τρόπων ενσωμάτωσης της τεχνολογίας στην ζωή και την εργασία τους. Βασική αρχή της συμμετοχικής σχεδίασης αποτελεί η πεποίθηση πως η κατανόηση και η αξιοποίηση της γνώσης και της εμπειρίας των τελικών χρηστών ενός συστήματος, καθώς και η ενεργή συμμετοχή τους στην σχεδιαστική διαδικασία μπορεί να οδηγήσει στην δημιουργία πιο χρήσιμων, αποδοτικών και χρηστικών προϊόντων, με μεγαλύτερη απήχηση και αποδοχή από τους τελικούς χρήστες. Τα τελευταία χρόνια, η ευρεία διάδοση των νέων τεχνολογιών σε ένα ευρύ κοινό, σε συνδυασμό με την γέννηση και την ραγδαία ανάπτυξη μιας νέας γενιάς διαδικτυακών υπηρεσιών προσανατολισμένων στην έντονη συμμετοχή των χρηστών για την ανάπτυξη περιεχομένου και νέας γνώσης, δημιούργησαν έναν πληθυσμό χρηστών με έντονη παρουσία, σχεδιαστική επίγνωση (design awareness), πρωτόγνωρες δεξιότητες, δημιουργικότητα και ισχυρή άποψη για τον τρόπο με τον ρόλο τον οποίο καλείται να διαδραμματίσει η τεχνολογία στη ζωή τους. Σε ένα τέτοιο περιβάλλον, η ιδέα της συμμετοχικής σχεδίασης προβάλει ως ιδιαίτερα επίκαιρη και, ίσως, αναγκαία για την ανατροπή ενός τεχνολογικού ντετερμινισμού 1 ο οποίος καθοδηγεί την όποια κοινωνική, οικονομική ή εκπαιδευτική ανάπτυξη. Προτείνοντας αυτή τη φορά μια «από κάτω προς τα πάνω» πολιτική ανάπτυξης και εκ νέου ορισμού των προτεραιοτήτων στην σχεδίαση της τεχνολογίας, η συμμετοχική σχεδίαση επιδιώκει την ενδυνάμωση της φωνής και του ρόλου των χρηστών στην σχεδιαστική διαδικασία, δίνοντας τους το βήμα να εκφραστούν και να συμμετέχουν στην λήψη αποφάσεων οι οποίες επηρεάζουν άμεσα την ζωή και τον τρόπο εργασίας τους. Ωστόσο, η συμμετοχή δεν επαρκεί για την επίτευξη των στόχων της συμμετοχικής σχεδίασης. Α- παραίτητη προϋπόθεση, παραμένει η ανάπτυξη κατάλληλων μεθοδολογικών εργαλείων τα οποία μπορούν: (α) να ενσωματωθούν εύκολα στο περιβάλλον στο οποίο ζουν και εργάζονται οι τελικοί χρήστες, (β) να υποστηρίξουν την ανάκληση και την κατανόηση εμπειριών, προβλημάτων, στόχων, αναγκών και πρακτικών (θεμιτών ή αθέμιτων) οι οποίες μπορούν να τροφοδοτήσουν και να κατευθύνουν την σχεδιαστική διαδικασία, και (γ) να αφυπνίσουν και να ενισχύσουν τη δημιουργικότητα των συμμετεχόντων. Στόχοι της παρούσας διατριβής είναι: (α) η ανάπτυξη ενός ολοκληρωμένου μεθοδολογικού πλαισίου για την πραγμάτωση της συμμετοχικής ιδέας στο εκπαιδευτικό περι- 1 Ο όρος τεχνολογικός ντετερμινισμός περιγράφει μια θεώρηση της σχέσης του ανθρώπου με την τεχνολογία σύμφωνα με την οποία ούτε ο άνθρωπος, ούτε η κοινωνία που την παρήγαγε μπορούν να επιδράσουν πάνω στην τεχνολογία, μιας και αυτή διαθέτει έμφυτα χαρακτηριστικά και ιδιότητες ανεξάρτητες από το πλαίσιο μέσα στο οποίο εντάσσεται. Οι κύριες προσεγγίσεις ή αρχές του τεχνολογικού ντετερμινισμού κινούνται σε δυο βασικούς άξονες: (α) η τεχνολογία είναι ανεξάρτητη των κοινωνικών και πολιτικών επιρροών, και (β) η τεχνολογία όχι απλά επηρεάζει, αλλά ευθύνεται για τις κοινωνικές αλλαγές και τις δομές που προκύπτουν από αυτές. 2 κεφαλαιο 1

βάλλον, (β) η ανάπτυξη επιμέρους μεθοδολογικών εργαλείων και τεχνικών οι οποίες στοχεύουν στην υποστήριξη της συμμετοχής και στην ουσιαστική δέσμευση των συμμετεχόντων με τη σχεδιαστική διαδικασία, στην αποδοτικότερη ανάκληση των αναγκών, των προηγούμενων εμπειριών και των γνώσεων τους, στην αναγνώριση του κοινωνικού ρόλου και της κοινωνικής τοποθέτησης των αναγκών και των προτάσεών τους, και, εν τέλει, στην υποστήριξη και υποβοήθηση της δημιουργικότητας τους, (γ) η θεωρητική διερεύνηση της ιδέας της συμμετοχικής σχεδίασης και ιδιαίτερα των ζητημάτων που αναδεικνύονται κατά την εφαρμογή της σε εκπαιδευτικά περιβάλλοντα με την ενεργή συμμετοχή μαθητευόμενων 2, και, τελικά, (δ) η πρόταση μιας σειράς γενικών οδηγιών και προϋποθέσεων για την συμμετοχή μαθητευόμενων στην σχεδίαση εκπαιδευτικών εργαλείων. 1.2 Η πορεία των ερευνητικών δράσεων Τα σημαντικότερα σημεία της πορεία των ερευνητικών δράσεων, από την μελέτη της σχετικής βιβλιογραφίας, στην ανάπτυξη, την εφαρμογή και την αξιολόγηση του προτεινόμενου μεθοδολογικού πλαισίου και των επιμέρους μεθοδολογικών εργαλείων παρουσιάζεται συνοπτικά στην εικόνα 1.1. Συγκεκριμένα, το χρονικό διάστημα από τον Μάρτιο του 2004 μέχρι και τον Σεπτέμβριο του 2005, μετά από ενδελεχή μελέτη βιβλιογραφίας σχετικής με την σχεδίαση και την σχεδίαση λογισμικού, και συγκεκριμένα της συμμετοχικής σχεδίασης και των ε- φαρμογών αυτής στο εν λόγω αντικείμενο, αναπτύχθηκε και εφαρμόστηκε σε δυο ερευνητικές δραστηριότητες η μεθοδολογία συμμετοχικής σχεδίασης We!Design σε μια πρώιμη μορφή. Στην πρώτη περίσταση, η οποία έλαβε χώρα τον Φεβρουάριο του 2005, συμμετείχαν 12 μεταπτυχιακοί φοιτητές του τμήματος Πληροφορικής και πραγματοποιήθηκαν 3 συνεδρίες σχεδίασης. Στόχος των συνεδριών, ήταν η σχεδίαση ενός συστήματος συγγραφής ηλεκτρονικών αξιολογήσεων πολλαπλής επιλογής, με την συμμετοχή των μεταπτυχιακών φοιτητών ως πιθανοί, μελλοντικοί χρήστες του συστήματος. Στην δεύτερη περίσταση, η οποία έλαβε χώρα τον Μάιο του 2005, η διαδικασία βελτιώθηκε και εφαρμόστηκε στην νέα της εκδοχή για την σχεδίαση ενός συστήματος ηλεκτρονικής αξιολόγησης, με την συμμετοχή 38 προπτυχιακών φοιτητών του ίδιου τμήματος. Πραγματοποιήθηκαν 10 συνεδρίες σχεδίασης και συλλέχθηκε πλήθος χρήσιμων ερευνητικών δεδομένων. Τα δεδομένα αυτά αναλύθηκαν με στόχο την περαιτέρω βελτίωση της μεθοδολογίας. Ακολούθως, το χρονικό διάστημα από τον Σεπτέμβριο του 2005 μέχρι και τον Σεπτέμβριο του 2006, πραγματοποιήθηκαν τρεις επιπλέον ερευνητικές περιστάσεις σχεδίασης με τη μεθοδολογία We!Design. Στην πρώτη περίσταση, η οποία έλαβε χώρα τον Δεκέμβριο του 2005, συμμετείχαν 45 τεταρτοετείς φοιτητές του τμήματος και πραγματο- 2 Ο όρος μαθητευόμενοι χρησιμοποιείται στην διατριβή ως ένα υπερσύνολο το οποίο περιλαμβάνει τον οιονδήποτε ζει/εργάζεται/μαθαίνει σε ένα οργανωμένο εκπαιδευτικό περιβάλλον. Ο όρος αναφέρεται σε άτομα και των δύο φύλων, εκτός αν ρητώς αναφέρεται κάτι διαφορετικό. Όπου απαιτούνται περαιτέρω διευκρινήσεις για το περιβάλλον στο οποίο φοιτούν οι μαθητευόμενοι, χρησιμοποιούνται ρητά οι όροι «μαθητής» για την Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση και «φοιτητής» (προπτυχιακός ή μεταπτυχιακός) για την Τριτοβάθμια Εκπαίδευση. εισαγωγη 3

ποιήθηκαν 12 συνεδρίες σχεδίασης. Στόχος των συνεδριών, ήταν η σχεδίαση μιας διαδικτυακής πλατφόρμας διαχείρισης της μάθησης, με την συμμετοχή των φοιτητών ως πιθανοί, μελλοντικοί χρήστες του συστήματος. Στην δεύτερη περίσταση, η οποία έλαβε χώρα τον Μάιο του 2006, η διαδικασία εφαρμόστηκε για την σχεδίαση ενός ηλεκτρονικού συστήματος αξιολόγησης, με την 21 συμμετοχή τεταρτοετών φοιτητών του τμήματος σε 6 συνεδρίες σχεδίασης. Στην τρίτη περίσταση, η οποία πραγματοποιήθηκε τον ίδιο μήνα, σχεδιάστηκε ένας ηλεκτρονικός φάκελος εργασιών (eportfolio). Συμμετείχαν 28 φοιτητές του τμήματος Πληροφορικής, καθώς και 5 φοιτητές άλλων τμημάτων. Οι νέες αυτές περιστάσεις σχεδίασης, προσέφεραν περισσότερη εμπειρία στην χρήση της μεθοδολογίας, καθώς και νέα γνώση χρήσιμη για την εις βάθος κατανόηση και βελτίωσή της. Μελέτη βιβλιογραφίας σχετικής με την συμμετοχική σχεδίαση λογισμικού. Ανάπτυξη της μεθοδολογίας We!Design. 2005 Πιλοτική εφαρμογή της μεθοδολογίας We!Design στην πρώιμη μορφή της. Ανάλυση των αποτελεσμάτων και βελτίωση της μεθοδολογίας. Πρώτη ερευνητική εφαρμογή της μεθοδολογίας We!Design. Δεύτερη ερευνητική εφαρμογή της μεθοδολογίας We!Design. 2006 Συμπληρωματικές συνεδρίες σχεδίασης για την πρώτη ερευνητική εφαρμογή. Τρίτη ερευνητική εφαρμογή της μεθοδολογίας We!Design. 2007 Ολοκλήρωση συγγραφής εργασίας σχετικής με την μεθοδολογία We!Design: Περιοδικό British Journal of Educational Technology (Triantafyllakos et al., 2008a) (Τέταρτη ερευνητική εφαρμογή) Εφαρμογή της μεθοδολογίας We!Design στα πλαίσια του έργου «Τάξη του Μέλλοντος». 2008 Ολοκλήρωση συγγραφής κεφαλαίου σχετικού με την συμμετοχική σχεδίαση εκπαιδευτικών εφαρμογών με την μεθοδολογία We!Design στο βιβλίο: Affective, Interactive and Cognitive Methods for E-Learning Design: Creating an Optimal Education Experience (Triantafyllakos et al., 2010c) 2009 Mελέτη βιβλιογραφίας σχετικής με την Θεωρία της Αφήγησης με στόχο την κάλυψη των αδυναμιών που εντοπίστηκαν κατά την εφαρμογή της μεθοδολογίας We!Design. Aνάπτυξη της τεχνικής των Σχεδιαστικών Alter Egos. Ερευνητική εφαρμογή της τεχνικής των Σχεδιαστικών Alter Egos. 2010 Ολοκλήρωση συγγραφής εργασίας σχετικής με την τεχνική των Σχεδιαστικών Alter egos: Περιοδικό Interacting with Computers (Triantafyllakos et al., 2010a) Ανάπτυξη του μεθοδολογικού πλαισίου We!Design&Play. Πρώτη ερευνητική εφαρμογή του μεθοδολογικού πλαισίου We!Design&Play. Δεύτερη ερευνητική εφαρμογή του μεθοδολογικού πλαισίου We!Design&Play. Ολοκλήρωση συγγραφής εργασίας σχετικής με το μεθοδολογικό πλαίσιο We!Design&Play: Περιοδικό Computers & Education (Triantafyllakos et al., 2010b) Εικόνα 1.1 Η πορεία των ερευνητικών δράσεων 4 κεφαλαιο 1

Το χρονικό διάστημα μέχρι και τον Νοέμβριο του 2006, ολοκληρώθηκε η συγγραφή εργασίας σχετικής με την μεθοδολογία We!Design, η οποία και δημοσιεύτηκε στο διεθνές περιοδικό British Journal of Educational Technology (Triantafyllakos et al., 2008a). Η εργασία παρουσιάζει την πρωτότυπη μεθοδολογία συμμετοχικής σχεδίασης εκπαιδευτικών εφαρμογών, καθώς και το σύνολο των ερευνητικών δράσεων και των συμπερασμάτων τους όπως προέκυψαν από τις περιστάσεις σχεδίασης που έλαβαν χώρα από τον Μάιο του 2005 μέχρι και τον Μάιο του 2006 (δεδομένα και συμπεράσματα από τις επιμέρους ερευνητικές δράσεις παρουσιάστηκαν σε σχετικά συνέδρια: Triantafyllakos et al., 2006; Τριανταφυλλάκος κ.α., 2006). Παράλληλα, το χρονικό διάστημα μεταξύ του Σεπτεμβρίου και του Δεκεμβρίου του 2006, εφαρμόστηκε η μεθοδολογία We!Design στα πλαίσια του έργου με κωδικό 05 ΠΑΒΕΤ 113 και τίτλο «Τάξη του Μέλλοντος», για την ανάλυση αναγκών/προδιαγραφών και την σχεδίαση μιας ηλεκτρονικής εφαρμογής αξιολόγησης. Στο έργο, το οποίο χρηματοδοτήθηκε από την Γενική Γραμματεία Έρευνας και Τεχνολογίας (ΓΓΕΤ) και τα Εκπαιδευτήρια Δούκα, συμμετείχαν 16 καθηγητές και 15 μαθητές γυμνασίου των Εκπαιδευτηρίων Δούκα, σε 9 τρίωρες συνεδρίες σχεδίασης. Το ακόλουθο διάστημα πραγματοποιήθηκε η ανάλυση των συλλεχθέντων δεδομένων και η ανάπτυξη του πρωτοτύπου της τελικής εφαρμογής όπως προέκυψε από τις προτάσεις των συμμετεχόντων (τμήμα των εν λόγω συμπερασμάτων μαζί με δεδομένα άλλων σχετικών ερευνητικών δράσεων παρουσιάστηκαν σε σχετικά συνέδρια και διεθνή περιοδικά: Siozos et al., 2008; Siozos et al., 2009). Το χρονικό διάστημα μέχρι και τον Σεπτέμβριο του 2008 ολοκληρώθηκε η συγγραφή κεφαλαίου σχετικού με την συμμετοχική σχεδίαση εκπαιδευτικών ε- φαρμογών με την μεθοδολογία We!Design αποτέλεσε μέρος του τίτλου «Affective, Interactive and Cognitive Methods for E-Learning Design: Creating an Optimal Education Experience» (Triantafyllakos et al., 2010c). Το κεφάλαιο αυτό έκλεισε έναν πρώτο κύκλο σχεδιασμού, διερευνητικής ανάλυσης και εφαρμογής της μεθοδολογίας. Την ίδια περίοδο, πραγματοποιήθηκε εκ νέου εξαντλητική μελέτη της βιβλιογραφίας με στόχο την κάλυψη των αδυναμιών που εντοπίστηκαν κατά την εφαρμογή της μεθοδολογίας και την ενσωμάτωση νέων τεχνικών στην συλλογή και ανάλυση αναγκών, στην υποστήριξη και ενίσχυση της εμπειρίας των συμμετεχόντων τόσο σε κοινωνικό όσο και σε συναισθηματικό επίπεδο, και την αποδοτικότερη οργάνωση και σύνθεση του συλλεχθέντος από τις συνεδρίες υλικού. Ένα σημαντικό κομμάτι της μελέτης αφορούσε σε βιβλιογραφία σχετική με τα αντικείμενα της Επιστήμης του Σχεδιασμού (Science and Philosophy of Design, Design Research, Design Methodology) καθώς και της Θεωρίας της Αφήγησης (Narrative Theory, Interactive Narrative Theory). Η μελέτη αυτή οδήγησε στην ανάπτυξη μιας καινοτόμου ιδέας για την θεωρητική αποδόμηση αλλά και σύνθεση συμμετοχικών συνεδριών σχεδίασης χρησιμοποιώντας έννοιες και αναλυτικά εργαλεία δανεισμένα από την Θεωρία της Αφήγησης. Στην θεωρητική αυτή ιδέα, η οποία παρουσιάστηκε στο 10ο Participatory Design Conference στην Indiana των ΗΠΑ (Triantafyllakos et al., 2008b) τον Οκτώβριο του 2008, βασίστηκε και η μετέπειτα ερευνητική πορεία της διατριβής από τον Νοέμβριο του 2008 μέχρι και σήμερα. Πιο συγκεκριμένα, οδήγησε στην ανάπτυξη δυο καινοτόμων προσεγγίσεων για την αντιμετώπιση των αδυναμιών και την σημαντική βελτίωση της αποδοτικότητας της μεθοδολογίας We!Design, εστιάζοντας συγκεκριμένα στην εξαγωγή αναγκών. εισαγωγη 5

Η πρώτη προσέγγιση αναφέρεται στην ανάπτυξη και χρήση φανταστικών χαρακτήρων εισάγεται ο όρος Design Alter Egos ή Σχεδιαστικά Alter Egos από τους συμμετέχοντες κατά τη διάρκεια μιας συνεδρίας συμμετοχικής σχεδίασης. Η προσέγγιση των Σχεδιαστικών Alter Egos βασίζεται στην υπόθεση πως η ανάπτυξη των ψυχολογικών και κοινωνικών χαρακτηριστικών φανταστικών χαρακτήρων, εν δυνάμει χρηστών ενός υπό σχεδίαση συστήματος, η προβολή τους σε υποθετικά σενάρια χρήσης και η επισήμανση δυνητικών συμπεριφορών βάσει των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών τους, μπορεί να συνεισφέρει σημαντικά: (α) στην απελευθέρωση των συμμετεχόντων από τον φόβο της άμεσης συμμετοχής στην σχεδιαστική διαδικασία, (β) στην βαθύτερη κατανόηση των κινήτρων και των συμπεριφορών των πραγματικών χρηστών του υπό σχεδίαση συστήματος, (γ) στην υποστήριξη της δημιουργικότητας των συμμετεχόντων, και, συνεπώς, την παραγωγή καινοτόμων προτάσεων και ιδεών, και, εν τέλει, (δ) στην δέσμευση των συμμετεχόντων με την διαδικασία και την θεμελίωση μιας πιο αποδοτικής κοινής γλώσσας επικοινωνίας καθ όλη τη διάρκεια της. Η προσέγγιση των Σχεδιαστικών Alter Egos εφαρμόστηκε με ιδιαίτερη επιτυχία και μελετήθηκε ερευνητικά τον Ιανουάριο του 2009 με την πραγματοποίηση 12 συνεδριών σχεδίασης (διάρκειας ~2.5 ωρών η κάθε μια) με τη συμμετοχή 54 φοιτητών και με στόχο την σχεδίαση μιας διαδικτυακής πλατφόρμας διαχείρισης της μάθησης. Ένα μέρος των αποτελεσμάτων της μελέτης παρουσιάσθηκε με την μορφή εργασίας στα πλαίσια του 23rd BCS Conference on Human Computer Interaction (HCI 2009, Cambridge University, 1 5 Σεπτεμβρίου 2009) η οποία και επιβραβεύθηκε με το Archival highlight prize (Triantafyllakos et al., 2009a). Ένα δεύτερο μέρος των αποτελεσμάτων παρουσιάσθηκε στο International Conference on Information Communication Technologies in Education (ICICTE 2009, Κέρκυρα, 9 11 Ιουλίου 2009) (Triantafyllakos et al., 2009b). Τέλος, η εκτενής θεωρητική τεκμηρίωση και η λεπτομερής ανάλυση του συνόλου των αποτελεσμάτων δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Interacting with Computers (Triantafyllakos et al., 2010a). Παράλληλα, αναλύθηκε ποιοτικά η συνολική συνεισφορά των συμμετεχόντων στις προαναφερθείσες συνεδρίες σχεδίασης με σκοπό την καταγραφή αφενός της στάσης τους απέναντι στην διαδικασία και αφετέρου των καινοτόμων ιδεών και των προσδοκιών τους από τα μελλοντικά διαδικτυακά συστήματα διαχείρισης της μάθησης. Ένα μέρος της ποιοτικής αυτής ανάλυσης παρουσιάσθηκε στο 2nd World Summit on the Knowledge Society (WSKS 2009, Χανιά, Κρήτη, 16 18 Σεπτεμβρίου 2009) (Palaigeorgiou et al., 2009b), ενώ η εκτενής και λεπτομερής ανάλυση των προτάσεων των χρηστών κατατέθηκε προς δημοσίευση στο περιοδικό Journal of Computer Assisted Learning (Palaigeorgiou et al., 2009a). Η δεύτερη προσέγγιση αναφέρεται στην ανάπτυξη ενός μεθοδολογικού πλαισίου για την αποδόμηση και την αναθεώρηση του σχεδιαστικού προβλήματος, και την δημιουργική αναζήτηση λύσεων και ιδεών. Χρησιμοποιώντας γνώση σχετική με την χρήση Σχεδιαστικών Παιχνιδιών σε περιστάσεις συμμετοχικής σχεδίασης και την Θεωρία της Παραγωγής Ιδεών αναπτύχθηκε το μεθοδολογικό πλαίσιο We!Design&Play για την δημιουργία σχεδιαστικών παιχνιδιών που μπορούν να χρησιμοποιηθούν σε συνεδρίες συμμετοχικής σχεδίασης με μαθητευόμενους. Πλέον η δομή των συνεδριών σχεδίασης αλλάζει συλλήβδην, παίρνοντας την μορφή ενός δομημένου σχεδιαστικού παιχνιδιού κατά τη διάρκεια του οποίου μια σειρά από συγκλίνουσες και αποκλίνουσες δημιουργικές τεχνικές 6 κεφαλαιο 1

επιτρέπουν στους συμμετέχοντες την ανακάλυψη, και πολλές φορές την «εφεύρεση» δημιουργικών σχεδιαστικών ιδεών. Η προσέγγιση αυτή εφαρμόστηκε με ιδιαίτερη επιτυχία και μελετήθηκε ερευνητικά το διάστημα από τον Μάιο μέχρι και τον Ιανουάριο του 2010 με την πραγματοποίηση συνολικά 21 συνεδριών σχεδίασης (διάρκειας ~2.5 ωρών η κάθε μια) με την συμμετοχή 90 προπτυχιακών φοιτητών του τμήματος Βιομηχανικής Πληροφορικής του Τ.Ε.Ι. Καβάλας, με στόχο την σχεδίαση μιας διαδικτυακής πλατφόρμας διαχείρισης της μάθησης στις πρώτες 13 συνεδρίες και την σχεδίαση ενός συστήματος ηλεκτρονικής αξιολόγησης στις υπόλοιπες 8 συνεδρίες. Η εκτενής θεωρητική τεκμηρίωση και η ανάλυση των αποτελεσμάτων των εν λόγω συνεδριών έγινε δεκτή προς δημοσίευση στο περιοδικό Computers & Education (Triantafyllakos et al., 2010b). 1.3 Η δομή της διατριβής Η διατριβή έχει δομηθεί με τρόπο που συνάδει με την πορεία των ερευνητικών δράσεων. Ξεκινώντας από την παρουσίαση του θεωρητικού πλαισίου το οποίο αποτέλεσε την αφορμή, αλλά και μέσα στο οποίο εντάσσονται τα προτεινόμενα μεθοδολογικά εργαλεία, παρουσιάζονται αναλυτικά στα κεφάλαια της διατριβής οι επιμέρους μεθοδολογικές προσεγγίσεις και τεχνικές, συνοδευόμενες από τα αποτελέσματα των αντίστοιχων ερευνητικών σχεδιαστικών δραστηριοτήτων. Συγκεκριμένα, στο Κεφάλαιο 2, επιδιώκεται η θεωρητική πλαισίωση του αντικειμένου της συμμετοχικής σχεδίασης εκπαιδευτικού λογισμικού από μαθητευόμενους. Σημείο εκκίνησης αποτελούν η Επιστήμη του Σχεδιασμού, οι ιδιαιτερότητες των σχεδιαστικών προβλημάτων και οι αρχές για την κατανόηση ενός διαφορετικού, «σχεδιαστικού» τρόπου σκέψης. Εν συνεχεία, η μελέτη εστιάζεται στην παρουσίαση των θεωρητικών αρχών, των στόχων και των διαφορετικών μεθοδολογικών προσεγγίσεων για την συμμετοχική σχεδίαση λογισμικού, και το κεφάλαιο κλείνει με την παρουσίαση των ιδιαίτερων ρόλων των μαθητευόμενων στην σχεδίαση λογισμικού, των προβλημάτων και των περιορισμών που συναντώνται, καθώς και των μεθόδων και τεχνικών που έχουν χρησιμοποιηθεί για την αποδοτικότερη συμμετοχή και ενσωμάτωσή τους στην σχεδιαστική διαδικασία. Στο Κεφάλαιο 3, γίνεται μια εκτενής παρουσίαση της μεθοδολογίας We!Design. Α- ναλύονται οι θεωρητικοί στόχοι της μεθοδολογίας και οι διαδικασίες που αυτή προτείνει για την εξαγωγή αναγκών, την ανάλυση ροών ενεργειών και την σχεδίαση πρωτοτύπων διεπαφών από τους μαθητευόμενους, σε σύντομες συνεδρίες συμμετοχικής σχεδίασης. Εν συνεχεία, παρουσιάζονται οι επιμέρους ερευνητικές σχεδιαστικές δραστηριότητες και τα αποτελέσματά τους, και συζητούνται τα συμπεράσματα, οι περιορισμοί και τα προβλήματα της μεθοδολογίας. Στο Κεφάλαιο 4, συζητούνται οι δυνατότητες που προσφέρει η αξιοποίηση στοιχείων της Θεωρία της Αφήγησης για την αντιμετώπιση των προβλημάτων και των περιορισμών της μεθοδολογίας We!Design. Αναπτύσσεται εκ νέου ένα σύντομο θεωρητικό πλαίσιο (α) για την θεωρητική αποδόμηση και σύνθεση συμμετοχικών συνεδριών σχεδίασης χρησιμοποιώντας έννοιες και αναλυτικά εργαλεία δανεισμένα από την αφηγηματική θεωρία, αλλά και (β) την ενσωμάτωση στοιχείων της, συγκεκριμένα φανταστικών χαρακτήρων, στην φάση της εξαγωγής αναγκών. Μετά την παρουσίαση των σημαντικότερων προσεγγίσεων για την χρήση φανταστικών χαρακτήρων στην συμμετοχική σχεδίαση και την ανάπτυξη εισαγωγη 7

φαντασιακών, αφηγηματικών περιβαλλόντων σχεδίασης, παρουσιάζεται η τεχνική των Σχεδιαστικών Alter Egos. Τέλος, παρουσιάζονται τα αποτελέσματα, τα συμπεράσματα και οι περιορισμοί της τεχνικής όπως προέκυψαν από την ερευνητική εφαρμογή της σε συνεδρίες σχεδίασης με μαθητευόμενους. Στο Κεφάλαιο 5, συνεχίζοντας την αναζήτηση τρόπων βελτίωσης και λύσεων για την αποδοτικότερη εξαγωγή αναγκών και την παραγωγή ιδεών στην πρώτη φάση της μεθοδολογίας We!Design, πραγματοποιείται μια επισκόπηση σε μελέτες που αφορούν στην χρήση Σχεδιαστικών Παιχνιδιών, την δημιουργικότητα και την Θεωρία της Παραγωγής Ιδεών, όπως αυτή αναπτύχθηκε στα πεδία της γνωστικής και κοινωνικής ψυχολογίας. Εν συνεχεία, παρουσιάζεται το μεθοδολογικό πλαίσιο We!Design&Play για την δημιουργία συνεργατικών σχεδιαστικών παιχνιδιών για μαθητευόμενους και αναλύονται τα αποτελέσματα και τα συμπεράσματα που προέκυψαν από την ερευνητική εφαρμογή του για τον σχεδιασμό δυο εκπαιδευτικών εφαρμογών και την σύγκριση του με μια δομημένη σχεδιαστική διαδικασία. Τέλος, στο Κεφάλαιο 6, συνοψίζονται τα συμπεράσματα των προηγούμενων κεφαλαίων, παρουσιάζεται η συνεισφορά της διατριβής και προτείνονται μια σειρά από γενικές οδηγίες (guidelines) και προϋποθέσεις για την συμμετοχική σχεδίαση εκπαιδευτικών εργαλείων με μαθητευόμενους. Η διατριβή ολοκληρώνεται με την παρουσίαση μιας σειράς πιθανών μελλοντικών ερευνητικών βημάτων για την βελτίωση και την περαιτέρω ανάπτυξη των προτεινόμενων μεθοδολογικών εργαλείων. 8 κεφαλαιο 1

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: ΑΠΟ ΤΗΝ ΣΧΕΔΙΑΣΗ ΣΤΗΝ ΣΥΜΜΕΤΟΧΙΚΗ ΣΧΕΔΙΑΣΗ 2.1 Σχεδίαση 2.2 Συμμετοχική σχεδίαση 2.3 Συμμετοχική σχεδίαση λογισμικού με μαθητές 2.1 Σχεδίαση 1 2.1.1 η «προϊστορία» του σχεδιασμού: η σχεδίαση ως εγγενές χαρακτηριστικό της ανθρώπινης φύσης Ο Massimo Negrotti (2001) αναφέρει πως, από την αυγή του ανθρώπινου πολιτισμού, ο άνθρωπος έχει φανερώσει μια διττή δημιουργική φιλοδοξία. Οι όψεις αυτής της δημιουργικής διάθεσης περιγράφονται με τη χρήση δυο γνωστών αναφορών από την ελληνική μυθολογία. Η πρώτη, το «Σύνδρομο του Προμηθέα», αναφέρεται στην δημιουργία και εφεύρεση αντικειμένων και μηχανών οι οποίες μπορούν να κυριεύσουν την φύση και τους νόμους της προς όφελος του ανθρώπου. Η δεύτερη, το «Σύνδρομο του Ίκαρου», αναφέρεται στην προσπάθεια του ανθρώπου να μιμηθεί και να αναπαράγει φυσικά αντικείμενα και διαδικασίες χρησιμοποιώντας τεχνικές και υλικά διαφορετικά από τα αντίστοιχα φυσικά. Θα μπορούσαμε να ονομάσουμε τις δυο αυτές όψεις ως «συμβατική τεχνολογία» και «τεχνολογία του τεχνητού» αντίστοιχα. Από την ικανότητα του ανθρώπου να τιθασεύει την φωτιά, μέχρι τις σύγχρονες τεχνικές για την μεταμόσχευση οργάνων, μιμούμενη την φύση ή εφευρίσκοντας δικούς της τρόπους, η ανθρώπινη δημιουργικότητα διανύει ένα αδιάκοπο συνεχές εξέλιξης. Κινητήρια δύναμη της ανθρώπινης δημιουργικότητας ήταν και παραμένει η ύπαρξη προβλημάτων και η ανάγκη για άμεση και αποτελεσματική επίλυσή τους. Η σχέση της σχεδίασης με την ιδέα του προβλήματος είναι κάτι περισσότερο από σχέση αιτίου-αποτελέσματος. Η ιδέα του προβλήματος βρίσκεται στον πυρήνα της σχεδίασης και αποτελεί την βάση για οποιαδήποτε επιστημολογική, θεωρητική ή πρακτική προσέγγιση στο ζήτημα της σχεδίασης. Οι πρώιμες, κατά κανόνα άτυπες και διαισθητικές προσεγγίσεις στην σχεδίαση α- ντικειμένων στηρίχθηκαν σε μεγάλο βαθμό στην παράδοση και την κοινή λογική 1 Οι όροι σχεδίαση και σχεδιασμός χρησιμοποιούνται ισοδύναμα, ως μετάφραση του όρου design. Ο όρος σχεδιασμός χρησιμοποιείτε επίσης και ως μετάφραση του αγγλικού όρου sketching. Όπου συμβαίνει αυτό γίνεται ρητή αναφορά και στον αντίστοιχο αγγλικό όρο. απο την σχεδιαση στην συμμετοχικη σχεδιαση 9

(tradition and common sense TACS) (Veryard, 1987). Τα κύρια χαρακτηριστικά, και μειονεκτήματα των μεθοδολογιών αυτών είναι τα ακόλουθα: (1) Είναι ιδιαίτερα δύσκολη η τεκμηρίωση και, συνεπώς, η διδασκαλία των μεθοδολογιών αυτών καθώς στηρίζονται στην διαίσθηση και την «υποσυνείδητη» γνώση (tacit knowledge). Ο μοναδικός τρόπος διδασκαλίας τους είναι μέσω μιας ε- μπειρικής διαδικασίας δοκιμών και σφαλμάτων (trial and error). (2) Ως εκ τούτου, η ασυνέπεια, τόσο στις διαδικασίες που ακολουθούνται, όσο και στο τελικό αποτέλεσμα, είναι μεγάλη. (3) Η έλλειψη προδιαγεγραμμένων ενδιάμεσων προϊόντων καθιστά αδύνατο τον έ- λεγχο της εγκυρότητας ή της ποιότητας του τελικού αποτελέσματος. (4) Η δε επιτυχία του τελικού αποτελέσματος στηρίζεται σε μεγάλο βαθμό σε έναν συνδυασμό τύχης και επίδειξης αυθεντίας. Τα χαρακτηριστικά αυτά κατέστησαν την χρήση αντίστοιχων προσεγγίσεων για την σχεδίαση και μαζική παραγωγή αντικειμένων απαγορευτική και ανέδειξαν με έντονο τρόπο την ανάγκη για ανάπτυξη λεπτομερών και συστηματικών μεθοδολογιών σχεδίασης. 2.1.2 η σχεδίαση ως επιστημονικό αντικείμενο Οι πρώιμοι ορισμοί των εννοιών «σχεδιαστική μεθοδολογία» (design methodology) και «σχεδιαστική διαδικασία» (design process) έχουν ένα περισσότερο εμπειρικό και λιγότερο αξιωματικό χαρακτήρα. Το γεγονός αυτό σχετίζεται άμεσα και προφανώς με τον διάλογο που ξεκίνησε τα πρώτα χρόνια της «απόσχισης» και της «αυτονόμησης» της σχεδίασης ως διακριτός τομέας της ανθρώπινης σκέψης. Χαρακτηριστικό και ιδιαίτερα σημαντικό στα πλαίσια του εν λόγω διαλόγου κείμενο είναι αυτό του Bruce Archer στο πρώτο τεύχος του νεοσύστατου τότε περιοδικού Design Studies (Archer, 1979), του πρώτου διεθνούς περιοδικού αφιερωμένου αποκλειστικά σε αυτόν τον καινούριο «επιστημονικό» χώρο. Ο Archer τοποθετεί την Σχεδίαση (Design με κεφαλαίο D) στην κορυφή ενός τριγώνου, τις άλλες δυο κορυφές του οποίου καλύπτουν οι (Θετικές) Επιστήμες (Science) και οι Ανθρωπιστικές Επιστήμες (Humanities). Ανάμεσα στον «αλφαβητισμό», απαραίτητη προϋπόθεση των Ανθρωπιστικών Επιστημών, και τον «εναριθμητισμό» (νεολογισμός) (numeracy: Archer, 1979), απαραίτητη προϋπόθεση για τις (Θετικές) Επιστήμες, τοποθετείται η έννοια της «σχεδιαστικής αντίληψης» (design awareness) ως απαραίτητη προϋπόθεση για τον Σχεδιασμό (Design). Η σχεδιαστική αντίληψη κατά τον Archer ορίζεται ως «η ικανότητα ενός ανθρώπου να κατανοεί και να διαχειρίζεται εκείνες τις ιδέες που εκφράζονται μέσω του σχεδιασμού». Ο σχεδιασμός βάσει αυτού του ορισμού νοείται ως ένα αυτόνομο γνωστικό αντικείμενο (θεωρητικό, και όχι πραγματικό) το οποίο είναι ανεξάρτητο από το μέσο με το οποίο εκδηλώνεται, εκφράζεται ή σχηματοποιείται. Με αυτόν τον τρόπο, ο Archer (1979), αλλά και άλλοι σύγχρονοί του, υπερασπίστηκαν τον απόλυτο διαχωρισμό του Design από την Επιστήμη και των μεθόδων αυτού από την Επιστημονική Μέθοδο. Χαρακτηριστικό είναι το ακόλουθο απόσπασμα από το εν λόγω κείμενο του Archer: «Υπάρχει ένας σχεδιαστικός τρόπος σκέψης (designerly way of thinking) και επικοινωνίας της γνώσης ο οποίος είναι διαφορετικός από τον αντίστοιχο επιστημονικό, αλλά εξίσου 10 κεφαλαιο 2

ισχυρός όταν εφαρμόζεται για την έρευνα και αναζήτηση λύσεων για την αντιμετώπιση σχετικών με αυτόν προβλημάτων.» Το ερώτημα που προκύπτει και που απαντήθηκε από τον ίδιο στη συνέχεια είναι αυτό της ερμηνείας της φράσης designerly way of thinking και της γλώσσας με την οποία οι ιδέες που εκφράζονται μέσω του σχεδιασμού μπορούν να «επικοινωνηθούν». Έτσι, εκεί όπου η επίσημη γλώσσα των (Θετικών) Επιστημών είναι η κάθε είδους αυστηρή σημειολογία, και κυρίως η αριθμητική σημειολογία και τα μαθηματικά, και εκεί όπου η επίσημη γλώσσα των Ανθρωπιστικών Επιστημών είναι η φυσική γλώσσα, και κυρίως ο γραπτός λόγος, ως επίσημη γλώσσα της Σχεδίασης προτείνεται η «μοντελοποίηση» (modeling). Ως μοντέλο ο Archer εννοεί την οποιαδήποτε αναπαράσταση ενός αντικειμένου ή μιας ιδέας. Οποιοσδήποτε ασχολείται με τον χειρισμό ιδεών στις Καλές Τέχνες, στις Εφαρμοσμένες Τέχνες ή στην Τεχνολογία, δεν μπορεί παρά να χρησιμοποιήσει μοντέλα και αναπαραστάσεις για να καταγράψει, να αναλύσει και να μεταδώσει αυτές τις ιδέες (Archer, 1979). Έτσι το λεξιλόγιο και οι συντακτικοί κανόνες της επίσημης γλώσσας της Σχεδίασης, της μοντελοποίησης, σχηματοποιούνται μέσω μιας ποικιλίας συμβόλων και σημειολογικών αντικειμένων όπως τα σχέδια (sketches), τα διαγράμματα, οι φυσικές αναπαραστάσεις, οι κινήσεις, οι αλγόριθμοι, ακόμη και η φυσική γλώσσα. Σήμερα η αντίληψη για τα παραπάνω είναι μάλλον διαφορετική. Ο αυστηρός διαχωρισμός των επιστημών σε Θετικές, Ανθρωπιστικές και Σχεδιασμού έχει αρχίσει να διαλύεται. Η διάχυση του ενός χώρου στον άλλο, με ό, τι αυτό συνεπάγεται για την γλώσσα του και την προσέγγιση στην επιστημονική μέθοδο του καθενός, έχουν δημιουργήσει ιδιαίτερα υβρίδια. Παρόλα αυτά, οι βάσεις που τοποθετήθηκαν από τον διάλογο των πρώτων εκείνων χρόνων, από τον Bruce Archer (1979), τον Nigel Cross (1981; 1982), τον Christopher Jones (1979) και άλλους σύγχρονους με αυτούς ερευνητές της επιστήμης του σχεδιασμού, προσφέρουν ένα πεδίο ιδεών, στις οποίες στηρίχθηκαν οι περισσότερες ερμηνείες και ορισμοί της Σχεδιαστικής Μεθόδου. Το κοινό στοιχείο όλων είναι η υποβόσκουσα (και ίσως όχι πάντα σαφώς καθορισμένη) πεποίθηση πως, σε αντίθεση με τον ντετερμινιστικό, αξιωματικό χαρακτήρα της Επιστημονικής Μεθόδου, η Σχεδιαστική Μέθοδος αφενός καλείται να αντιμετωπίσει μια σειρά από ασαφή προβλήματα (ill-defined, wicked problems), αφετέρου αποτελεί ένα αμάγαλμα (διεπιστημονικής) θεωρίας, πρακτικής εμπειρίας (hands-on experience), παρατήρησης και, πάνω από όλα, αξιοποίησης της «υποσυνείδητης» γνώσης (tacit knowledge ή know-how), σε αντίθεση με την «ενσυνείδητη» γνώση (explicit knowledge ή know-that) (Cross et al., 1981). 2.1.2.1 Ιεραρχία θεωρητικών εννοιών Σε αυτό το σημείο είναι σημαντικό να γίνει μια διάκριση μεταξύ επιστημονικού παραδείγματος, μεθόδου, μεθοδολογίας, τεχνικής και εργαλείου. Ένα επιστημονικό παράδειγμα αναφέρεται σε ένα σύνολο φιλοσοφικών πεποιθήσεων και αρχών οι οποίες καθορίζουν τον τρόπο με τον οποίο κάποιος αντιμετωπίζει τον κόσμο στην περίπτωση του σχεδιασμού, τον τρόπο με τον οποίο ένας σχεδιαστής αντιμετωπίζει ένα σχεδιαστικό πρόβλημα (Mingers & Brocklesby, 1996). Η συμμετοχική σχεδίαση, η οποία παρουσιάζεται παρακάτω, ορίζει έναν αντίστοιχο επιστημονικό παράδειγμα, οριοθετώντας ένα πλαίσιο αρχών και απο την σχεδιαση στην συμμετοχικη σχεδιαση 11

παραδοχών μέσα στο οποίο ένας σχεδιαστής καλείται να δράσει. Στην περίπτωση του σχεδιασμού, η μέθοδος αναφέρεται σε ένα σύνολο κοινών παραδοχών σχετικά με την φύση της εργασίας ενός σχεδιαστή, τον χαρακτήρα των προβλημάτων που καλείται να αντιμετωπίσει, καθώς και την φύση των νοητών ή πραγματικών αντικειμένων που καλείται να διαχειριστεί. Με άλλα λόγια, ο όρος μέθοδος περιγράφει με γενικό τρόπο την γλώσσα και το συντακτικό του σχεδιασμού. Παρόλα αυτά, σε πολλές περιπτώσεις χρησιμοποιείται καταχρηστικά αντί του όρου μεθοδολογία ή, σε κάποιες περιπτώσεις, αντί του όρου τεχνική (Mingers & Brocklesby, 1996). Ο όρος μεθοδολογία αναφέρεται σε ένα δομημένο σύνολο οδηγιών για την αντιμετώπιση ενός προβλήματος ή την διεκπεραίωση μιας διαδικασίας. Ο Veryard (1987) αναφέρει χαρακτηριστικά: «Η πραγματικότητα είναι μια ζούγκλα. Ο ταξιδιώτης εισέρχεται στην ζούγκλα έχοντας στην διάθεσή του ένα σύνολο εργαλείων (π.χ. πυξίδα, τσεκούρια, κ.ο.κ.) καθώς και την γνώση των προηγούμενων ταξιδιωτών (π.χ. χάρτες, οδηγίες, κ.ο.κ.). Χρησιμοποιώντας τα στοιχεία αυτά μετακινείται από το ένα ξέφωτο στο άλλο προσπαθώντας να διατηρήσει μια σωστή πορεία και αποφεύγοντας τις επικίνδυνες περιοχές. Με αυτό τον τρόπο ελπίζει πως θα καταλήξει στον προορισμό του γρήγορα και με ασφάλεια. Το αν θα τα καταφέρει ή όχι εξαρτάται από το μονοπάτι που θα επιλέξει.» Μια μεθοδολογία σχεδίασης συνιστά ένα τέτοιο μονοπάτι. Κατακερματίζοντας την διαδικασία ανάπτυξης ενός προϊόντος σε μια σειρά από επιμέρους διεργασίες, και παρέχοντας τις τεχνικές και τα εργαλεία με την βοήθεια των οποίων μπορεί κάποιος να διεκπεραιώσει τις εν λόγω διεργασίες, η μεθοδολογία επιτρέπει σε έναν σχεδιαστή να επιτύχει τον στόχο του όσο το δυνατόν πιο αποτελεσματικά και αποδοτικά. Μια μεθοδολογία αναπτύσσεται μέσα σε ένα συγκεκριμένο επιστημονικό παράδειγμα, υιοθετώντας τις αρχές του (Mingers & Brocklesby, 1996). Η τεχνική με την σειρά της αναφέρεται σε μια συγκεκριμένη δραστηριότητα με ξεκάθαρο και καλά ορισμένο σκοπό στα πλαίσια μιας μεθοδολογίας. Τέλος, σε ένα πιο χαμηλό επίπεδο, κάθε τεχνική μπορεί να χρησιμοποιεί μια σειρά από εργαλεία (π.χ. εφαρμογές, διαγράμματα, αλγορίθμους κ.ο.κ.) για την επίτευξη του σκοπού της. Είναι σαφές πως τα βήματα μιας μεθοδολογίας μπορούν να επιτευχθούν με περισσότερους από έναν τρόπους, και άρα, με περισσότερες από μια τεχνικές και αντίστοιχα εργαλεία. Η ιεραρχία των προαναφερθέντων εννοιών παρουσιάζεται σχηματικά στην εικόνα 2.1. Στην παρούσα διατριβή χρησιμοποιούνται κατά κόρον οι όροι μεθοδολογία και τεχνική. Η σχέση μεταξύ των δυο είναι αντίστοιχη μεταξύ ενός στόχου και του τρόπου με τον οποίο μπορεί ο στόχος αυτός να επιτευχθεί. Η μεθοδολογία ορίζει το «τι»: τι πρέπει να γίνει για να αντιμετωπιστεί ένα σχεδιαστικό πρόβλημα, ποια είναι τα ζητούμενα, ποιοι πρέπει να είναι οι επιμέρους στόχοι ενός σχεδιαστή, ποιες πρέπει να είναι οι επιμέρους δραστηριότητες για την επίτευξη του στόχου; Η τεχνική από την άλλη ορίζει το «πως»: με ποιο τρόπο θα διεκπεραιώσει ο σχεδιαστής τις εν λόγω δραστηριότητες, ποια εργαλεία θα χρησιμοποιήσει; Τελικά, στο ευρύτερο πλαίσιο του επιστημονικού παραδείγματος ορίζεται το «γιατί»: γιατί μια μεθοδολογία προτείνει τα αντίστοιχα βήματα, βάσει ποιων φιλο- 12 κεφαλαιο 2

σοφικών αρχών και παραδοχών προτείνει ένα συγκεκριμένο μονοπάτι έναντι κάποιου άλλου; Εικόνα 2.1 Ιεραρχία θεωρητικών εννοιών: επιστημονικό παράδειγμα, μεθοδολογία, τεχνική 2.1.3 επιστημονικά παραδείγματα σχεδιασμού Αναζητώντας τις αρχές των διαφορετικών προσεγγίσεων στον σχεδιασμό στην φιλοσοφία, οι Visscher-Voerman & Gustafson (2004) καταλήγουν σε 4 διακριτά επιστημονικά παραδείγματα χρήσιμα για την κατανόηση της συνολικής στάσης ενός σχεδιαστή απέναντι στον κόσμο, και δη, απέναντι σε ένα σχεδιαστικό πρόβλημα. Η βάση των επιστημονικών παραδειγμάτων συνίσταται από 4 κυρίαρχα φιλοσοφικά ρεύματα τα οποία αντιπροσωπεύουν διαφορετικές στάσεις ή λογικές απέναντι στον τρόπο με τον οποίο παράγεται η επιστημονική αλήθεια: (α) μοντερνισμός (modernism), (β) κριτική θεωρία (critical theory), (γ) πραγματισμός (pragmatism), και (δ) μεταμοντερνισμός (postmodernism). Τα προκύπτοντα επιστημονικά παραδείγματα σχεδιασμού είναι αντίστοιχα: (α) το συντελεστικό (instrumental) ή θετικιστικό παράδειγμα, (β) το επικοινωνιακό (communicative) παράδειγμα, (γ) το πραγματιστικό (pragmatic) παράδειγμα, και (δ) το καλλιτεχνικό (artistic) παράδειγμα 2. 2.1.3.1 Το συντελεστικό ή θετικιστικό επιστημονικό παράδειγμα Σύμφωνα με το συντελεστικό παράδειγμα, ο σχεδιασμός είναι επιτυχής αν το τελικό αποτέλεσμα υπακούει σε ένα σύνολο προκαθορισμένων και απόλυτων μετρικών. Το εν λόγω παράδειγμα διακρίνει μια στενή σχέση μεταξύ των στόχων, των διαδικασιών και του απο- 2 Η παρουσίαση των 4 επιστημονικών παραδειγμάτων πραγματοποιείται από τους Visscher-Voerman και Gustafson (2004). Επιλεγμένα κομμάτια της εν λόγω παρουσίασης παρατίθεται στην παρούσα διατριβή με στόχο: (α) την κατανόηση από τον αναγνώστη των βασικών φιλοσοφικών ρευμάτων που επηρέασαν την σχεδίαση (όπως και άλλους τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας, π.χ. επιστήμη, τέχνη, κ.ο.κ.), και, (β) τον εντοπισμό της θέσης της συμμετοχικής σχεδίασης σε έναν ευρύτερο φιλοσοφικό χώρο. απο την σχεδιαση στην συμμετοχικη σχεδιαση 13