ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΕΙΡΑΙΩΣ ΤΜΗΜΑ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΑΣΦΑΛΙΣΤΙΚΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ Κοινωνικές ασφαλίσεις 2013/4 2η Ενότητα ΤΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΚΡΑΤΟΣ- Η ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ Πλάτων Τήνιος
Τι είναι κοινωνική προστασία; (Ασφα2010: κεφ 8,7,5) Δύο κεντρικές έννοιες προς λειτουργικό ορισμό του τι είναι: 1. Κάλυψη κοινωνικών κινδύνων- Λειτουργιών Γήρας, Υγεία, Αναπηρία, ανεργία, στέγαση, κοινωνικός αποκλεισμός. Παιδεία: σε γκρίζα ζώνη (ιδιωτικό αγαθό;) 2. Συλλογικότητα στην κάλυψη του κόστους - έννοια αλληλεγγύης Συλλογική και όχι ατομική διαπραγμάτευση Π.χ. ατομικό συνταξιοδοτικό πρόγραμμα δεν εμπίπτει. Επαγγελματικό συλλογικό εμπίπτει Ορισμός ευρύτερος της κοινωνικής ασφάλισης 2
Καταγραφή δαπανών κοινωνικής προστασίας το σύστημα ESSPROS Σε σύνθετες κοινωνίες η στατιστική απαραίτητη τόσο για προτεραιότητες, παρακολούθηση τρόπος αντίληψης της πραγματικότητας Όταν συντονίζεται πολιτική μεταξύ χωρών ΕΕ_ ανάγκη συγκρίσιμων στοιχείων Σε διαφορετικά συστήματα ο ίδιος κοινωνικός κίνδυνος μπορεί να αντιμετωπίζεται με διαφορετικό τρόπο Ανάγκη συστήματος καταγραφής ανεξάρτητος του συγκεκριμένου θεσμικού πλαισίου. Η Ευρώπη δημιούργησε το σύστημα ESSPROS (European System of Social Protection Statistics) για να ανταποκριθεί στην ανάγκη αυτή Καλύπτει όλα τα μέλη. Δημιουργήθηκε το 1988. Τώρα υπάρχουν στοιχεία για όλες τις χώρες από το 1980. 3
Το σύστημα ΕSSPROS Στοιχεία που διαφοροποιούν από συνήθη έννοια του κοινωνικού κράτους και κρατικής κοινωνικής προστασία: 1. Περιλαμβάνουν ιδιωτικές δαπάνες, αρκεί να έχουν στοιχεία συλλογικότητας (π.χ. επαγγελματικές συντάξεις) 2. «Δαπάνες» που επιβάλλονται στους εργοδότες, που τις χρηματοδοτούν οι ίδιοι. 1. Π.χ. Άδειες μητρότητας, αποζημιώσεις απόλυσης, Β/ν Σταθμοί 3. Μερικές δαπάνες περιλαμβάνονται μόνο αν έχουν στόχευση στα χαμηλότερα εισοδήματα (π.χ. υποτροφίες) 4. Καλύπτονται Δαπάνες σε είδος νοσοκομεία, ιδρύματα, δωρεάν παροχή αγαθών 5. Μη κρατικοί φορείς ΟΤΑ αλλά και ΜΚΟ, Εκκλησία 6. Σχέση με Εθνικούς Λογαριασμούς Π.χ διάκριση δημοσιονομική /ταμειακή βάση Δεν περιλαμβάνουν επίπτωση φορολογίας (π.χ. φορολογικές εκπτώσεις) 4
ESSPROS: Λειτουργία και Σύστημα Το ESSPROS βασίζεται σε διοικητικά στοιχεία που πρέπει να συλλεχθούν από όλες τις πηγές χορήγησης κοινωνικής προστασίας Κεντρική Έννοια ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ = Είδος κοινωνικού κινδύνου ανά τελική χρήση 8 Λειτουργίες: Ασθένεια, Αναπηρία, Γήρας, επιζώντες, Οικογένεια, Ανεργία, Στέγαση, Κοινωνικός αποκλεισμός (και μη κατατάξιμα), δαπάνες διοίκησης Εντός λειτουργίας χρήμα/είδος, τακτική εφαπαξ, με έλεγχο εισοδήματος/χωρις 5
Διεθνείς συγκρίσεις Ελλάδα μεγάλο κομμάτι γήρας Όλα τα άλλα περίπου τα ίδια όχι μεγάλη ποσοτική διαφορά Πηγή: New Cronos Database, ESSPROS * Οι λοιπές δαπάνες περιλαμβάνουν το διοικητικό κόστος 6
Αυξητικές τάσεις στην Ελλάδα Πιθανόν η μικρή αύξηση 2001-2007 να οφείλεται σε ελλιπή καταγραφή!! Πηγή: New Cronos Database, ESSPROS * Οι λοιπές δαπάνες περιλαμβάνουν το διοικητικό κόστος 7
Αντίστροφη πορεία στην Ελλάδα και στην ΕΕ 1990-2007 Ασφ 2010, σελ 239. Στοιχεία 2005- υπό αναθεώρηση. 8
Ποιος δαπανά στην Ελλάδα; Δαπάνες Κοινωνικής Προστασίας με βάση συστήματα του το 2001, ως % του ΑΕΠ 30 25 20 0,9 0,2 0,4 1,9 1,7 Λοιπ ές Δαπ άνες* Εκκλησία και μη Κυβερνητικές Οργανώσεις Ημι-αυτόνομα ιδρύματα Πρόνοιας Λοιπές Κυβερνητικές δράσεις Κοιν. Προστασίας Εργοδοτικές παροχές 15 % ΑΕΠ 0,1 0,5 Επαγγελματική ασφάλιση Τοπική Αυτοδιοίκηση 10 5 0 Ταμεία Συστήματα 3,3 0,3 1,1 3,1 13,8 Νοσοκομεία Εθνικό Σύστημα Υγείας Στεγαστική προστασία μισθωτών: ΟΕΚ και Ν128/75 ΟΑΕΔ Προστασία απ ασχόλησης Κοινωνική Ασφάλιση Υπ αλλήλων του Κράτους Ταμεία Κοινωνικής Ασφάλισης 9
Από τι αποτελείται η κοινωνική προστασία στην Ελλάδα; Στα 4 Συντ 14 Υγεία 7 Αλλα μαζί 7 10
«Αδρά δεδομένα» για την κοινωνική προστασία 1. Οι δαπάνες κοινωνικής προστασίας δεν διαφέρουν σε όγκο από την ΕΕ-15 Σχετικά υψηλές σχετικά με Νότο Η κοινωνική πολιτική δεν υποχρηματοδοτείται 2. Εντονότατη αυξητική τάση από 1994 Αντίθετα με άλλες χώρες,στην προσαρμογή προς την ΟΝΕ δαπάνες αυξάνονταν Το ότι δεν αμφισβητείται σοβαρά η αύξηση δείχνει συναίνεση για σκοπιμότητα Η ότι χρηματοδοτείτο με δανεικά από την επόμενη γενιά Το «Δώρο της ΟΝΕ»;; 3. Η αύξηση δεν συμβάδιζε με τα ην αποτελεσματικότητα ή την αποδοχή της κοινωνικής πολιτικής 4. Η κοινωνική προστασία πηγαίνει κατά το ½ σε συντάξεις, ¼ σε υγεία και ¼ σε όλα τα υπόλοιπα 11
Επισκόπηση μεθόδων οργάνωσης ανα λειτουργία Συντάξεις το μεγαλύτερο κομμάτι Καλύπτουν λειτουργίες Γήρας, Αναπηρία, Επιζώντες 3 Πυλώνες πρώτοι 2 κοινωνική προστασία Πρώτος δημόσιο (μερικές φορές σε 2 τμήματα) Πρόνοια / Ασφάλιση Δεύτερος συλλογικό - επαγγελματικό Τρίτος - ατομικά συμβόλαια Υγεία Καλύπτει πρόληψη, πρωτοβάθμια, β θμια Καλύπτει παροχή, επιχορήγηση, ασφάλιση Κατοικία Χαμηλότοκα δάνεια, άμεση παροχή, στεγαστικά επιδόματα Ανεργία Ενεργητικά και παθητικά μέτρα Προστασία κατώτερου εισοδήματος / αποκλεισμός Πού υπάρχει / τι μορφή παίρνει - σε έντονη μετάλλαξη Δαπανες για κοινωνικές παθολογίες ναρκωτικά, αποκατάσταση φυλακισμένων κλπ 12
Τυπολογίες Κοινωνικού Κράτους Έντονο ενδιαφέρον για την τυπολογία και κατηγοριοποίηση του Κράτους Πρόνοιας Μεγαλύτερη επαφή + Ανάμειξη ΕΕ Αναζήτηση ιδεών καλών πρακτικών Χρηματοδότηση από ΕΕ όλο και περισσότερο βασίζεται σε κοινωνικά επιχειρήματα Κύριο σημείο διαφοροποίησης αναπτυγμένων κρατών απέναντι στην παγκοσμιοποίηση (=τάση συνένωσης αγορών) «Εξίσωση προς τα Κάτω;» - Αναζήτηση διαφορών για κατανόηση αλλά και επιχειρηματικό ενδιαφέρον -- Τυπολογία εξαρτάται από ποιο το ενδιαφέρον. Δυναμική / εξελικτική διάσταση; 13
Ο G. Esping Andersen και οι «Τρείς Κόσμοι του Προνοιακού Καπιταλισμού» Διασύνδεση έννοιας δημοκρατίας σε ταξικές κοινωνίες Πολίτης & Αγορά Τυπολογία βασίζεται στο κατά πόσον απέχουν οι κοινωνικές υπηρεσίες από το να θεωρούνται εμπορεύσιμα προϊόντα (commodities) Δικαιώματα προκύπτουν από ιδιότητα του πολίτη Πόσο εξαρτώνται από αγορά Σημασία της Καθολικότητας παροχών: Καθώς η μέση τάξη γίνεται πιο πλούσια, αν αρχίσει να αποκλείεται μέσω εισοδηματικών κριτηρίων, μπορεί να αναζητεί καλύτερες υπηρεσίες ιδιωτικά. Αυτό μπορεί να οδηγήσει σε δυϊσμό «το σύστημα των φτωχών είναι ένα φτωχό σύστημα» Π.χ. Αγγλία, Καναδάς Καθώς μέση τάξη απομακρύνεται από το Δημόσιο, οι παροχές χάνουν την νομιμοποίηση που είχαν παλαιότερα. 14
Οι «τρείς κόσμοι» του Esping Andersen Φιλελεύθερο Ιρλανδία Αγγλία παροχές με έλεγχο εισοδήματος Ενθάρρυνση αγοράς εξασφάλιση ελάχιστου Συντηρητικό- Κορπορατιστικό Ιταλία Γαλλία Γερμανία Ολλανδία Ισπανία Ασφάλιση διατηρεί διαφορές. Περιορισμένη αναδιανομή Σοσιαλδημοκρατικό Δανία Νορβηγία Σουηδία Καθολικές παροχές υψηλού επιπέδου σε όλους. Οικογενειακές παροχές 15
Μaurizzio Ferrera: Έκταση και φύση των παροχών Επαγγελματική Οργάνωση Καθολικότητα Αμιγές Μεικτό Αμιγές Μεικτό Αυστρία Ιταλία Δανία Αγγλία Γαλλία Ολλανδία Νορβηγία Γερμανία Ιρλανδία Σουηδία Ισπανία 16
Το Μεσογειακό Κράτος Πρόνοιας (Ferrera): 7 ιδιομορφίες 1. Βαρύνουσα σημασία εισοδηματικών μεταβιβάσεων -- σε συγκεκριμένες ομάδες 2. Ανισόρροπη προστασία Εμφαση σε γήρας, όχι σε οικογένεια 3. Υγεία καθολικότητα (ΕΣΥ) 4. Διαπλοκή δημόσιο-ιδιωτικό (Υγεία) 5. «Ευνοιοκρατία» -- Ευάλωτα σε κομματικές πιέσεις 6. Χαμηλή αποτελεσματικότητα 7. Ανισότητα στην χρηματοδότηση 17
Υπάρχει το Μεσογειακό Κράτος Πρόνοιας; Αρχικά θεωρείτο συντηρητικό (Κεντροευρωπαϊκό) μοντέλο σε πρώιμη φάση. Υστέρηση λόγω πολιτικής ιστορίας αλλά και διαφορών μέσα στα κράτη Γενικά κορπορατιστικό / Καθολικό στην Υγεία./ Εμφαση στον ρόλο της οικογένειας «Τέταρτος» Κόσμος του Esping-Andersen «Νησίδες υπερπροστασίας σε πέλαγος ανεπάρκειας.» Οι Εντός και εκτός των τειχών - δυϊσμός. Insiders & Outsiders Χαρακτηριστικό - κατακερματισμός Καλειδοσκόπιο πολλαπλές αναγνώσεις Αδιαφάνεια Ανεπάρκεια δημόσιας συζήτησης Υστέρηση σε μεταρρυθμίσεις Εντονη κινητικότητα Σύστημα αλλάζει ραγδαία 18
Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Πρότυπο; Υπάρχει τέτοιο πράγμα; Σε αντιδιαστολή με ΗΠΑ, Ασία; Ανάπτυξη με Αλληλεγγύη και όχι «ή»! Αποφυγή διλημμάτων Si non é vero, é bien trovato. Ιταλικό γνωμικό (= Ακόμα και αν δεν είναι αλήθεια θα μας άρεσε να είναι) Σουηδία Φιλανδία;; Θετικό Παραδείγματα που συνδύασαν Ελλάδα 2009/10. Αντιπαράδειγμα. Ρόλος κοινωνικού κράτουςσε δημοσιονομικά αδιέξοδο. Πάγκαλος: «τα φάγαμε μαζί» Αν και δεν υπάρχει συμφωνία στο «τι είναι,» υπάρχει συμφωνία ότι «πρέπει να αλλάξει». Συμφωνία στην ΕΕ στην κατεύθυνση των αλλαγών που υπαγορεύονται από κοινές προκλήσεις Συμφωνία από το 2000 στον «Εκσυγχρονισμό του Ευρωπαϊκού Κοινωνικού Μοντέλου» 19
Ο εκσυγχρονισμός του Ευρωπαϊκού Κοινωνικού Μοντέλου Τί είναι το ΕΚΜ «πραγματικά»; Συζήτηση θεολογική πολωτική. Κοινές αξίες Ναι, αλλά πώς, πού ακριβώς; Όσο και άν διαφορετική αφετηρία κοινός προορισμός Σύμπτωση απόψεων για ανάγκη προσαρμογών «μεταρρύθμιση» ή «εκσυγχρονισμός» του ΕΚΜ «Νέο Κοινωνικό Κράτος» Μεταρρύθμιση Νέα Αρχή Ανάπτυξη. Ρόλος «Ανοικτής Μεθόδου Συντονισμού». μαλακός νόμος Η ΕΕ διευκολύνει κίνηση που θα έπρεπε να γίνει ούτως ή άλλως, δεδομένων αυτών που λένε τα κράτη μέλη. Κανονιστική προσέγγιση σκληρός νόμος που επιβάλλει δεσμευτικές οδηγίες π.χ. περίπτωση Ολυμπιακής Αεροπορίας. Σημαντικό στο πλαίσιο της Δημιουργίας Ευρωπαϊκής Προστιθέμενης Αξίας Δηλαδή «Ευρώπη των πολιτών» όχι μόνο των επιχειρήσεων 20
Δύο προσεγγίσεις ευρωπαϊκής πολιτικής σε αντιδιαστολή Α. Ανοικτή προσέγγιση ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ Εναρμόνιση και Στόχευση σε απώτερους στόχους Εμφαση σε τελικό αποτέλεσμα Εξελικτική, Φιλοσοφική βάση ωφελιμιστική μεγιστοποίηση ευημερίας Στόχευση μεγεθών έξω από τον έλεγχο κυβερνήσεων Κοινότητα αξιών «Νέα Ευρώπη»; Β. Κανονιστική προσέγγιση ΚΑΝΟΝΙΣΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ Εναρμόνιση και Στόχευση σε ενδιάμεσα μέσα Έμφαση σε μέσα- εργαλεία Φιλοσοφική βάση στα δικαιώματα. Μπορεί να οδηγεί σε νομικές διεκδικήσεις ρόλο σε δικαστήρια. Εύκολα να διαπιστωθεί συμμόρφωση Κοινότητα νόμων «Παλαιά Ευρώπη»; 21
Μια «ανοικτή» προσέγγιση Στόχοι αποτελέσματος. Επιδίωξη στόχων που αναφέρονται στο αποτέλεσμα και όχι στα μέσα της κοινωνικής πολιτικής. Π.χ. στην οικονομική θέση φτωχών, όχι θέσπιση μέτρων ή δαπάνη πόρων. Δυνατότητα παράκαμψης θεσμικών διαφορών Σε εθνικό επίπεδο αποτελεί ριζοσπαστική αλλαγή στην διακυβέρνηση και την λειτουργία του κοινωνικού κράτους. 1. Ευρύτερη και όχι εργαλειακή οπτική 2. Συνεργασία μεταξύ συνυπεύθυνων φορέων Συντονισμός μεταξύ πολιτικών 22
Aξιολόγηση Κοινωνικών Προτύπων Η πορεία των μεταρρυθμίσεων Για να προχωρήσουν μεταρρυθμίσεις, δεν αρκεί η διαπίστωση ότι τα Κοινωνικά μοντέλα «διαφέρουν». Απαιτείται και αξιολόγηση Μερικά καλύτερα, άλλα χειρότερα. Διαπίστωση ότι μεταρρυθμίσεις στα συστήματα απασχόλησης και κοινωνικής προστασίας υστερούν, την στιγμή που απαιτούνται (διεύρυνση ΕΕ) Συζήτηση αποτελεσματικότητας διαφορετικών κοινωνικών προτύπων. Κείμενο Andre Sapir: «Παγκοσμιοποίηση και μεταρρύθμιση των Ευρωπαϊκών κοινωνικών μοντέλων» - Σεπτ. 2005 23
Ανάλυση Sapir (2005) Τρείς στόχοι κοινωνικών πολιτικών 1. Μείωση ανισοτήτων και φτώχειας 2. Προστασία για κινδύνους απασχόλησης Μέσω νομικής προστασίας (π.χ. περιορισμοί στις απολύσεις) Μέσω προστασίας όσο άνεργοι 3. Κίνητρα για απασχόληση - ποσοστό συμμετοχής στην απασχόληση Υψηλή συμμετοχή με ευελιξία (Βορράς) Χαμηλή συμμετοχή και προστασία (Νότος) 24
Συνοχή και Αποτελεσματικότητα: Φτώχεια και απασχόληση Απασχόληση και μείωση φτώχειας ως αποτέλεσμα κοινωνικών μεταβιβάσεων στην ΕΕ-15 Χώρες εμπίπτουν σε τέσσερις ομάδες. 25
Κατάταξη των τεσσάρων προτύπων ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ Χαμηλή Υψηλή Υψηλή Κεντροευρωπαϊκά Σκανδιναβικό ΙΣΟΤΗΤΑ- ΣΥΝΟΧΗ Μεσογειακό Αγγλοσαξωνικό Χαμηλή Το Μεσογειακό πρότυπο αποτυγχάνει και στα δύο κριτήρια + η χαμηλή αποτελεσματικότητα συμβαδίζει με έλλειψη βιωσιμότητας 26
Άνιση κινητικότητα στις μεταρρυθμίσεις Σε ευρωπαϊκές χώρες έχουν γίνει μεταρρυθμίσεις: Ανατολική Ευρώπη. (Πολωνία, Τσεχία, Βουλγαρία, κλπ) Συστήματα συνταξιοδοτήσεων με κεφαλαιοποίηση Σουηδία Αναμόρφωση κοινωνικής προστασίας (1992-5) + Σύστημα συντάξεων εκ βάθρων 1999 Ιταλία. Σύστημα συντάξεων μιμείται Σουηδία για νέους Γερμανία - Ευελιξία στην αγορά εργασίας. Δεύτερος πυλώνας Συντάξεων. Αύξηση στα όρια συνταξιοδότησης στα 67 το 2009. Ιρλανδία: αναμόρφωση με έμφαση στην ανεργία/ επικέντρωση ΕΛΛΑΔΑ: Αλλεπάλληλοι νόμοι αφήνουν σύστημα όπως ήταν. Ακινησία και απροθυμία να προβεί στις ίδιες μεταρρυθμίσεις. Ζητούσε από τους δανειστές της κατανόηση που δεν πρόβαινε σε επώδυνες μεταρρυθμίσεις που είχαν ήδη κάνει αυτοί. Στην Ελλάδα το σύστημα βρέθηκε απροετοίμαστο για την κρίση και αποτέλεσε τμήμα του προβλήματος. Στην Ιρλανδία ίσως βοήθησε στην έξοδο από το Μνημόνιο 27
Μνημόνια και κοινωνική προστασία 1995-2010 34 32 30 28 26 24 22 20 18 16 14 12 10 Επικεντρωμένες δαπάνες ΕΛ Ελάχιστες ΙΡΛ βασική πηγή διακύμανσης Στην ΙΡΛ η κοινωνική προστασία ως ασπίδα στην κρίση; Total expenditure as (%) of GDP (1995-2010) 27.4 27.7 27.4 27.0 26.9 26.8 27.0 27.3 27.7 27.6 27.6 27.3 26.8 27.6 30.4 30.2 EU_15 IE GR CY PT 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Figure 2: Means-tested expenditure, as (%) of GDP, 1995-2009 8 7 6 5 4 3 2 1 0 5.6 5.4 4.8 Σύγκλιση ρπος ΕΕ παντού GR 1995-2002; IE 2000-2002 PT σταθερή CY μετά2008 ΕΛ ξοδεύει όποτε μπορεί IΡΛ Όταν πρέπει; Means-tested social expenditure as (%) of GDP (1995-2000) 4.3 4.0 EU_15 IE GR CY PT 3.5 3.6 3.9 4.0 4.1 4.0 4.1 4.4 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 5.3 6.7 7.6 3.2 1.9 ΕΛ=Κοιν. Προστασία ως βαρίδι. ΙΡΛ = εργαλείο 28