Το Οικιστικό Δίκτυο της Κρήτης στον Χώρο και τον Χρόνο

Το Οικιστικό Δίκτυο της Κρήτης στον Χώρο και τον Χρόνο Λαφαζάνη Πέρυ Επικ. Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Τ.Θ. 439, 54124 Θεσσαλονίκη, lafazani@topo.auth.gr, Τηλ. 2310/996144, Fax 2310/996415 Περίληψη Η Διαχρονική Εξέλιξη των οικισμών της Κρήτης, από το 1900 μέχρι σήμερα, αντικατοπτρίζει συγχρόνως την πληθυσμιακή, οικονομική, κοινωνικο-πολιτική, πολιτιστική και περιβαλλοντική δυναμική του νησιού, κατά τη διάρκεια του 20 ου αιώνα. Το είδος και το μέγεθος του Οικιστικού Δικτύου, σε διαρκή συσχέτιση και ανακυκλούμενη επίδραση με τον περιβάλλοντα χώρο του, απεικονίζει τη Γεωγραφική Δυναμική του νησιού. Η ποιοτική και ποσοτική ανάλυση των Γεωγραφικών Δεδομένων και η Χαρτογράφηση Γεωγραφικών Φαινομένων, αφ ενός τεκμηριώνουν και οπτικοποιούν τη Γεωγραφική Κατάσταση του νησιού και αφ ετέρου προϊδεάζουν για την Αναπτυξιακή Προοπτική του. Λέξεις κλειδιά: Οικιστικό Δίκτυο, Γεωγραφική Ανάλυση, Θεματικοί Χάρτες 1. Εισαγωγή Οι οικονομικές, κοινωνικές, πολιτιστικές και περιβαλλοντικές συνθήκες μιας γεωγραφικής περιοχής επιδρούν και συγχρόνως επηρεάζονται από τη μορφή, το είδος και το μέγεθος του συστήματος των οικισμών της. Το σύστημα αυτό δεν είναι παρά ένα σύνολο «οντοτήτων» οι οποίες διακρίνονται από τις μεταξύ τους σχέσεις λειτουργικότητας και ιεραρχίας. Στην πλειοψηφία τους, διατηρούν τις γεωφυσικές τους συντεταγμένες και οι διαχρονικές μεταβολές των πληθυσμών τους αντανακλούν όχι μόνο τη δική τους δυναμική, αλλά και την «ανάπτυξη» τόσο των περιοχών άμεσης επιρροής τους, όσο και ολόκληρης της γεωγραφικής περιοχής. Οι οικισμοί, κατοικημένοι ή ερημωμένοι, παραμένουν σταθεροί στις ίδιες γεωγραφικές θέσεις όπου εντοπίσθηκαν για πρώτη φορά. Βεβαίως, η εμφάνιση ακραίων φυσικών και ανθρώπινων καταστροφών (κατολισθήσεις, σεισμοί, πόλεμοι κ.ά.) επιφέρουν πολλές φορές την εγκατάλειψη «παλαιών» οικισμών και τη δημιουργία «νέων» σε διαφορετικές γεωφυσικές συντεταγμένες. Δίκτυα & Σύγχρονος άνθρωπος 115

Στην περιφέρεια Κρήτης, για τη χρονική περίοδο που το νησί αποτελεί γεωγραφικό διαμέρισμα του Ελλαδικού Χώρου μετά την Επανάσταση του 1821, ως αρχική εμφάνιση των οικισμών της θεωρείται η απογραφή της 4 ης Ιουνίου του 1900 1, η οποία διενεργήθηκε «δια διατάγματος της Α.Β.Υ. του πρίγκηπος Γεωργίου της Ελλάδος, Υπάτου Αρμοστού εν Κρήτη». Τα αποτελέσματα αυτής της δημοσιεύθηκαν στην επίσημη εφημερίδα της Κυβέρνησης της Κρητικής Πολιτείας με το υπ αριθμ. 43 διάταγμα της 11.05.1904, παράρτημα Β. 2 Η πληθυσμιακή εξέλιξη του Οικιστικού Δικτύου στον χώρο και τον χρόνο, η συνεχής παρουσία οικισμών κατά τη διάρκεια του 20 ου αιώνα, αλλά και η καταγραφή εγκαταλελειμμένων οικισμών σε σημαντικές χρονικές περιόδους, αποτελούν παραμέτρους απαραίτητες για την «ανάγνωση» του γεωγραφικού χαρακτήρα της περιφέρειας Κρήτης. Παράλληλα, η πληθυσμιακή και οικονομική δυναμική 3 των Δημοτικών και Κοινοτικών Διαμερισμάτων (ΔΔ/ΚΔ) 4 τα οποία αποτελούν τη διοικητική περιβάλλουσα των οικισμών, αποσαφηνίζουν και τεκμηριώνουν έτι περαιτέρω, τόσο τη χωρο-χρονική συμπεριφορά του οικιστικού συστήματος, όσο και τον καθοριστικό ρόλο ορισμένων οικισμών στην αναπτυξιακή δυναμική ολόκληρης της περιφέρειας. 2. Η διαχρονική εξέλιξη των οικισμών της Κρήτης στον 20 ο αιώνα Το πλήθος και το μέγεθος των οικισμών σε μια γεωγραφική περιοχή και σε κάποια χρονική περίοδο αντικατοπτρίζουν τις φυσικές, οικονομικές, πολιτικές και κοινωνικές συνθήκες που επικρατούν σε αυτή. Δηλαδή, το διαμορφούμενο σύστημα οικισμών επηρεάζεται από τον χώρο και τον χρόνο ή ο χώρος και ο χρόνος επιδρούν σημαντικά (καθοριστικά) στη δημιουργία και στην εξέλιξη του οικιστικού συστήματος. Είναι φανερό ότι η διαχρονική ανάγνωση και συστηματική ανάλυση του συνόλου των οικισμών σε μια γεωγραφική περιοχή, δίνει τεκμηριωμένες απαντήσεις σε ερωτήματα που αφορούν είτε τη γεωγραφική «ιστορία», είτε τη σημερινή γεωγραφία και αναπτυξιακή δυναμική, είτε τις προοπτικές ανάπτυξης της γεωγραφικής περιοχής. Αναφορικά με την Περιφέρεια Κρήτης, η χωροχρονική διαφοροποίηση του συστήματος των οικισμών της δίνει ένα κλειδί για την ανάγνωση της γεωγραφικής εξέλιξης της Κρήτης από τις αρχές του 20 ου αι. μέχρι σήμερα. Προς τούτο, είναι απαραίτητος ο προσδιορισμός κάθε οικισμού με τρόπο μοναδικό έτσι ώστε, να είναι δυνατός ο εντοπισμός του στις χωροχρονικές συντεταγμένες των 100 ετών. (Χάρτης 1) 1 2 3 4 Πριν από το 1900, αναφέρεται (και) η απογραφή του πληθυσμού η οποία έλαβε χώρα το 1881: Ν. Σταυράκη «Στατιστική του πληθυσμού της Κρήτης κατά το έτος 1881», Αθήνησι 1890. (βλ. Μ. Χουλιαράκης, τόμος Β, σελ. 50). Μ. Χουλιαράκης, 1973: «Γεωγραφική, Διοικητική και Πληθυσμιακή Εξέλιξις της Ελλάδος, 1821-1971, τόμος Α, Μέρος I και II, σελ. 251 και σελ. λβ» Με την έννοια της απασχόλησης στους τρεις τομείς παραγωγής Πρόκειται για τα Δημοτικά και Κοινοτικά Διαμερίσματα του Προγράμματος «Ι. Καποδίστριας» τα ο- ποία ταυτίζονται, συνήθως, με τους ΟΤΑ πριν το 1997 και λαμβάνονται ως γεωγραφική αναφορά. 116 9 ο Εθνικό Συνέδριο Χαρτογραφίας Χαρτογραφία Δικτύων - Χαρτογραφία μέσω Δικτύων, 2-4/11/2006

Χάρτης 1 : Το Φυσικό Ανάγλυφο και το σύστημα των οικισμών της περιφέρειας Κρήτης. 2.1. Η πληθυσμιακή δυναμική Με τη βοήθεια ενός αυτοματοποιημένου συστήματος, κάθε οικισμός μιας γεωγραφικής περιοχής (Περιφέρεια της Κρήτης) παίρνει ένα μοναδικό κωδικό αριθμό που τον α- κολουθεί σε όλη τη διάρκεια «ζωής» του. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα την αναγωγή όλων των εθνικών απόγραφών που αναφέρονται σε αυτή τη γεωγραφική περιοχή (Περιφέρεια της Κρήτης) από τις αρχές του 20 ου αι. μέχρι σήμερα, στην εθνική απογραφή του 2001. Δηλαδή, οι καταγραφές των οικισμών κάθε ανάγονται στην καταγραφή του 2001. (Πίνακες 1, 2) Με τον τρόπο αυτό, είναι δυνατή η ανάγνωση και ανάλυση της διαχρονικής και χωρικής εξέλιξης των οικισμών, των ΔΔ/ΚΔ και των Δήμων/Κοινοτήτων 5 αυτής της περιοχής. Επί πλέον, εξάγονται πραγματικά (μη πλασματικά) και τεκμηριωμένα συμπεράσματα, αναφορικά με τη γεωγραφία της περιοχής, για οποιαδήποτε χρονική περίοδο κατά τη διάρκεια του 20 ου αιώνα. Από το 1900 μέχρι και το 2001, έχουν εντοπισθεί στη γεωγραφική περιφέρεια της Κρήτης, συνολικά, 2.156 οικισμοί. Η απογραφή της ΕΣΥΕ του 2001 αναφέρεται σε σύνολο 1.556 οικισμών. Μια πρώτη προσέγγιση της πληθυσμιακής εξέλιξης στην Κρήτη κατά τη διάρκεια του 20 ου αι., και συνακόλουθα της δυναμικής που εμφανίζει η περιφέρεια αυτή μέχρι σήμερα, δίνουν το Γράφημα 1 και οι Χάρτες 2,, 7, στους οποίους ως μονάδα γεωγραφικής α- 5 Πρόκειται για τους Δήμους και τις Κοινότητες του Προγράμματος «Ι. Καποδίστριας». Δίκτυα & Σύγχρονος άνθρωπος 117

ναφοράς λαμβάνονται τα ΔΔ/ΚΔ. Μια δεύτερη προσέγγιση της πληθυσμιακής εξέλιξης και της γεωγραφικής δυναμικής στην περιφέρεια επιχειρείται με τη χρήση της παραμέτρου «μέσο πληθυσμιακό μέγεθος οικισμών». (Πίνακας 3) Πίνακας 1: Οικισμοί και Πληθυσμός της Κρήτης σύμφωνα με τις απογραφές (* απεγράφησαν μόνον οι έδρες κατοπινών ΟΤΑ) Απογραφής 1900 1913* 1920 1928 1940 1951 1961 1971 1981 1991 2001 ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΦΟΡΑ Ν. Ηρακλείου Ν. Λασιθίου Ν. Ρεθύμνης Ν. Χανίων Κρήτη οικ./πληθ. οικ./πληθ. οικ./πληθ. οικ./πληθ. οικ./πληθ. 372 182 257 444 1.255 96.146 50.395 59.291 97.715 303.547 191 104 127 154 576 117.580 55.221 61.439 102.186 336.426 432 245 287 542 1.506 124.755 54.969 62.773 104.087 346.584 416 262 286 511 1.475 144.921 61.813 67.674 112.019 386.427 380 216 254 512 1.362 167.918 71.172 73.056 126.093 438.239 381 230 259 505 1.375 189.637 73.784 72.179 126.524 462.124 401 295 261 520 1.477 208.374 73.880 69.943 131.061 483.258 409 283 254 456 1.402 209.670 66.226 60.949 119.797 456.642 432 297 266 486 1.481 243.622 70.053 62.634 125.856 502.165 449 312 284 481 1.526 264.906 71.279 70.095 133.774 540.054 460 328 290 478 1.556 292.489 76.319 81.936 150.387 601.131 118 9 ο Εθνικό Συνέδριο Χαρτογραφίας Χαρτογραφία Δικτύων - Χαρτογραφία μέσω Δικτύων, 2-4/11/2006

Πίνακας 2: Οικισμοί και Πληθυσμός της Κρήτης κατά τη διάρκεια του 20 ου αιώνα. (αναγωγή στην κατάσταση της του 2001. * απεγράφησαν μόνον οι έ- δρες κατοπινών ΟΤΑ) 1900 1913* 1920 1928 1940 1951 1961 1971 1981 1991 2001 ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΦΟΡΑ Ν. Ηρακλείου Ν. Λασιθίου Ν. Ρεθύμνης Ν. Χανίων Κρήτη οικ./πληθ. οικ./πληθ. οικ./πληθ. οικ./πληθ. οικ./πληθ. 380 181 250 444 1.255 98.009 50.082 57.741 97.715 303.547 188 108 126 154 576 116.514 56.744 60.982 102.186 336.426 428 250 286 542 1.506 123.686 56.345 62.466 104.087 346.584 417 262 285 511 1.475 145.288 61.813 67.307 112.019 386.427 381 216 253 512 1.362 168.393 71.172 72.581 126.093 438.239 381 230 259 505 1.375 189.637 73.784 72.179 126.524 462.124 401 295 261 520 1.477 208.374 73.880 69.943 131.061 483.258 409 283 254 456 1.402 209.670 66.226 60.949 119.797 456.642 432 297 266 486 1.481 243.622 70.053 62.634 125.856 502.165 449 312 284 481 1.526 264.906 71.279 70.095 133.774 540.054 460 328 290 478 1.556 292.489 76.319 81.936 150.387 601.131 Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΑΝΑ ΝΟΜΟ ΚΑΙ ΣΕ ΟΛΟΚΛΗΡΗ ΤΗΝ ΚΡΗΤΗ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 20ο ΑΙΩΝΑ ΚΑΤΟΙΚΟΙ 625.000 575.000 525.000 475.000 425.000 375.000 325.000 275.000 225.000 175.000 125.000 75.000 25.000 1900 1913 1920 1928 1940 1951 1961 1971 1981 1991 2001 ΕΤΗ ΑΠΟΓΡΑΦΩΝ Ν. ΗΡΑΚΛΕΙΟΥ Ν. ΛΑΣΙΘΙΟΥ Ν. ΡΕΘΥΜΝΗΣ Ν. ΧΑΝΙΩΝ ΚΡΗΤΗ Γράφημα 1: Η εξέλιξη του πληθυσμού της Κρήτης κατά τον 20 ο αιώνα. Δίκτυα & Σύγχρονος άνθρωπος 119

Χάρτης 2 : Ο πληθυσμός της περιφέρειας Κρήτης κατά το 1900 Χάρτης 3 : Ο πληθυσμός της περιφέρειας Κρήτης κατά το 1928 Χάρτης 4 : Ο πληθυσμός της περιφέρειας Κρήτης κατά το 1961 120 9 ο Εθνικό Συνέδριο Χαρτογραφίας Χαρτογραφία Δικτύων - Χαρτογραφία μέσω Δικτύων, 2-4/11/2006

Χάρτης 5 : Ο πληθυσμός της περιφέρειας Κρήτης κατά το 1971 Χάρτης 6 : Ο πληθυσμός της περιφέρειας Κρήτης κατά το 1991 Χάρτης 7 : Ο πληθυσμός της περιφέρειας Κρήτης κατά το 2001 Δίκτυα & Σύγχρονος άνθρωπος 121

Πίνακας 3: Μέσο πληθυσμιακό μέγεθος των οικισμών της Κρήτης από τις αρχές του 20ού αιώνα μέχρι και το 2001 (αναγωγή στην κατάσταση της του 2001. * απεγράφησαν μόνον οι έδρες κατοπινών ΟΤΑ) ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΦΟΡΑ Ν. Ηρακλείου Ν. Λασιθίου Ν. Ρεθύμνης Ν. Χανίων Κρήτη κάτοικοι κάτοικοι κάτοικοι κάτοικοι κάτοικοι 1900 257,9 276,7 231,0 220,1 241,9 1913* 619,8 525,4 484,0 663,5 584,1 1920 289,0 225,4 218,4 192,0 230,1 1928 348,4 235,9 236,2 219,2 262,0 1940 442,0 329,5 286,9 246,3 321,8 1951 497,7 320,8 278,7 250,5 336,1 1961 519,6 250,4 268,0 252,0 327,2 1971 512,6 234,0 240,0 262,7 325,7 1981 563,9 235,9 235,5 259,0 339,1 1991 590,0 228,5 246,8 278,1 353,9 2001 635,8 232,7 282,5 314,6 386,3 Παρατηρείται ότι το μέσο πληθυσμιακό μέγεθος για το σύνολο της Κρήτης (μ.π.μ.σ.), αυξάνεται κατά την περίοδο 1920 1951. Αξίζει να σημειωθεί ότι στη δεκαετία του Β Παγκοσμίου Πολέμου (1940 1944) και του Εμφυλίου (1944-1949), το μ.π.μ.σ. εμφανίζει αύξηση της τάξης του 4,4%. Μειώνεται στην εικοσαετία 1951 1971 κατά 3,1% και παρουσιάζει αύξηση για τα επόμενα 30 χρόνια. Ειδικότερα, η αύξηση καταγράφεται ως: 4,1% για την περίοδο 1971 1981, 4,4% για τη δεκαετία 1981 1991 και 9,2% περίπου για την περίοδο 1991 2001. Δηλαδή, η αύξηση αυτής της τελευταίας περιόδου είναι διπλάσια από τις αυξήσεις των δύο προηγούμενων δεκαετιών. Στον νομό Ηρακλείου το μέσο πληθυσμιακό μέγεθος αυξάνεται συνεχώς (η τιμή του 1913 δεν αντανακλά την πραγματικότητα λόγω επιλεκτικής των οικισμών) μέχρι το 1961. Στη δεκαετία 1961 1971 εμφανίζει μείωση της τάξης του 1,3% και κατά τη διάρκεια των επόμενων δεκαετιών μέχρι το 2001 το μέγεθος αυτό αυξάνεται συνεχώς. Έτσι καταγράφεται αύξηση: 10,0% για το διάστημα 1971 1981, 4,6% για τη δεκαετία 1981 1991 και 7,8% για την περίοδο 1991 2001. Βεβαίως, σε όλες τις απογραφές το μέσο πληθυσμιακό μέγεθος υπερέχει αρκετά έως κατά πολύ του αντίστοιχου της περιφέρειας Κρήτης, γεγονός που σημειώνει τη δυναμική αυτού του νομού σε σχέση με τους υπόλοιπους. Στον νομό Λασιθίου το μέσο πληθυσμιακό μέγεθος εξελίσσεται αυξητικά από το 1920 έως το 1940, με τιμές παρόμοιες του μέσου πληθυσμιακού μεγέθους της περιφέρειας Κρήτης. Μετά το 1940 αρχίζει η φθίνουσα πορεία του μεγέθους με μειώσεις που καταγράφονται ως: -2,6% για την περίοδο 1940 1951, -21,9% για το διάστημα 1951 1961 και -6,5% για τη δεκαετία 1961 1971. Στην περίοδο 1971 1981 εμφανίζεται μια ασθενής αύξηση 0,8% περίπου, η οποία παραχωρεί τη θέση της σε μείωση της τάξης του 3,1% για 122 9 ο Εθνικό Συνέδριο Χαρτογραφίας Χαρτογραφία Δικτύων - Χαρτογραφία μέσω Δικτύων, 2-4/11/2006

την επόμενη δεκαετία. Το μέσο πληθυσμιακό μέγεθος αυξάνεται κατά 1,8% στο διάστημα 1991 2001. Σημειώνεται ότι από το 1951 και μετά στον νομό αυτόν εμφανίζεται το μικρότερο μέσο πληθυσμιακό μέγεθος. Αύξουσα πορεία ακολουθεί το μέσο πληθυσμιακό μέγεθος και στον νομό Ρεθύμνης από το 1920 έως το 1940, με τιμές που υπολείπονται από τις αντίστοιχες της περιφέρειας Κρήτης. Μετά το 1940 και μέχρι και το 1981 το μέγεθος μειώνεται συνεχώς. Στη δεκαετία 1940 1951 η μείωση υπολογίζεται σε -2,9% και στην περίοδο 1961 1971 έχει την υψηλότερη τιμή -10,4%. Κατά το διάστημα 1991 2001 το μέγεθος παρουσιάζει αύξηση της τάξης του 14,5%. Στον νομό Χανίων το μέσο πληθυσμιακό μέγεθος αυξάνεται συνεχώς από το 1920 έως και το 1971. Μάλιστα, οι τιμές αυτής της περιόδου υπολείπονται των αντίστοιχων τιμών στους υπόλοιπους νομούς καθώς και αυτών στην περιφέρεια Κρήτης. Από το 1940 και μετά, παρατηρείται συνεχής αύξηση του μεγέθους μέχρι και το 1971. Στη δεκαετία 1940 1951, όπως και στον νομό Ηρακλείου, παρατηρείται αύξηση στο μέσο πληθυσμιακό μέγεθος της τάξης του 1,7%. Επίσης, σε αντίθεση με τους υπόλοιπους νομούς και την περιφέρεια, στη δεκαετία της μετανάστευσης, 1961 1971, το μέγεθος αυξάνεται κατά 4,2%. Στη δεκαετία 1971 1981 το μέγεθος αυτό μειώνεται κατά 1,4%, όπως μείωση εμφανίζει και στον νομό Ρεθύμνης. Κατά την περίοδο 1991 2001 η αύξηση του μεγέθους καταγράφεται ως 13,1%. Σημειώνεται ότι το μέσο πληθυσμιακό μέγεθος των νομών Ρεθύμνης και Χανίων υπολείπεται αρκετά του αντίστοιχου της περιφέρειας Κρήτης σε όλη τη διάρκεια του αιώνα, ενώ το μέσο πληθυσμιακό μέγεθος του νομού Λασιθίου υπολείπεται αυτό της περιφέρειας μετά το 1951. Το Γράφημα 2 απεικονίζει τη διαχρονική εξέλιξη του μέσου πληθυσμιακού μεγέθους για κάθε νομό, αλλά και για την περιφέρεια. Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΜΕΣΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΟΥ ΜΕΓΕΘΟΥΣ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 20ο ΑΙΩΝΑ ΚΑΤΟΙΚΟΙ 750,0 650,0 550,0 450,0 350,0 250,0 150,0 1900 1913 1920 1928 1940 1951 1961 1971 1981 1991 2001 ΕΤΗ ΑΠΟΓΡΑΦΩΝ Ν. ΗΡΑΚΛΕΙΟΥ Ν. ΛΑΣΙΘΙΟΥ Ν. ΡΕΘΥΜΝΗΣ Ν. ΧΑΝΙΩΝ ΚΡΗΤΗ Γράφημα 2: Η εξέλιξη του Μέσου Πληθυσμιακού Μεγέθους στην Κρήτη κατά τον 20 ο αιώνα. Οι Πίνακες 4 και 5 δίνουν τη συμμετοχή κάθε νομού τόσο στο σύνολο των οικισμών της περιφέρειας Κρήτης όσο και στον πληθυσμό της. Δίκτυα & Σύγχρονος άνθρωπος 123

Πίνακας 4: Συμμετοχή (%) κάθε Νομού στους Οικισμούς της Κρήτης (αναγωγή στην κατάσταση της του 2001. * απεγράφησαν μόνον οι έδρες κατοπινών ΟΤΑ) ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΦΟΡΑ Ν. Ηρακλείου Ν. Λασιθίου Ν. Ρεθύμνης Ν. Χανίων Κρήτη (%) (%) (%) (%) (%) 1900 30,3 14,4 19,9 35,4 100,0 1913* 32,6 18,8 21,9 26,7 100,0 1920 28,4 16,6 19,0 36,0 100,0 1928 28,3 17,8 19,3 34,6 100,0 1940 28,0 15,9 18,6 37,6 100,0 1951 27,7 16,7 18,8 36,7 100,0 1961 27,1 20,0 17,7 35,2 100,0 1971 29,2 20,2 18,1 32,5 100,0 1981 29,2 20,1 18,0 32,8 100,0 1991 29,4 20,4 18,6 31,5 100,0 2001 29,6 21,1 18,6 30,7 100,0 Πίνακας 5: Συμμετοχή (%) κάθε Νομού στον Πληθυσμό της Κρήτης (αναγωγή στην κατάσταση της του 2001. * απεγράφησαν μόνον οι έδρες κατοπινών ΟΤΑ) ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΦΟΡΑ Ν. Ηρακλείου Ν. Λασιθίου Ν. Ρεθύμνης Ν. Χανίων Κρήτη (%) (%) (%) (%) (%) 1900 32,3 16,5 19,0 32,2 100,0 1913* 34,6 16,9 18,1 30,4 100,0 1920 35,7 16,3 18,0 30,0 100,0 1928 37,6 16,0 17,4 29,0 100,0 1940 38,4 16,2 16,6 28,8 100,0 1951 41,0 16,0 15,6 27,4 100,0 1961 43,1 15,3 14,5 27,1 100,0 1971 45,9 14,5 13,3 26,2 100,0 1981 48,5 14,0 12,5 25,1 100,0 1991 49,1 13,2 13,0 24,8 100,0 2001 48,7 12,7 13,6 25,0 100,0 124 9 ο Εθνικό Συνέδριο Χαρτογραφίας Χαρτογραφία Δικτύων - Χαρτογραφία μέσω Δικτύων, 2-4/11/2006

Τη μεγαλύτερη συμμετοχή στους οικισμούς εμφανίζει ο νομός Χανίων ακολουθούμενος από τον νομό Ηρακλείου. Οι νομοί Λασιθίου και Ρεθύμνης καταλαμβάνουν είτε την τρίτη είτε την τέταρτη θέση, ανάλογα με τη θεωρούμενη χρονική περίοδο. Τη μεγαλύτερη συμμετοχή στον πληθυσμό της περιφέρειας Κρήτης παρουσιάζει ο νομός Ηρακλείου, σε όλη τη διάρκεια του 20 ου αι. Η συμμετοχή αυτή το 1951 υπολογίζεται σε 41,0% με συνεχή αύξηση έως και το 1991, όπου εμφανίζει τη μέγιστη τιμή της, 49,1%. Το 2001 η τιμή αυτή μειώνεται κατά 0,4 ποσοστιαίες μονάδες (π.μ.). Ακολουθούν οι νομοί Χανίων, Λασιθίου και Ρεθύμνης. Οι δύο τελευταίοι έχουν την ίδια συμπεριφορά με αυτή της συμμετοχής τους στους οικισμούς. Πρέπει να σημειωθεί ότι το 1940 η διαφορά της συμμετοχής των νομών Ηρακλείου και Χανίων στον πληθυσμό είναι περίπου 10,0 π.μ. υπέρ του πρώτου. Στη συνέχεια, η συμμετοχή του νομού Ηρακλείου συνεχώς αυξάνεται και η συμμετοχή του νομού Χανίων συνεχώς ελαττώνεται. Έτσι, το 2001 η διαφορά τους ανέρχεται σε 23,7 π.μ. με τον νομό Ηρακλείου να περιλαμβάνει το 48,7% του πληθυσμού της περιφέρειας. Στην ίδια χρονική περίοδο, η συμμετοχή του νομού Χανίων στους οικισμούς υπερέχει αυτής του νομού Η- ρακλείου κατά 10,0 π.μ. περίπου το 1940, ενώ το 2001 η διαφορά αυτή υπολογίζεται σε 1,0 π.μ. περίπου. Έτσι, για το 2001, οι λόγοι των συμμετοχών αυτών των δύο νομών ως προς τους οικισμούς και ως προς τον πληθυσμό υπολογίζονται, αντιστοίχως, ως: 0,96 (%οικ. Ν. Ηρακλείου / %οικ. Ν. Χανίων) και 1,95 (%πληθ. Ν. Ηρακλείου / %πληθ. Ν. Χανίων). 2.2. Η 1 η εμφάνιση, οι εξαφανίσεις και οι συνεχείς εμφανίσεις των οικισμών Με τη βοήθεια των Χαρτών 8,, 23 οπτικοποιείται η δυναμική του οικιστικού δικτύου σε χαρακτηριστικές χρονικές περιόδους κατά τη διάρκεια του 20 ου αιώνα. Η δυναμική αυτή συναρτάται με: i. Την εμφάνιση οικισμών οι οποίοι καταγράφονται ως «νέοι» οικισμοί σε κάποια απογραφή (Χάρτες 8,, 11) ii. Την εξαφάνιση οικισμών, όπως αυτή διαπιστώνεται από τη μη καταγραφή τους σε κάποια απογραφή. Δηλαδή, πρόκειται για οικισμούς οι οποίοι έχουν εγκαταλειφθεί από τους κατοίκους τους. (Χάρτης 12) iii. Τη συνεχή εμφάνιση οικισμών. Πρόκειται για τους οικισμούς οι οποίοι καταγράφονται, συνεχώς, σε όλες τις απογραφές από το 1900 μέχρι και το 2001. (Χάρτης 13) Στους σχετικούς Χάρτες εμφανίζονται τα Δημοτικά/Κοινοτικά Διαμερίσματα στα ο- ποία ανήκουν οι οικισμοί των τριών αναφερόμενων κατηγοριών. Δίκτυα & Σύγχρονος άνθρωπος 125

Χάρτης 8 : ΔΔ/ΚΔ της περιφέρειας Κρήτης στα οποία έχουν καταγραφεί οικισμοί κατά το 1900 (1 η «επίσημη» εμφάνιση των οικισμών) Χάρτης 9 : ΔΔ/ΚΔ της περιφέρειας Κρήτης στα οποία έχουν καταγραφεί «νέοι» οικισμοί κατά το 1928 Χάρτης 10 : ΔΔ/ΚΔ της περιφέρειας Κρήτης στα οποία έχουν καταγραφεί «νέοι» οικισμοί κατά το 1971 126 9 ο Εθνικό Συνέδριο Χαρτογραφίας Χαρτογραφία Δικτύων - Χαρτογραφία μέσω Δικτύων, 2-4/11/2006

Χάρτης 11 : ΔΔ/ΚΔ της περιφέρειας Κρήτης στα οποία έχουν καταγραφεί «νέοι» οικισμοί κατά το 2001 Χάρτης 12 : ΔΔ/ΚΔ της περιφέρειας Κρήτης στα οποία έχουν καταγραφεί εγκαταλελειμμένοι οικισμοί κατά το διάστημα 1951-2001, συνεχώς Χάρτης 13 : Οικισμοί της περιφέρειας Κρήτης οι οποίοι εμφανίζονται συνεχώς κατά το διάστημα 1900-2001 Δίκτυα & Σύγχρονος άνθρωπος 127

3. Το δίκτυο των αγροτικών, ημιαστικών και αστικών οικισμών της Κρήτης κατά τον 20 ο αιώνα 3.1 Γενικά Το είδος, η μορφή και το μέγεθος του οικιστικού δικτύου σε μια γεωγραφική περιοχή διαμορφώνουν τον τρόπο και την ένταση τόσο της επικοινωνίας, όσο και της αλληλεπίδρασης των πληθυσμών και των γεωγραφικών τους χώρων στο πέρασμα του χρόνου. Από την άλλη πλευρά, αυτό το ίδιο το δίκτυο δέχεται τα αποτελέσματα των συνεχών αλληλεπιδράσεων ανθρώπων και χώρου, θετικών και αρνητικών, και διαφοροποιείται. Επομένως, η χωροχρονική διαφοροποίηση του οικιστικού δικτύου στην περιφέρεια Κρήτης αντικατοπτρίζει και τις διαφοροποιήσεις που έχουν συντελεσθεί στον ανθρωπογενή και φυσικό της χώρο. Σύμφωνα με την ΕΣΥΕ, οι οικισμοί, ανάλογα με τον πληθυσμό τους, διακρίνονται σε: 1. Αγροτικούς πληθυσμός μέχρι 1.999 κατοίκους 2. Ημιαστικούς πληθυσμός από 2.000 μέχρι 9.999 κατοίκους 3. Αστικούς πληθυσμός από 10.000 κατοίκους και πάνω Αντίστοιχα χαρακτηρίζεται και ο πληθυσμός των ΟΤΑ 6 των οποίων ο πολυπληθέστερος οικισμός εμπίπτει σε μια από τις παραπάνω κατηγορίες. Επομένως και οι ΟΤΑ διακρίνονται σε αγροτικούς, ημιαστικούς και αστικούς. Επί πλέον, οι οικισμοί των οποίων το πληθυσμιακό μέγεθος δεν πληροί τις προϋποθέσεις 2 και 3, ανήκουν όμως σε ΟΤΑ ημιαστικούς ή αστικούς χαρακτηρίζονται (και αυτοί) ανάλογα ως ημιαστικοί ή αστικοί. (Χάρτες 14, 15) Προφανώς, ο όρος «ημιαστικός» θέλει να δείξει ότι ένας οικισμός, ένας πληθυσμός, μια γεωγραφική ενότητα, δεν έχει ούτε καθαρά αγροτικό ούτε καθαρά αστικό χαρακτήρα. Εκφράζει δηλαδή μια (ενδιάμεση) κατάσταση στην οποία εξακολουθεί να συμμετέχει με ικανό ποσοστό ο αγροτικός τομέας. Ως μόνο κριτήριο για την κατηγοριοποίηση αυτή λαμβάνεται το μέγεθος του πληθυσμού το οποίο πρέπει να ικανοποιεί ένα συγκεκριμένο διάστημα τιμών. Με το Πρόγραμμα «Καποδίστριας» οι παλαιοί ΟΤΑ, οι ΟΤΑ προ του 1997, αποτελούν τα Δημοτικά και Κοινοτικά Διαμερίσματα (ΔΔ/ΚΔ) των νέων Δήμων και Κοινοτήτων που δημιουργήθηκαν από τη συνένωση των παλαιών ΟΤΑ. Οι νέοι Δήμοι είναι μεγάλου πληθυσμιακού μεγέθους προκειμένου να στηριχθούν λειτουργίες και προγράμματα που θα βοηθήσουν στην ανάπτυξή τους. Όμως, ακόμη και με πληθυσμό ενός τέτοιου Δήμου μεγαλύτερο των 10.000 κατοίκων, εάν δεν υπάρχει έστω και ένας οικισμός με πληθυσμό μεταξύ 2.000 και 9.999 κατοίκων ή με πληθυσμό μεγαλύτερο των 10.000 κατοίκων (σύμφωνα με την ΕΣΥΕ), ο Δήμος δεν μπορεί να θεωρηθεί ούτε ημιαστικός ούτε αστικός. Είναι ένας αγροτικός Δήμος. 6 Οργανισμός Τοπικής Αυτοδιοίκησης 128 9 ο Εθνικό Συνέδριο Χαρτογραφίας Χαρτογραφία Δικτύων - Χαρτογραφία μέσω Δικτύων, 2-4/11/2006

Χάρτης 14 : Η Αστικότητα στην περιφέρεια Κρήτης κατά το 1951 Χάρτης 15 : Η Αστικότητα στην περιφέρεια Κρήτης κατά το 2001 3.2. Η πληθυσμιακή συμπεριφορά των οικισμών ως προς την αστικότητα Η κατηγοριοποίηση των 2.156 οικισμών της Κρήτης σε αγροτικούς, ημιαστικούς και αστικούς, για κάθε νομό και ολόκληρη την περιφέρεια από τις αρχές του 20 ου αι. μέχρι σήμερα, δείχνει μια συνεχή μείωση του μέσου πληθυσμιακού μεγέθους των αγροτικών οικισμών (μ.π.μ.αγ.) μετά το 1940, όσον αφορά συνολικά την περιφέρεια Κρήτης και ξεχωριστά τους νομούς Χανίων και Λασιθίου. Οι νομοί Ηρακλείου και Ρεθύμνης εμφανίζουν και αυτοί μείωση του μ.π.μ.αγ. μετά το 1940 που διακόπτεται από αύξηση το 1951 για τον πρώτο νομό και από αύξηση το 2001 για τον δεύτερο. Όμως, παρά τις καταγραφόμενες μειώσεις του μ.π.μ.αγ., οι αγροτικοί οικισμοί στην περιφέρεια Κρήτης κυριαρχούν με ποσοστό από 99,0% το 1940 σε 98,2% το 2001. Ο αντίστοιχος πληθυσμός τους κυμαίνεται από 76,1% το 1940 σε 44,4% το 2001. Έτσι, ο λόγος: %Οικισμών / %Πληθυ- Δίκτυα & Σύγχρονος άνθρωπος 129

σμού, διαμορφώνεται ως εξής: το 1940 έχει την τιμή 1,30 και το 2001 παίρνει την τιμή 2,21. Δηλαδή, διαπιστώνεται σημαντική συρρίκνωση του αγροτικού πληθυσμού. (Πίνακες 6, 9, 10) \ Πίνακας 6: Μέσο πληθυσμιακό μέγεθος των Αγροτικών οικισμών της Κρήτης από τις αρχές του 20ού αιώνα μέχρι και το 2001 (αναγωγή στην κατάσταση της του 2001* απεγράφησαν μόνον οι έδρες κατοπινών ΟΤΑ) ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΦΟΡΑ Ν. Ηρακλείου Ν. Λασιθίου Ν. Ρεθύμνης Ν. Χανίων Κρήτη κάτοικοι κάτοικοι κάτοικοι κάτοικοι κάτοικοι 1900 201,2 241,3 191,2 175,6 195,9 1913* 466,7 466,1 398,9 508,4 463,0 1920 221,8 196,6 186,0 146,4 183,6 1928 257,0 198,3 197,1 167,5 203,9 1940 315,0 265,0 243,0 191,6 247,1 1951 329,7 245,7 227,8 185,1 243,0 1961 318,7 182,8 202,6 159,7 214,8 1971 272,7 154,3 171,5 146,5 189,3 1981 261,7 150,2 160,8 133,1 178,7 1991 257,2 142,8 157,9 130,8 175,3 2001 245,6 134,4 179,2 132,3 174,8 Πίνακας 7: Μέσο πληθυσμιακό μέγεθος των Ημιαστικών οικισμών της Κρήτης από τις αρχές του 20ού αιώνα μέχρι και το 2001 (αναγωγή στην κατάσταση της του 2001. * απεγράφησαν μόνον οι έδρες κατοπινών ΟΤΑ) ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΦΟΡΑ Ν. Ηρακλείου Ν. Λασιθίου Ν. Ρεθύμνης Ν. Χανίων Κρήτη κάτοικοι κάτοικοι κάτοικοι κάτοικοι κάτοικοι 1900 2.570,0 2.376,7 5.159,0 2.798,7 3.157,1 1913* 2.492,5 2.600,3 5.757,5 0,0 3.471,6 1920 2.340,5 2.598,3 4.815,5 0,0 3.158,1 1928 2.737,0 2.662,0 5.768,0 0,0 3.457,3 1940 2.599,5 3.051,2 5.788,5 0,0 3.384,6 1951 2.971,4 3.699,4 2.581,0 0,0 3.266,8 1961 3.224,8 4.175,0 2.461,0 3.398,7 3.525,4 1971 3.259,6 4.663,6 2.750,0 3.293,5 3.650,5 1981 3.504,0 6.510,8 2.449,0 3.627,0 4.140,9 1991 3.274,0 6.823,3 2.223,0 3.617,3 4.074,3 2001 3.999,1 5.502,5 2.454,0 3.898,9 4.024,5 130 9 ο Εθνικό Συνέδριο Χαρτογραφίας Χαρτογραφία Δικτύων - Χαρτογραφία μέσω Δικτύων, 2-4/11/2006

Πίνακας 8: Μέσο πληθυσμιακό μέγεθος των Αστικών οικισμών της Κρήτης από τις αρχές του 20ού αιώνα μέχρι και το 2001. (αναγωγή στην κατάσταση της του 2001. * απεγράφησαν μόνον οι έδρες κατοπινών ΟΤΑ) ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΦΟΡΑ Ν. Ηρακλείου Ν. Λασιθίου Ν. Ρεθύμνης Ν. Χανίων Κρήτη κάτοικοι κάτοικοι κάτοικοι κάτοικοι κάτοικοι 1900 19.374,0 0,0 0,0 12.043,0 15.708,5 1913 25.185,0 0,0 0,0 24.399,0 24.792,0 1920 24.740,0 0,0 0,0 24.884,0 24.812,0 1928 33.404,0 0,0 0,0 26.604,0 30.004,0 1940 39.550,0 0,0 0,0 28.168,0 33.859,0 1951 51.144,0 0,0 11.057,0 33.211,0 31.804,0 1961 63.458,0 0,0 14.999,0 38.467,0 38.974,7 1971 77.506,0 0,0 14.969,0 40.564,0 44.346,3 1981 101.634,0 0,0 17.736,0 47.338,0 55.569,3 1991 62.903,5 0,0 23.355,0 50.077,0 49.809,8 2001 71.232,5 10.879,0 27.868,0 53.373,0 40.910,7 Πίνακας 9: Συμμετοχή (%) των κατηγοριών Αστικότητας στους οικισμούς της Κρήτης (αναγωγή στην κατάσταση της του 2001. * απεγράφησαν μόνον οι έδρες κατοπινών ΟΤΑ) ΟΙΚΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ ΩΣ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΑΣΤΙΚΟΤΗΤΑ Αγροτικοί Ημιαστικοί Αστικοί Σύνολο (%) (%) (%) (%) 1900 99,1 0,7 0,2 100,0 1913* 98,4 1,2 0,3 100,0 1920 99,4 0,5 0,1 100,0 1928 99,3 0,5 0,1 100,0 1940 99,0 0,8 0,1 100,0 1951 99,0 0,8 0,2 100,0 1961 98,8 1,0 0,2 100,0 1971 98,6 1,2 0,2 100,0 1981 98,6 1,2 0,2 100,0 1991 98,5 1,2 0,3 100,0 2001 98,2 1,4 0,4 100,0 Δίκτυα & Σύγχρονος άνθρωπος 131

Πίνακας 10: Συμμετοχή (%) των κατηγοριών Αστικότητας στον πληθυσμό της Κρήτης (αναγωγή στην κατάσταση της του 2001. * απεγράφησαν μόνον οι έδρες κατοπινών ΟΤΑ) ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ ΩΣ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΑΣΤΙΚΟΤΗΤΑ Αγροτικός Ημιαστικός Αστικός Σύνολο (%) (%) (%) (%) 1900 80,3 9,4 10,3 100,0 1913* 78,0 7,2 14,7 100,0 1920 79,3 6,4 14,3 100,0 1928 77,3 7,2 15,5 100,0 1940 76,1 8,5 15,5 100,0 1951 71,6 7,8 20,6 100,0 1961 64,9 10,9 24,2 100,0 1971 57,3 13,6 29,1 100,0 1981 52,0 14,8 33,2 100,0 1991 48,8 14,3 36,9 100,0 2001 44,4 14,7 40,8 100,0 Το μέσο πληθυσμιακό μέγεθος των ημιαστικών οικισμών (μ.π.μ.ημ.) αυξάνεται μετά το 1951 έως και το 1981, όσον αφορά την περιφέρεια. Ο νομός Ηρακλείου εμφανίζει αύξηση του μεγέθους από το 1940 έως και το 1981, στον νομό Λασιθίου το μέγεθος αυξάνεται από το 1940 έως και το 1991, στο νομό Ρεθύμνης το μέγεθος παλινδρομεί. Ο νομός Χανίων εμφανίζει ημιαστικούς οικισμούς από το 1961 και μετά, με το αντίστοιχο μέγεθος να παλινδρομεί. Στο επίπεδο της περιφέρειας η συμμετοχή των ημιαστικών οικισμών παρουσιάζει αυξητική τάση μετά το 1940. Οι τιμές που καταγράφονται είναι 0,8% για το 1940 και 1,4% για το 2001. Ο αντίστοιχος πληθυσμός εμφανίζει την ίδια αυξητική τάση με τιμές 8,5% για το 1940 και 14,7% για το 2001. Πραγματικά, ο λόγος: %Οικισμών / %Πληθυσμού, διαμορφώνεται ως εξής: 0,094 για το 1940 και 0,095 για το 2001. (Πίνακες 7, 9, 10) Όσον αφορά τους αστικούς οικισμούς, το μέσο πληθυσμιακό τους μέγεθος (μ.π.μ.ασ.) αυξάνεται μέχρι το 1940 στην περιφέρεια και στη συνέχεια παλινδρομεί. Βεβαίως το μέγεθος αυτό είναι απλά ενδεικτικό και όχι αποδεικτικό, όπως είναι για τους αγροτικούς οικισμούς. Με δεδομένο ότι ως αστικός οικισμός χαρακτηρίζεται (και) κάθε οικισμός οποιουδήποτε πληθυσμού που ανήκει σε αστικό ΔΔ, η διαφοροποίηση του μ.π.μ.ασ. δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα, για περισσότερους του ενός αστικούς οικισμούς στο ίδιο ΔΔ. Έτσι, στον νομό Ρεθύμνης το μ.π.μ.ασ. αυξάνεται συνεχώς από το 1951 και μετά, ενώ στον νομό Χανίων αυξάνεται συνεχώς σε όλη τη διάρκεια του 20 ου αι. Δεν μπορεί όμως, να ειπωθεί το ίδιο και για τον νομό Ηρακλείου. Σε επίπεδο περιφέρειας, η συμμετοχή των αστικών οικισμών βαίνει αυξανόμενη, όπως και ο αντίστοιχος πληθυσμός. Μάλιστα, παρατηρείται υπερσυγκέντρωση του αστικού πληθυσμού σε ορισμένους 132 9 ο Εθνικό Συνέδριο Χαρτογραφίας Χαρτογραφία Δικτύων - Χαρτογραφία μέσω Δικτύων, 2-4/11/2006

Πίνακας 11: Συμμετοχή (%) κάθε Νομού στους Αγροτικούς Οικισμούς της Κρήτης (αναγωγή στην κατάσταση της του 2001. * απεγράφησαν μόνον οι έ- δρες κατοπινών ΟΤΑ) ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΦΟΡΑ Ν. Ηρακλείου Ν. Λασιθίου Ν. Ρεθύμνης Ν. Χανίων Κρήτη (%) (%) (%) (%) (%) 1900 30,4 14,3 19,9 35,4 100,0 1913* 32,6 18,5 21,9 27,0 100,0 1920 28,4 16,5 19,0 36,1 100,0 1928 28,3 17,6 19,3 34,8 100,0 1940 27,9 15,6 18,6 37,9 100,0 1951 27,6 16,5 18,9 37,0 100,0 1961 27,0 19,9 17,8 35,4 100,0 1971 29,0 20,1 18,2 32,6 100,0 1981 28,9 20,1 18,1 32,9 100,0 1991 29,2 20,5 18,8 31,5 100,0 2001 29,3 21,2 18,8 30,6 100,0 Πίνακας 12: Συμμετοχή (%) κάθε Νομού στον Αγροτικό Πληθυσμό της Κρήτης (αναγωγή στην κατάσταση της του 2001. * απεγράφησαν μόνον οι έδρες κατοπινών ΟΤΑ) ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΦΟΡΑ Ν. Ηρακλείου Ν. Λασιθίου Ν. Ρεθύμνης Ν. Χανίων Κρήτη (%) (%) (%) (%) (%) 1900 31,2 17,6 19,5 31,7 100,0 1913* 32,9 18,6 18,8 29,6 100,0 1920 34,3 17,7 19,2 28,8 100,0 1928 35,6 17,1 18,7 28,6 100,0 1940 35,5 16,8 18,3 29,4 100,0 1951 37,4 16,7 17,7 28,2 100,0 1961 40,1 16,9 16,7 26,3 100,0 1971 41,8 16,4 16,5 25,3 100,0 1981 42,3 16,9 16,3 24,5 100,0 1991 42,9 16,7 16,9 23,5 100,0 2001 41,2 16,3 19,3 23,2 100,0 Δίκτυα & Σύγχρονος άνθρωπος 133

Πίνακας 13: Συμμετοχή (%) κάθε Νομού στους Ημιαστικούς Οικισμούς της Κρήτης (αναγωγή στην κατάσταση της του 2001. * απεγράφησαν μόνον οι έ- δρες κατοπινών ΟΤΑ) ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΦΟΡΑ Ν. Ηρακλείου Ν. Λασιθίου Ν. Ρεθύμνης Ν. Χανίων Κρήτη (%) (%) (%) (%) (%) 1900 11,1 33,1 22,2 33,3 100,0 1913* 28,6 42,9 28,6 0,0 100,0 1920 28,6 42,9 28,6 0,0 100,0 1928 25,0 50,0 25,0 0,0 100,0 1940 36,4 45,5 18,2 0,0 100,0 1951 45,5 45,5 9,1 0,0 100,0 1961 40,0 33,3 6,7 20,0 100,0 1971 41,2 29,4 5,9 23,5 100,0 1981 50,0 22,2 5,6 22,2 100,0 1991 42,1 21,1 5,3 31,6 100,0 2001 45,5 9,1 4,5 40,9 100,0 Πίνακας 14: Συμμετοχή (%) κάθε Νομού στον Ημιαστικό Πληθυσμό της Κρήτης (αναγωγή στην κατάσταση της του 2001. * απεγράφησαν μόνον οι έδρες κατοπινών ΟΤΑ) ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΦΟΡΑ Ν. Ηρακλείου Ν. Λασιθίου Ν. Ρεθύμνης Ν. Χανίων Κρήτη (%) (%) (%) (%) (%) 1900 9,0 25,1 36,3 29,5 100,0 1913* 20,5 32,1 47,4 0,0 100,0 1920 21,2 35,3 43,6 0,0 100,0 1928 19,8 38,5 41,7 0,0 100,0 1940 27,9 41,0 31,1 0,0 100,0 1951 41,3 51,5 7,2 0,0 100,0 1961 36,6 39,5 4,7 19,3 100,0 1971 36,8 37,6 4,4 21,2 100,0 1981 42,3 34,9 3,3 19,5 100,0 1991 33,8 35,3 2,9 28,0 100,0 2001 45,2 12,4 2,8 39,6 100,0 134 9 ο Εθνικό Συνέδριο Χαρτογραφίας Χαρτογραφία Δικτύων - Χαρτογραφία μέσω Δικτύων, 2-4/11/2006

Πίνακας 15: Συμμετοχή (%) κάθε Νομού στους Αστικούς Οικισμούς της Κρήτης (αναγωγή στην κατάσταση της του 2001. * απεγράφησαν μόνον οι έδρες κατοπινών ΟΤΑ) ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΦΟΡΑ Ν. Ηρακλείου Ν. Λασιθίου Ν. Ρεθύμνης Ν. Χανίων Κρήτη (%) (%) (%) (%) (%) 1900 50,0 0,0 0,0 50,0 100,0 1913* 50,0 0,0 0,0 50,0 100,0 1920 50,0 0,0 0,0 50,0 100,0 1928 50,0 0,0 0,0 50,0 100,0 1940 50,0 0,0 0,0 50,0 100,0 1951 33,3 0,0 33,3 33,3 100,0 1961 33,3 0,0 33,3 33,3 100,0 1971 33,3 0,0 33,3 33,3 100,0 1981 33,3 0,0 33,3 33,3 100,0 1991 50,0 0,0 25,0 25,0 100,0 2001 33,3 33,3 16,7 16,7 100,0 Πίνακας 16: Συμμετοχή (%) κάθε Νομού στον Αστικό Πληθυσμό της Κρήτης (αναγωγή στην κατάσταση της του 2001. * απεγράφησαν μόνον οι έδρες κατοπινών ΟΤΑ) ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΦΟΡΑ Ν. Ηρακλείου Ν. Λασιθίου Ν. Ρεθύμνης Ν. Χανίων Κρήτη (%) (%) (%) (%) (%) 1900 61,7 0,0 0,0 38,3 100,0 1913* 50,8 0,0 0,0 49,2 100,0 1920 49,9 0,0 0,0 50,1 100,0 1928 55,7 0,0 0,0 44,3 100,0 1940 58,4 0,0 0,0 41,6 100,0 1951 53,6 0,0 11,6 34,8 100,0 1961 54,3 0,0 12,8 32,9 100,0 1971 58,3 0,0 11,3 30,5 100,0 1981 61,0 0,0 10,6 28,4 100,0 1991 63,1 0,0 11,7 25,1 100,0 2001 58,0 8,9 11,4 21,7 100,0 οικισμούς πόλους. Ο λόγος %Οικισμών / %Πληθυσμού, μεταβάλλεται από 0,0006 για το 1940 σε 0,010 για το 2001 ή %Πληθυσμού / %Οικισμών = 155 για το 1940 και 102 για το 2001. (Πίνακες 8, 9, 10) Δίκτυα & Σύγχρονος άνθρωπος 135

Χάρτης 16 : Το Δίκτυο των Πεδινών, Ημιορεινών και Ορεινών ΔΔ/ΚΔ και οι πληθυσμοί τους στην περιφέρεια Κρήτης το 2001 Χάρτης 17 : Οι Πληθυσμιακές Μεταβολές (%) των ΔΔ/ΚΔ στην περιφέρεια Κρήτης κατά την περίοδο 1900-1920 Χάρτης 18 : Οι Πληθυσμιακές Μεταβολές (%) των ΔΔ/ΚΔ στην περιφέρεια Κρήτης κατά την περίοδο 1940-1951 136 9 ο Εθνικό Συνέδριο Χαρτογραφίας Χαρτογραφία Δικτύων - Χαρτογραφία μέσω Δικτύων, 2-4/11/2006

Χάρτης 19 : Οι Πληθυσμιακές Μεταβολές (%) των ΔΔ/ΚΔ στην περιφέρεια Κρήτης κατά την περίοδο 1961-1971 Χάρτης 20 : Οι Πληθυσμιακές Μεταβολές (%) των ΔΔ/ΚΔ στην περιφέρεια Κρήτης κατά την περίοδο 1991-2001 Με τη σειρά τους, οι Πίνακες 11, 12, 13, 14, 15, 16, δίνουν τη συμμετοχή κάθε νομού στις κατηγορίες Αστικότητας, είτε πρόκειται για τους οικισμούς είτε πρόκειται για τον πληθυσμό. Διαπιστώσεις Όπως φαίνεται από τα παραπάνω, η πόλη του Ηρακλείου αποτελεί ισχυρό αστικό κέντρο όχι μόνο για τον ομώνυμο νομό αλλά και για ολόκληρη την Κρήτη. Η συνεχής αύξηση της συμμετοχής του νομού Ηρακλείου στον συνολικό αστικό πληθυσμό οφείλεται σχεδόν αποκλειστικά στην πόλη του Ηρακλείου. Το 2001 ο αστικός πληθυσμός του νομού αντιστοιχεί στο 58,0% του αστικού πληθυσμού ολόκληρης της περιφέρειας και είναι Δίκτυα & Σύγχρονος άνθρωπος 137

η συμμετοχή αυτή 2,7 φορές μεγαλύτερη από την αντίστοιχη του νομού Χανίων. Την ίδια χρονιά ο αγροτικός πληθυσμός του εκφράζει το 41,2% του συνολικού αγροτικού και ο ημιαστικός πληθυσμός του αντιστοιχεί στο 45,2% του συνολικού ημιαστικού. (Χάρτες 21, 22) Χάρτης 21 : Λειτουργικές και Κεντρομόλες νομαρχιακές και διανομαρχιακές σχέσεις μεταξύ των οικισμών κατά την περίοδο 1971-1981 Χάρτης 22 : Κεντρομόλες νομαρχιακές και διανομαρχιακές σχέσεις μεταξύ των οικισμών κατά την περίοδο 1991-2001 Παρατηρείται ακόμη ότι στον νομό Ηρακλείου: 1. Από το 1940 έως και το 1991 ο αγροτικός πληθυσμός αυξάνεται, ενώ στη δεκαετία 1991 2001 παρουσιάζει μείωση 1,7 π.μ. 2. Από το 1951 μέχρι και το 1991 αυξάνεται και ο αστικός πληθυσμός. Η μείωση που εμφανίζεται στην ίδια δεκαετία 1991 2001 είναι 5,1 π.μ. 138 9 ο Εθνικό Συνέδριο Χαρτογραφίας Χαρτογραφία Δικτύων - Χαρτογραφία μέσω Δικτύων, 2-4/11/2006

3. Η συμπεριφορά του ημιαστικού πληθυσμού εμφανίζεται παλινδρομική καθ όλη τη διάρκεια του αιώνα. Σημειώνεται ότι π.χ. στις δεκαετίες 1981 1991 και 1991 2001 παρουσιάζονται αντίστοιχα μείωση κατά 8,5 π.μ. και αύξηση κατά 11,4 π.μ., γεγονός που υπογραμμίζει τον ευκαιριακό χαρακτηρισμό ενός οικισμού ως ημιαστικού, εφ όσον συναρτάται μόνο με το πληθυσμιακό του μέγεθος κατά το έτος του. 3.3. Η παράμετρος του μέσου πληθυσμιακού μεγέθους στην αστικότητα Οι Πίνακες 17 και 18 δίνουν την εξέλιξη του μέσου πληθυσμιακού μεγέθους των οικισμών κάθε κατηγορίας κατά τη διάρκεια του 20 ου αι., καθώς και τους λόγους τους ως προς το μέσο πληθυσμιακό μέγεθος στο επίπεδο της περιφέρειας. Το μέγεθος των αγροτικών οικισμών μειώνεται σταθερά από το 1940 και μετά, το μέγεθος των ημιαστικών παλινδρομεί και το μέγεθος των αστικών αυξάνεται από το 1951 έως και το 1981, ενώ μειώνεται έως το 2001. Αυτό το τελευταίο οφείλεται στο ότι η αύξηση του πλήθους των αστικών οικισμών δεν συνάδει με τον συνολικό πληθυσμό που αυτοί εκφράζουν. Οι λόγοι των αγροτικών οικισμών αποδίδουν την πραγματικότητα διότι ο γεωγραφικός τους ρόλος είναι αυστηρά διακεκριμένος. Δεν μπορεί να ειπωθεί το ίδιο για τους αστικούς οικισμούς, λόγω του χαρακτηρισμού τους ως τέτοιων εφ όσον υπάγονται σε αστικό Δ.Δ. Για παράδειγμα, το 1940 οι αστικοί οικισμοί ανέρχονται σε δύο με συνολικό πληθυσμό 67.718 κατοίκους και το 2001 οι αστικοί οικισμοί υπολογίζονται σε 6 με συνολικό Πίνακας 17: Μέσο πληθυσμιακό μέγεθος των οικισμών της Κρήτης ως προς την Αστικότητα (αναγωγή στην κατάσταση της του 2001. * απεγράφησαν μόνον οι έδρες κατοπινών ΟΤΑ) ΜΕΣΟ ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΟ ΜΕΓΕΘΟΣ ΤΩΝ ΟΙΚΙΣΜΩΝ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ ΩΣ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΑΣΤΙΚΟΤΗΤΑ Αγροτικοί Ημιαστικοί Αστικοί Σύνολο μ.π.μ.αγ. μ.π.μ.ημ. μ.π.μ.ασ. μ.π.μ.σ. 1900 195,9 3.157,1 15.708,5 241,9 1913* 463,0 3.471,6 24.792,0 584,1 1920 183,6 3.158,1 24.812,0 230,1 1928 203,9 3.457,3 30.004,0 262,0 1940 247,1 3.384,6 33.859,0 321,8 1951 243,0 3.266,8 31.804,0 336,1 1961 214,8 3.525,4 38.974,7 327,2 1971 189,3 3.650,5 44.346,3 325,7 1981 178,7 4.140,9 55.569,3 339,1 1991 175,3 4.074,3 49.809,8 353,9 2001 174,8 4.024,5 40.910,7 386,3 Δίκτυα & Σύγχρονος άνθρωπος 139

Πίνακας 18: Λόγοι των Αγροτικών, Ημιαστικών και Αστικών μέσων πληθυσμιακών μεγεθών ως προς το συνολικό / γενικό (αναγωγή στην κατάσταση της του 2001. * απεγράφησαν μόνον οι έδρες κατοπινών ΟΤΑ) ΛΟΓΟΙ ΤΟΥ ΜΕΣΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΟΥ ΜΕΓΕΘΟΥΣ ΤΩΝ ΟΙΚΙΣΜΩΝ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ ΩΣ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΑΣΤΙΚΟΤΗΤΑ Αγροτικοί Ημιαστικοί Αστικοί Σύνολο μ.π.μ.αγ. / μ.π.μ.σ. μ.π.μ.ημ. / μ.π.μ.σ. μ.π.μ.ασ. / μ.π.μ.σ. μ.π.μ.σ. / μ.π.μ.σ. 1900 0,81 13,5 64,95 1,00 1913* 0,79 5,94 42,45 1,00 1920 0,80 13,72 107,81 1,00 1928 0,78 13,20 114,53 1,00 1940 0,77 10,52 105,23 1,00 1951 0,72 9,72 94,63 1,00 1961 0,66 10,77 119,12 1,00 1971 0,58 11,21 136,15 1,00 1981 0,53 12,21 163,89 1,00 1991 0,50 11,51 140,74 1,00 2001 0,45 10,42 105,90 1,00 πληθυσμό 245.464 κατοίκους. Ο λόγος μ.π.μ.ασ. / μ.π.μ.σ. προκύπτει ο ίδιος, αυτό όμως δεν σημαίνει ότι και ο αστικός πληθυσμός παραμένει ο ίδιος. Οι λόγοι των αστικών οικισμών σε συνδυασμό με τους λόγους των αγροτικών που συνεχώς ελαττώνονται και σε συνδυασμό με τους λόγους των ημιαστικών που παλινδρομούν από το 1940 και μετά γύρω από μια γραμμή της τάξης του 10,8%, δείχνουν μεγάλη συγκέντρωση του αστικού πληθυσμού σε ορισμένους οικισμούς κέντρα, όπως έχει ήδη διαπιστωθεί. 4. Το δίκτυο των πεδινών, ημιορεινών και ορεινών οικισμών της Κρήτης κατά τον 20 ο αιώνα 4.1. Γενικά Όπως έχει αναφερθεί, οι οικισμοί που εντοπίσθηκαν κατά τη διάρκεια του 20 ου αι. στην περιφέρεια της Κρήτης ανέρχονται σε 2.156. Από αυτούς, υπάρχουν οικισμοί που εμφανίζονται, έστω και μια φορά, μόνο στις εθνικές απογραφές μέχρι και το 1940, στις οποίες δεν καταγράφεται το υψόμετρό τους. Βεβαίως, από την απογραφή του 1951 και μετά αναφέρεται το υψόμετρο κάθε οικισμού που εμφανίζεται στην απογραφή. Επομένως, μπορεί να προσδιορισθεί το υψόμετρο ενός οικισμού εφ όσον αυτός εμπίπτει σε μια από τις ακόλουθες περιπτώσεις: 140 9 ο Εθνικό Συνέδριο Χαρτογραφίας Χαρτογραφία Δικτύων - Χαρτογραφία μέσω Δικτύων, 2-4/11/2006

1. Ο οικισμός καταγράφεται ως κατοικούμενος σε μια, τουλάχιστον, μετά το 1940 εθνική απογραφή. 2. Ο οικισμός μπορεί να βρεθεί και από άλλες αξιόπιστες πηγές, όπως π.χ. ΓΥΣ 7. 3. Είναι δυνατή η υπαγωγή του οικισμού που δεν εμπίπτει στις περιπτώσεις 1 και 2, σε ΔΔ/ΚΔ. Τότε, ως υψόμετρο του οικισμού θεωρείται το (μέσο) υψόμετρο του αντίστοιχου ΔΔ/ΚΔ. Η κατηγοριοποίηση αυτών των 2.156 οικισμών, της περιόδου 1900 2001, ως προς το υψόμετρο δίνει: 965 πεδινούς οικισμούς (υψόμετρο 200μ) ή 44,8%, 1.059 ημιορεινούς (201μ υψόμετρο 600μ) ή 49,1% και 132 ορεινούς (υψόμετρο 601μ) ή 6,1%. Όπως φαίνεται, το σύνολο των ημιορεινών και ορεινών οικισμών της Κρήτης, από το 1900 έως το 2001, ανέρχεται σε 1.191 ή 55,2% του συνολικού πλήθους των οικισμών. Για το 2001 η αντίστοιχη κατηγοριοποίηση των 1.556 οικισμών δίνει: 632 πεδινούς οικισμούς ή 40,6%, 823 ημιορεινούς ή 52,9% και 101 ορεινούς ή 6,5% Το σύνολο των ημιορεινών και ορεινών οικισμών ανέρχεται σε 624 ή 59,4% του συνόλου των οικισμών. Το δίκτυο των οικισμών καθώς και το δίκτυο των αντίστοιχων ΔΔ/ΚΔ ως προς το φυσικό ανάγλυφο απεικονίζεται με τους Χάρτες 1, 16. 4.2. Η πληθυσμιακή συμπεριφορά των οικισμών ως προς το ανάγλυφο Προκειμένου να καταστεί περισσότερο άμεσα αντιληπτή η διαφοροποίηση αυτού του οικιστικού δικτύου στο πέρασμα του χρόνου, έχουν υπολογισθεί τα μέσα πληθυσμιακά μεγέθη κάθε κατηγορίας ανάγλυφου, τόσο για τους νομούς όσο και για ολόκληρη την Κρήτη. (Πίνακες 19, 20, 21) Όπως φαίνεται, στην Περιφέρεια της Κρήτης ο μέσος πληθυσμός των πεδινών οικισμών για το 2001 ανέρχεται σε 690,2 κατοίκους, των ημιορεινών σε 182,3 κατοίκους και των ορεινών σε 147,1 κατοίκους. Στις αρχές του 20 ου αι. τα αντίστοιχα μεγέθη ήταν: 1900 315,5 κάτοικοι, 202,3 κάτοικοι και 221,8 κάτοικοι, 1920 279,8 κάτοικοι, 201,1 κάτοικοι και 205,5 κάτοικοι, 1928 338,1 κάτοικοι, 214,5 κάτοικοι και 273,2 κάτοικοι. Σε αυτή τη χρονική περίοδο παρατηρείται μια πληθυσμιακή ισορροπία στην περιοχή που αντανακλά τις κοινωνικές, οικονομικές και πολιτικές συντεταγμένες εκείνης της εποχής. Μέχρι και το 1940 τα μέσα πληθυσμιακά μεγέθη όλων των κατηγοριών αυξάνονται και μάλιστα οι ορεινοί οικισμοί προηγούνται των ημιορεινών. Όμως, μετά το 1940 συνεχίζει να αυξάνεται μόνο το μέσο πληθυσμιακό μέγεθος των πεδινών οικισμών. Το μέσο πληθυσμιακό μέγεθος των ημιορεινών οικισμών από 260,3 7 Γεωγραφική Υπηρεσία Στρατού Δίκτυα & Σύγχρονος άνθρωπος 141

Πίνακας 19: Μέσο πληθυσμιακό μέγεθος των Πεδινών οικισμών της Κρήτης από τις αρχές του 20ού αιώνα μέχρι και το 2001 (αναγωγή στην κατάσταση της του 2001. * απεγράφησαν μόνον οι έδρες κατοπινών ΟΤΑ) ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΦΟΡΑ Ν. Ηρακλείου Ν. Λασιθίου Ν. Ρεθύμνης Ν. Χανίων Κρήτη κάτοικοι κάτοικοι κάτοικοι κάτοικοι κάτοικοι 1900 431,1 271,4 328,9 274,6 315,5 1913* 1.130,5 744,3 670,4 807,5 849,2 1920 428,9 288,7 265,9 228,2 279,8 1928 553,0 301,1 290,4 275,1 338,1 1940 785,0 395,6 396,9 323,3 427,2 1951 956,7 389,9 409,6 351,3 475,9 1961 1.004,4 320,6 435,2 381,6 495,4 1971 1.015,6 318,4 407,1 406,3 522,4 1981 1.133,4 368,8 410,7 415,6 572,7 1991 1.157,6 369,5 432,0 461,0 609,3 2001 1.300,6 395,3 515,6 536,1 690,2 Πίνακας 20: Μέσο πληθυσμιακό μέγεθος των Ημιορεινών οικισμών της Κρήτης από τις αρχές του 20ού αιώνα μέχρι και το 2001 (αναγωγή στην κατάσταση της του 2001. * απεγράφησαν μόνον οι έδρες κατοπινών ΟΤΑ) ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΦΟΡΑ Ν. Ηρακλείου Ν. Λασιθίου Ν. Ρεθύμνης Ν. Χανίων Κρήτη κάτοικοι κάτοικοι κάτοικοι κάτοικοι κάτοικοι 1900 199,2 303,6 185,1 169,4 202,3 1913* 492,5 521,7 395,3 526,6 479,7 1920 241,3 213,8 186,1 149,5 201,1 1928 274,5 207,9 196,8 154,9 214,5 1940 334,7 314,1 231,8 170,0 263,6 1951 354,2 303,0 217,1 150,0 260,3 1961 360,4 228,7 196,7 130,7 240,0 1971 325,4 198,3 164,0 118,9 216,3 1981 317,7 162,9 151,2 97,8 198,1 1991 311,6 141,8 145,2 87,1 187,9 2001 302,0 122,4 151,6 83,1 182,3 142 9 ο Εθνικό Συνέδριο Χαρτογραφίας Χαρτογραφία Δικτύων - Χαρτογραφία μέσω Δικτύων, 2-4/11/2006

Πίνακας 21: Μέσο πληθυσμιακό μέγεθος των Ορεινών οικισμών της Κρήτης από τις αρχές του 20ού αιώνα μέχρι και το 2001 (αναγωγή στην κατάσταση της του 2001. * απεγράφησαν μόνον οι έδρες κατοπινών ΟΤΑ) ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΦΟΡΑ Ν. Ηρακλείου Ν. Λασιθίου Ν. Ρεθύμνης Ν. Χανίων Κρήτη κάτοικοι κάτοικοι κάτοικοι κάτοικοι κάτοικοι 1900 279,4 197,2 387,6 128,5 221,8 1913* 412,6 297,0 980,0 388,8 420,0 1920 239,8 168,4 385,3 113,8 205,5 1928 298,3 255,7 456,8 157,7 273,2 1940 448,6 268,1 484,4 128,5 283,1 1951 424,7 244,6 467,3 99,6 256,5 1961 406,2 174,8 434,5 82,5 212,0 1971 323,6 152,7 455,4 71,2 194,4 1981 286,9 143,6 418,1 62,6 173,5 1991 248,9 128,7 423,3 49,3 159,1 2001 230,2 98,2 465,3 46,3 147,1 κατοίκους το 1951 μειούμενο συνεχώς φθάνει το 2001 τους 182,3 κατοίκους. Δηλαδή, παρουσιάζει μείωση της τάξης του 30,0% στη διάρκεια των 50 τελευταίων ετών. Η αντίστοιχη, δραματική, μείωση για τους ορεινούς οικισμούς ανέρχεται σε 42,7%. Την ίδια περίοδο το μέσο πληθυσμιακό μέγεθος των πεδινών οικισμών αυξάνεται κατά 45,0%. Είναι φανερό ότι οι ισχυρές μειώσεις που συντελέσθηκαν στον ημιορεινό και ορεινό πληθυσμό της Κρήτης είναι το αποτέλεσμα των ιστορικο-πολιτικών και κοινωνικών συνθηκών που επικράτησαν γενικά στη χώρα και ειδικότερα στην περιοχή ενδιαφέροντος. Από την κατηγοριοποίηση του συνολικού πλήθους των οικισμών της Κρήτης, αλλά και από τον Πίνακα 22 φαίνεται ότι την πλειοψηφία των οικισμών διεκδικούν οι ημιορεινοί, με ποσοστά από 59,4% το 1900 έως 52,9% το 2001. Εάν συνυπολογισθεί και το πλήθος των ορεινών οικισμών, τότε το σύνολο ημιορεινών και ορεινών οικισμών κυριαρχεί με αναλογίες 66,3% το 1900 έως 59,4% το 2001. Όμως, δεν μπορεί να ειπωθεί το ίδιο και για τους αντίστοιχους πληθυσμούς. Μέχρι και το 1940 η πλειοψηφία του πληθυσμού της Κρήτης συγκεντρώνεται στους ημιορεινούς και ορεινούς οικισμούς της. Το 1951 το σύνολο του ημιορεινού και ορεινού πληθυσμού υπερέχει του πεδινού κατά 0,1%. Μετά το 1951 ο ημιορεινός και ορεινός πληθυσμός μειώνονται σημαντικά. Ο λόγος αυτών των δύο κατηγοριών ως προς τον πεδινό πληθυσμό διαμορφώνεται από 1,2 το 1940 σε 0,4 το 2001. (Πίνακες 23, 24 και Γράφημα 3) Ειδικότερα, μετά το 1951 οι μειώσεις στον ημιορεινό πληθυσμό υπολογίζονται σε 10,3 π.μ. περίπου για την εικοσαετία 1961 1981 και 3,5 π.μ. περίπου για τη δεκαετία 1991 2001. Οι αντίστοιχες μειώσεις για τον ορεινό πληθυσμό υπολογίζονται σε 1,1 π.μ. και 0,4 π.μ.. Στα ίδια χρονικά διαστήματα οι αυξήσεις του πεδινού πληθυσμού υπολογίζονται σε Δίκτυα & Σύγχρονος άνθρωπος 143

11,4 π.μ. και 4,0 π.μ. Από τα αναφερόμενα προκύπτει ότι η αύξηση του πεδινού πληθυσμού οφείλεται, κυρίως, στη μείωση του ημιορεινού πληθυσμού. (Πίνακας 23) Πίνακας 22: Συμμετοχή (%) των κατηγοριών Αναγλύφου στους οικισμούς της Κρήτης (αναγωγή στην κατάσταση της του 2001* απεγράφησαν μόνον οι έδρες κατοπινών ΟΤΑ) ΟΙΚΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ ΩΣ ΠΡΟΣ ΤΟ ΑΝΑΓΛΥΦΟ Πεδινοί Ημιορεινοί Ορεινοί Σύνολο (%) (%) (%) (%) 1900 33,8 59,4 6,9 100,0 1913* 29,5 62,7 7,8 100,0 1920 36,6 57,6 5,8 100,0 1928 35,7 58,6 5,7 100,0 1940 34,7 58,4 6,9 100,0 1951 35,3 58,0 6,8 100,0 1961 34,9 57,9 7,2 100,0 1971 36,2 56,9 6,8 100,0 1981 38,1 55,2 6,8 100,0 1991 39,8 53,6 6,6 100,0 2001 40,6 52,9 6,5 100,0 Πίνακας 23: Συμμετοχή (%) των κατηγοριών Αναγλύφου στον πληθυσμό της Κρήτης (αναγωγή στην κατάσταση της του 2001. * απεγράφησαν μόνον οι έδρες κατοπινών ΟΤΑ) ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ ΩΣ ΠΡΟΣ ΤΟ ΑΝΑΓΛΥΦΟ Πεδινός Ημιορεινός Ορεινός Σύνολο (%) (%) (%) (%) 1900 44,1 49,6 6,3 100,0 1913* 42,9 51,5 5,6 100,0 1920 44,5 50,3 5,2 100,0 1928 46,1 48,0 5,9 100,0 1940 46,1 47,8 6,1 100,0 1951 49,9 44,9 5,2 100,0 1961 52,9 42,5 4,6 100,0 1971 58,1 37,8 4,1 100,0 1981 64,3 32,2 3,5 100,0 1991 68,6 28,5 2,9 100,0 2001 72,6 25,0 2,5 100,0 144 9 ο Εθνικό Συνέδριο Χαρτογραφίας Χαρτογραφία Δικτύων - Χαρτογραφία μέσω Δικτύων, 2-4/11/2006

Πίνακας 24: Η διαχρονική εξέλιξη του λόγου: (Ημιορεινός+Ορεινός Πληθυσμός) / (Πεδινός Πληθυσμός) (αναγωγή στην κατάσταση της του 2001. * απεγράφησαν μόνον οι έδρες κατοπινών ΟΤΑ) ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ ΩΣ ΠΡΟΣ ΤΟ ΑΝΑΓΛΥΦΟ Πεδινός Ημιορεινός + Ορεινός (Ημιορ. + Ορειν.) / (Πεδινός) (%) (%) (%) 1900 44,1 55,9 1,3 1913* 42,9 57,1 1,3 1920 44,5 55,5 1,2 1928 46,1 53,9 1,2 1940 46,1 53,9 1,2 1951 49,9 50,1 1,0 1961 52,9 47,1 0,9 1971 58,1 41,9 0,7 1981 64,3 35,7 0,6 1991 68,6 31,4 0,5 2001 72,6 27,4 0,4 Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ ΩΣ ΠΡΟΣ ΤΟ ΑΝΑΓΛΥΦΟ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 20ο ΑΙΩΝΑ KATOIKOI 650.000 600.000 550.000 500.000 450.000 400.000 350.000 300.000 250.000 200.000 150.000 100.000 1900 1913 1920 1928 1940 1951 1961 1971 1981 1991 2001 ΕΤΗ ΑΠΟΓΡΑΦΩΝ ΚΡΗΤΗ - ΣΥΝΟΛΟ ΠΕΔΙΝΟΣ ΗΜΙΟΡΕΙΝΟΣ+ΟΡΕΙΝΟΣ Γράφημα 3: Η εξέλιξη του πληθυσμού της Κρήτης κατά τον 20 ο αιώνα, ως προς το ανάγλυφο. Η σύγκριση μεταξύ των τριών καθοριστικών δεκαετιών για ολόκληρη τη χώρα και την Κρήτη δίνει: 1940-1950 Μείωση Ημιορεινού Πληθυσμού 2,9 π.μ.»» Μείωση Ορεινού Πληθυσμού 0,9 π.μ 1951-1961 Μείωση Ημιορεινού Πληθυσμού 2,4 π.μ.»» Μείωση Ορεινού Πληθυσμού 0,6 π.μ. 1961-1971 Μείωση Ημιορεινού Πληθυσμού 4,7 π.μ.»» Μείωση Ορεινού Πληθυσμού 0,5 π.μ. Δίκτυα & Σύγχρονος άνθρωπος 145

Οι απώλειες της εικοσαετίας 1951 1971 (7,1 π.μ. για τον ημιορεινό πληθυσμό και 1,1 π.μ. για τον ορεινό πληθυσμό) αντανακλούν τις επιπτώσεις από τις επικρατούσες πολιτικές, κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες, όπως διαμορφώθηκαν αυτές μετά από ένα παγκόσμιο και ένα εμφύλιο πόλεμο. Η «δεκαετία της μετανάστευσης» κατέχει τα πρωτεία για τον ημιορεινό πληθυσμό της Κρήτης, σε αυτή την περίοδο ανασυγκρότησης της χώρας. Στην εικοσαετία 1951 1971 το πλήθος των ημιορεινών οικισμών μειώνεται κατά 1,1 π.μ., ενώ οι ορεινοί από 6,8% το 1951 αυξάνονται στο 7,2% το 1961 και μειώνονται στο 6,8% το 1971. Η συρρίκνωση του ημιορεινού πληθυσμού είναι εντονότατη και υπολογίζεται σε 7,1 π.μ. Δηλαδή, είναι σχεδόν επτά φορές μεγαλύτερη από τη μείωση των ημιορεινών οικισμών. Η συμμετοχή κάθε νομού στις κατηγορίες των οικισμών και του πληθυσμού της περιφέρειας Κρήτης ως προς το ανάγλυφο καταγράφεται στους Πίνακες 25, 26,, 30. 4.2.1. Πεδινοί οικισμοί Πεδινός πληθυσμός Ο νομός Χανίων εμφανίζει τη μεγαλύτερη συμμετοχή στο σύνολο των πεδινών οικισμών της Κρήτης. Ακολουθούν οι νομοί Ηρακλείου, Λασιθίου (τρίτος στη σειρά από το 1951 και μετά, Ρεθύμνης (τρίτη θέση πριν το 1951). Πλην του νομού Ηρακλείου, σε ό- λους τους υπόλοιπους η συμμετοχή στον συνολικό πεδινό πληθυσμό υπολείπεται κατά πολύ αυτής στο σύνολο των πεδινών οικισμών. Οι λόγοι του πληθυσμού προς τους οικισμούς υπολογίζονται ως: α/α ΠΕΔΙΝΟΣ ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ (%) / ΠΕΔΙΝΟΙ ΟΙΚΙΣΜΟΙ (%) 1951 1961 1971 1981 1991 2001 Ν. Ηρακλείου 2,01 2,03 1,94 1,98 1,90 1,89 Ν. Λασιθίου 0,82 0,65 0,61 0,64 0,61 0,57 Ν. Ρεθύμνης 0,86 0,88 0,78 0,72 0,71 0,74 Ν. Χανίων 0,74 0,77 0,78 0,73 0,76 0,78 Ο λόγος για τον νομό Ηρακλείου παρουσιάζει σχεδόν σταθερή συμπεριφορά στο διάστημα 1951 2001. Ακόμη και κατά τα έτη 1961 και 1971 διατηρεί τις τιμές του. Από το 1971 και μετά ο πεδινός πληθυσμός με αυξομειώσεις διατηρεί μια μέση στάθμη του 1,92. Προφανώς, λειτουργεί για την περιφέρεια Κρήτης όπως ακριβώς και οι νομοί Θεσσαλονίκης και Αττικής για το σύνολο της χώρας. Οι νομοί Ρεθύμνης και Χανίων έχουν την ίδια σχεδόν συμπεριφορά λόγου για όλη τη θεωρούμενη περίοδο, παρά τη μεγάλη διαφορά στις συμμετοχές τους στον πεδινό πληθυσμό. Η συμμετοχή του νομού Χανίων είναι σχεδόν τριπλάσια αυτής του νομού Ρεθύμνης. Ο λόγος για τον νομό Λασιθίου, μετά το 1951, ακολουθεί δική του διαφορετική πορεία. (Πίνακες 25, 26) 146 9 ο Εθνικό Συνέδριο Χαρτογραφίας Χαρτογραφία Δικτύων - Χαρτογραφία μέσω Δικτύων, 2-4/11/2006

Πίνακας 25: Συμμετοχή (%) κάθε Νομού στους Πεδινούς οικισμούς της Κρήτης από τις αρχές του 20ού αιώνα μέχρι και το 2001. (αναγωγή στην κατάσταση της του 2001. * απεγράφησαν μόνον οι έδρες κατοπινών ΟΤΑ) ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΦΟΡΑ Ν. Ηρακλείου Ν. Λασιθίου Ν. Ρεθύμνης Ν. Χανίων Κρήτη (%) (%) (%) (%) (%) 1900 21,5 11,6 14,2 52,8 100,0 1913* 22,9 12,9 17,6 46,5 100,0 1920 19,8 10,5 14,7 55,0 100,0 1928 20,7 12,1 15,4 51,8 100,0 1940 18,4 12,7 13,3 55,6 100,0 1951 18,4 14,4 13,6 53,6 100,0 1961 19,0 18,4 12,6 50,0 100,0 1971 21,9 19,5 12,8 45,9 100,0 1981 23,2 19,3 13,1 44,3 100,0 1991 24,5 19,9 14,6 41,0 100,0 2001 24,5 21,5 14,9 39,1 100,0 Πίνακας 26: Συμμετοχή (%) κάθε Νομού στον Πεδινό πληθυσμό της Κρήτης από τις αρχές του 20ού αιώνα μέχρι και το 2001. (αναγωγή στην κατάσταση της του 2001. * απεγράφησαν μόνον οι έδρες κατοπινών ΟΤΑ) ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΦΟΡΑ Ν. Ηρακλείου Ν. Λασιθίου Ν. Ρεθύμνης Ν. Χανίων Κρήτη (%) (%) (%) (%) (%) 1900 29,3 9,9 14,8 46,0 100,0 1913* 30,5 11,3 13,9 44,2 100,0 1920 30,3 10,9 14,0 44,8 100,0 1928 33,8 10,8 13,2 42,1 100,0 1940 33,8 11,7 12,4 42,1 100,0 1951 36,9 11,8 11,7 39,6 100,0 1961 38,5 11,9 11,1 38,5 100,0 1971 42,5 11,9 10,0 35,7 100,0 1981 46,0 12,4 9,4 32,2 100,0 1991 46,6 12,1 10,4 31,0 100,0 2001 46,2 12,3 11,1 30,4 100,0 Δίκτυα & Σύγχρονος άνθρωπος 147