Μακροοικονομική Ενότητα 3: Προσδιορισμός του Προϊόντος και του Εισοδήματος σε μία Οικονομία Σόρμας Αστέριος Τμήμα Διοίκησης Επιχειρήσεων (Κοζάνη)
Άδειες Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται σε άδειες χρήσης Creative Commons. Για εκπαιδευτικό υλικό, όπως εικόνες, που υπόκειται σε άλλου τύπου άδειας χρήσης, η άδεια χρήσης αναφέρεται ρητώς. 2
Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο TEI Δυτικής Μακεδονίας» έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους. 3
Σκοποί ενότητας Να κατανοήσει ο φοιτητής τον προσδιορισμό του προϊόντος και του εισοδήματος σε μία οικονομία. 4
Περιεχόμενα ενότητας Τρεις βασικές αγορές. Συνάρτηση παραγωγής. Η Κλασική Θεωρία. Κριτική στο νόμο του Say. Η θεωρία του Keynes. 5
Σε μακροχρόνιο διάστημα: Το μέγεθος του Προϊόντος και του Εισοδήματος μιας οικονομίας εξαρτάται από τις ποσότητες και ποιότητα των παραγωγικών συντελεστών και την τεχνολογία. Βελτίωση => Οικονομική Μεγέθυνση (Economic Growth). 6
Οικονομικό κύκλωμα Οικονομικό κύκλωμα => πολλαπλές αλληλεξαρτήσεις μεταξύ των φορέων οικονομικής δραστηριότητας έως ότου όλα τα μεγέθη διαμορφωθούν και δεν υπάρχει τάση αλλαγής τους χωρίς εξωτερική επίδραση => κατάσταση ισορροπίας. Συνολική Ζήτηση= Συνολική Προσφορά (όχι ελλείμματα ή πλεονάσματα). 7
3 βασικές αγορές 1. Αγορά αγαθών και υπηρεσιών. 2. Αγορά Χρήματος. 3. Αγορά Συντελεστών Παραγωγής. 8
Συνάρτηση Παραγωγής (1) Συνολική ζήτηση προϊόντος => όγκος παραγωγής => επίπεδο απασχόλησης. Άρα: Η συνολική ζήτηση προσδιορίζει το προϊόν που θα παραχθεί και αποτελεί αποφασιστικό προσδιοριστικό παράγοντα της απασχόλησης. 9
Συνάρτηση Παραγωγής (2) Συνάρτηση Παραγωγής μιας οικονομίας είναι η σχέση που υπάρχει μεταξύ των παραγωγικών συντελεστών της και του προϊόντος που παράγεται με τη χρησιμοποίησή τους. 10
Συνάρτηση Παραγωγής (3) Στο βραχυχρόνιο διάστημα: Το επίπεδο απασχόλησης των παραγωγικών συντελεστών σε μια οικονομία εξαρτάται από τη συνάρτηση παραγωγής και το επίπεδο προϊόντος που θα παραχθεί. Δεδομένου ότι η τεχνολογία και οι ποσότητες κεφαλαίου, γης και επιχειρηματικής δραστηριότητας δεν αλλάζουν σημαντικά, η ποσότητα του προϊόντος που θα παραχθεί θα εξαρτηθεί από την ποσότητα εργασίας που χρησιμοποιείται στην παραγωγική διαδικασία. 11
Συνάρτηση Παραγωγής (4) Συνεπώς: Αν υπάρξει αύξηση του προϊόντος θα δημιουργηθεί ανάγκη για αύξηση της απασχόλησης της εργασίας ενώ αν υπάρξει μείωση θα συμβεί το αντίθετο. 12
Η Κλασική Θεωρία (1) Η οικονομία τείνει αυτόματα σε ισορροπία με πλήρη απασχόληση των παραγωγικών συντελεστών της (με βάση την οποία παράγουν ένα μέγιστο προϊόν) και γι αυτό δε γεννιέται θέμα προσδιορισμού του προϊόντος και του εισοδήματος, γιατί αυτό μπορεί να παραχθεί με τους υπάρχοντες συντελεστές παραγωγής και την τεχνολογία. 13
Η Κλασική Θεωρία (2) Επομένως: Η Κλασική θεωρία δεν ασχολήθηκε ιδιαίτερα με την μακροοικονομική ανάλυση, αλλά οι εκπρόσωποί της παρόλο που αναγνώριζαν ότι μπορεί να υπάρξουν περίοδοι υποαπασχόλησης, πίστευαν ότι αυτό οφείλεται στην παρέμβαση του κράτους ή των εργατικών συνδικάτων, η εξάλειψη της οποίας θα επανέφερε αυτόματα την οικονομία σε ισορροπία στο επίπεδο πλήρους απασχόλησης. 14
Η Κλασική Θεωρία (3) Αν υπάρχει πλεονάζουσα προσφορά => Μείωση τιμών προϊόντων και αμοιβών εργασίας => πλήρης χρησιμοποίηση από παραγωγούς των αχρησιμοποίητων παραγωγικών συντελεστών => Μεγιστοποίηση κερδών τους (κίνητρο για την απασχόλησής τους στην παραγωγή). Διότι: Υπάρχει πάντα επαρκής ζήτηση για την απορρόφηση του προϊόντος. 15
Η Κλασική Θεωρία (4) Ο νόμος του Say: Η προσφορά δημιουργεί τη δική της ζήτηση. Δηλαδή, η παραγωγή του προϊόντος δημιουργεί εισοδήματα ίσης αξίας, τα οποία θα δαπανηθούν οπωσδήποτε για την αγορά του παραχθέντος προϊόντος (κατανάλωση). Αλλά: Ακόμα κι αν αποταμιευτεί μέρος του εισοδήματος που δημιουργείται, λόγω της δυνατότητας είσπραξης τόκου, αντί να μείνει αδρανές θα δανειστεί. Από την άλλη μεριά: Όσοι δανειστούν εισοδήματα, δεν τα κρατήσουν αδρανή, αλλά θα τα επενδύσουν. 16
Η Κλασική Θεωρία (5) Η δαπάνη αυτή είναι ίση με το εισόδημα και το προϊόν που παράγεται. Συνεπώς, η ζήτηση στην οικονομία θα είναι ίση με το μέγιστο προϊόν που μπορεί να παραχθεί. Ακόμα και αν δεν βρεθούν άτομα να δανειστούν τα χρηματικά κεφάλαια που αποταμιεύονται και η προσφερόμενη ποσότητα θα είναι μεγαλύτερη από τη ζητούμενη, ένα μέρος των κεφαλαίων δε θα απορροφηθεί. 17
Η Κλασική Θεωρία (6) Θα λειτουργήσει ο μηχανισμός του επιτοκίου (το επιτόκιο προσδιορίζεται από την προσφορά και ζήτηση δανειακών κεφαλαίων): Αν η προσφερόμενη ποσότητα δανειακών κεφαλαίων (δηλ. η αποταμίευση) > ζητούμενη ποσότητα (δηλ. η ζήτηση για επένδυση) το επιτόκιο θα μειωθεί και η αποταμίευση θα μειωθεί και η επένδυση θα αυξηθεί. Η διαδικασία θα συνεχιστεί έως ότου: προσφερόμενη ποσότητα = ζητούμενη ποσότητα δανειακών κεφαλαίων. 18
Η Κλασική Θεωρία (7) Και άρα έτσι, θα εξασφαλιστεί η πλήρης απορρόφηση και επομένως η πλήρης χρησιμοποίηση των χρηματικών κεφαλαίων που αποταμιεύονται και τελικά ολόκληρου του εισοδήματος που δημιουργείται. 19
Η Κλασική Θεωρία (8) Όμως, ακόμα κι αν ορισμένοι αποταμιευτές που δανείστηκαν χρηματικά κεφάλαια δεν τα διοχετεύσουν στην αγορά (αλλά τα αποθησαυρίζουν) ή ακόμα και αν ο μηχανισμός του επιτοκίου για οποιοδήποτε λόγο αποτύγχανε θα λειτουργήσει τότε: Η πλήρης ευκαμψία των τιμών των προϊόντων και των συντελεστών παραγωγής. Το δεύτερο όπλο της οικονομίας κατά της μείωσης της απασχόλησης. 20
Η Κλασική Θεωρία (9) Η μείωση δηλ. των τιμών με μειωμένη παραγωγή, όταν δηλ. η προσφορά > ζήτηση θα οδηγούσε σε μείωση μισθών έως ότου: Αξία προϊόντος = Συνολική ζήτηση. Η ανεργία μπορεί να συμβεί προσωρινά λόγω αλλαγής της διάρθρωσης της ζήτησης για εργασία ή λόγω υψηλών μισθών για κάποια είδη εργασίας. Άρα: Η ευκαμψία όμως των τιμών θα εξασφάλιζε τελικά πλήρη απασχόληση. 21
Η Κλασική Θεωρία (10) Μακροοικονομική ισορροπία σύμφωνα με την κλασική θεωρία 22
Κριτική στο νόμο του Say (1) 1. Η μαζική ανεργία και η επιμηκυνόμενη ύφεση του 1930 έδειξε πως η παραγωγή δεν είναι ίση με τη ζήτηση. Σε μια ύφεση, θα υπάρχει ανεπαρκής συνολική ζήτηση των παραχθέντων αγαθών. 2. Οι τιμές και οι μισθοί δεν είναι ευέλικτοι. 3. Υπερβάλλουσα αποταμίευση. Ο ίδιος ο Say έκανε κριτική στο Ricardo για το ότι δεν έλαβε υπόψη του την πιθανότητα απόκρυψης χρημάτων, όταν υπήρχαν ανεπαρκείς ευκαιρίες επένδυσης. 23
Κριτική στο νόμο του Say (2) 4. Η παγίδα ρευστότητας: όταν, δηλαδή, το επιτόκιο είναι πολύ χαμηλό και προσεγγίζει το 0 τότε η νομισματική πολιτική αποτυγχάνει να δώσει κίνητρα στους καταναλωτές να δαπανήσουν. Ευρισκόμενοι στην παγίδα η ζήτηση για παρακράτηση χρήματος είναι μεγαλύτερη από τη ζήτηση για δαπάνη χρήματος. Οι τράπεζες αυξάνουν τα αποθέματά τους και ο ρυθμός αποταμίευσης αυξάνει, οδηγούμενοι στην πτώση της ζήτησης. 24
Κριτική στο νόμο του Say (3) 5. Όταν υπάρχει έλλειψη εμπιστοσύνης τα άτομα δεν επενδύουν και δεν δαπανούν. 6. Η απόκρυψη χρημάτων είναι παραδοσιακή ανάγκη ιδιαίτερα σε περιόδους άγχους. 7. Η σημερινή κρίση (2008 2012) έδειξε ότι τράπεζες, καταναλωτές και επιχειρήσεις επιδίωξαν να αποπληρώσουν τα χρέη τους και να μην δαπανούν όλα τους τα εισοδήματα συνέπεια αυτού η επιμήκυνση της κρίσης. 25
Η θεωρία του Keynes (1) Το επίπεδο προϊόντος και εισοδήματος ισορροπίας είναι δυνατό να είναι χαμηλότερο από το μέγιστο που μπορεί να παράγει μια οικονομία (προϊόν πλήρους απασχόλησης με πλήρη απασχόληση όλων των συντελεστών παραγωγής). Είναι όμως δυνατό να μην υπάρχει επαρκής ζήτηση για να απορροφηθεί το προϊόν και να μην επιτευχθεί ισορροπία στο επίπεδο πλήρους απασχόλησης. 26
Η θεωρία του Keynes (2) Δηλαδή, η συνεισφορά του Κέυνς: Γενική Θεωρία Απασχόλησης, Τόκου και Χρήματος (1936): Η οικονομία μπορεί να βρεθεί σε ισορροπία και σε επίπεδο προϊόντος και εισοδήματος χαμηλότερο από το επίπεδο της πλήρους απασχόλησης - Εμφάνιση ανεργίας. ή υψηλότερο από το επίπεδο της πλήρους απασχόλησης (από εντατικοποίηση των παραγωγικών συντελεστών) - Εμφάνιση πληθωρισμού. 27
Η θεωρία του Keynes (3) Αναίρεση της Κλασικής Θεωρίας για αυτόματη ισορροπία στο επίπεδο πλήρους απασχόλησης, σε μια περίοδο οικονομικής κρίσης και μεγάλης ανεργίας την περίοδο εκείνη στις ΗΠΑ. Απόρριψη της υπόθεσης της ευκαμψίας τιμών και μισθών και αντί αυτής: Δυσκαμψία τιμών και μισθών καθώς στην πράξη. Οι αμοιβές για τα περισσότερα είδη εργασίας. προσδιορίζονται από συλλογικές συμβάσεις. Οι τιμές επηρεάζονται από κρατικές παρεμβάσεις. Τα επιτόκια επηρεάζονται από τις νομισματικές αρχές, κλπ. 28
Η θεωρία του Keynes (4) Άρα: Λόγω των δυσκαμψιών δε μεταβάλλονται οι τιμές και οι αμοιβές από τις μεταβολές της ζήτησης αλλά oι μακροοικονομικές μεταβολές γίνονται κυρίως μέσω των μεταβολών του μεγέθους των προϊόντων. Όταν επομένως δεν υπάρχει επαρκής συνολική ζήτηση μπορεί να δημιουργηθεί σημαντική υποαπασχόληση των παραγωγικών συντελεστών. 29
Η θεωρία του Keynes (5) Για να υπάρξει ισορροπία στην αγορά προϊόντος πρέπει: Η συνολική δαπάνη που σχεδιάζουν να πραγματοποιήσουν οι φορείς της οικονομίας κατά τη διάρκεια μιας ορισμένης χρονικής περιόδου να είναι ίση με το προϊόν που σχεδιάζουν να παράγουν οι επιχειρήσεις κατά την ίδια περίοδο. 30
Η θεωρία του Keynes (6) Δηλαδή: Υ=C+I+G+E-M. Όπου: η συνολική δαπάνη (εισόδημα (Υ) είναι το άθροισμα: α) δαπανών για κατανάλωση (C), β) δαπανών για επένδυση (δαπάνες για πάγιο κεφάλαιο συν αξία μεταβολής αποθεμάτων) (I), γ) δαπανών Δημοσίου (G) για την αγορά αγαθών και υπηρεσιών, δ) καθαρών δαπανών από το εξωτερικό για την αγορά προϊόντων (Εξαγωγές- Εισαγωγές) (E-M). 31
Η θεωρία του Keynes (7) Περιπτώσεις ανισορροπίας: Αν η Συνολική δαπάνη < Προϊόν (με αναπασχόλητους παραγωγικούς συντελεστές). Ορισμένες επιχειρήσεις δε μπορούν να βρουν αγοραστές για τα προϊόντα τους. Συσσώρευση ανεπιθύμητων αποθεμάτων προϊόντων. Μείωση παραγγελιών και άρα παραγωγής των επιχειρήσεων. Μείωση προϊόντος και εισοδήματος. 32
Η θεωρία του Keynes (8) Μείωση συνολικής δαπάνης (για κατανάλωση και επένδυση). Νέα μείωση παραγωγής, προϊόντος και εισοδήματος. Συνέχιση διαδικασίας έως ότου το προϊόν μειωθεί ώστε η αξία του να γίνει ίση με τη συνολική δαπάνη και άρα: Επίτευξη ισορροπίας σε χαμηλότερο επίπεδο προϊόντος. 33
Η θεωρία του Keynes (9) Αν Συνολική δαπάνη > Προϊόν (με αναπασχόλητους παραγωγικούς συντελεστές): Μείωση αποθεμάτων προϊόντων. Αύξηση παραγγελιών και άρα παραγωγής των επιχειρήσεων. Αύξηση προϊόντος και εισοδήματος. Αύξηση συνολικής δαπάνης (για κατανάλωση και επένδυση). Νέα αύξηση παραγωγής, προϊόντος και εισοδήματος. Συνέχιση διαδικασίας έως ότου το προϊόν αυξηθεί ώστε η αξία του να γίνει ίση με τη συνολική δαπάνη και άρα: Επίτευξη ισορροπίας σε υψηλότερο επίπεδο προϊόντος. 34
Η θεωρία του Keynes (10) Αν Συνολική δαπάνη > Προϊόν (με όλους τους παραγωγικούς συντελεστές να απασχολούνται, δηλ. συνθήκη πλήρους απασχόλησης). Αύξηση τιμών έως ότου η χρηματική αξία του προϊόντος (διογκωμένη λόγω της αύξησης των τιμών) εξισωθεί με τη συνολική δαπάνη. 35
Η θεωρία του Keynes (11) Ισορροπία στην αγορά προϊόντος (χωρίς την ύπαρξη Δημοσίου Τομέα και εξωτερικού εμπορίου) Συνθήκη: Σχεδιαζόμενη Αποταμίευση (S) = Σχεδιαζόμενη Επένδυση (I) (καθώς η σχεδιαζόμενη αποταμίευση είναι το αποτέλεσμα αποφάσεων των ληπτών του εισοδήματος, ενώ η σχεδιαζόμενη επένδυση είναι το αποτέλεσμα αποφάσεων τελείως διαφορετικών ατόμων, των επενδυτών). 36
Η θεωρία του Keynes (12) (Αφού η πραγματοποιούμενη (ex post ex ante) αποταμίευση = (ex post ex ante) πραγματοποιούμενη επένδυση, όπου Προϊόν = Εισόδημα =C+S = C+Ι, άρα S = Ι. Καθώς ολόκληρο το εισόδημα που δημιουργείται πρέπει να δαπανάται για την αγορά του προϊόντος. 37
Η θεωρία του Keynes (13) 38
Η θεωρία του Keynes (14) Το παράδοξο της Φειδούς Αν η επένδυση είναι θετική συνάρτηση του εισοδήματος (και όχι αυτόνομη), η γραμμή που τη συμβολίζει θα είναι ανερχόμενη. Αν αυξηθεί η τάση για αποταμίευση και η γραμμή αποταμίευσης μετακινηθεί προς τα πάνω, το ποσό της πραγματοποιούμενης αποταμίευσης στην οικονομία θα μειωθεί αντί να αυξηθεί. 39
Η θεωρία του Keynes (15) Εξήγηση: Η αυξημένη τάση για αποταμίευση μειώνει την κατανάλωση και κατά συνέπεια τη συνολική δαπάνη => μείωση εισοδήματος => μείωση επένδυσης => νέα μείωση εισοδήματος. Πρόκειται για διαδικασία η οποία συνεχίζεται έως ότου επιτευχθεί ισορροπία σε εισόδημα που αντιστοιχεί σε μικρότερη αποταμίευση. 40
Η θεωρία του Keynes (16) Το Παράδοξο της Φειδούς 41
Η θεωρία του Keynes (17) Ισορροπία στην αγορά προϊόντος [με την ύπαρξη Δημοσίου Τομέα και χωρίς εξωτερικό εμπόριο (κλειστή οικονομία)]. Υπόθεση: Η οικονομική δραστηριότητα του κράτους περιορίζεται στην επιβολή φόρου εισοδήματος και στην πραγματοποίηση δαπανών για την αγορά προϊόντων (δεν υπάρχουν δηλ. μεταβιβαστικές πληρωμές, εισφορές, αποσβέσεις). Καθώς η επιβολή φόρου εισοδήματος μειώνει τη συνολική δαπάνη και άρα το διαθέσιμο εισόδημα (Υ δ = Υ-Τ). 42
Η θεωρία του Keynes (18) Και: Η δραστηριότητα του δημοσίου αυξάνει τη δαπάνη για αγορά αγαθών και υπηρεσιών. Η τελική επίδραση στο συνολικό εισόδημα εξαρτάται από το ποσό των φόρων και των δημοσίων δαπανών. 43
Η θεωρία του Keynes (19) Υ=C+I+G Συμβολισμοί: C= α+β (Υ-Τ) =α +βυ δ Όπου: α: το σταθερό μέρος της Κατανάλωσης. β: η οριακή ροπή για κατανάλωση (λόγος μεταβολής της κατανάλωσης ως προς το εισόδημα). Υ: Εισόδημα, Τ: Φόρος εισοδήματος, Υ δ : Διαθέσιμο Εισόδημα Ισορροπία στην αγορά προϊόντος (με την ύπαρξη Δημοσίου Τομέα και χωρίς εξωτερικό εμπόριο (κλειστή οικονομία). 44
Η θεωρία του Keynes (20) Εισόδημα Ισορροπίας με δημόσιο τομέα: Υ= α+β (Υ Τ)+Ι +G=> Υ= α +βυ - βτ +Ι +G=> Υ-βΥ =α-βτ +Ι +G=> (1-β) Υ =α +Ι +G-βΤ=> => Υ= α +Ι +G-βΤ/ 1-β 45
Η θεωρία του Keynes (21) Συνθήκη ισορροπίας S +T= I + G Αφού: Προϊόν= Εισόδημα= C +S +T (α) Συνολική δαπάνη=c +I +G (β) και Ισορροπία, όταν (α) = (β) 46
Η θεωρία του Keynes (22) 47
Βιβλιογραφία μαθήματος (1) Baumol, W. & Blinder, A. (2012). Μακροικονομική: Αρχές και πολιτική. Εκδόσεις Π. & Χ. Πασχαλίδη, Αθήνα. Kenes, J. M. (1936). The general theory of employment, interest and money. Macmillan Palgrave Publishing, UK. Krugman, P. & Wells, R. (2011). Μακροοικονομική. Εκδόσεις Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη. Βαρουφάκης, Γ. (2007). Πολιτική οικονομία. Εκδόσεις Gutenberg, Αθήνα. Κιόχος, Π. & Παπανικολάου, Γ. (2008). Σύγχρονη μακροοικονομική. Εκδόσεις Σύγχρονη εκδοτική, Αθήνα. 48
Βιβλιογραφία μαθήματος (2) Μανωλόπουλος, Ι. (2009). Μακροοικονομική. Εκδόσεις Αφοί Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη. Πουρναράκης, Ε. (2004). Εισαγωγή στην οικονομική. Εκδόσεις Σταμούλη, Αθήνα. Σαραντίδης, Σ. (2002). Σύγχρονη μακροοικονομική ανάλυση. Εκδόσεις Μπένου, Αθήνα. Σιδηρόπουλος, Μ. (2011). Μακροοικονομική ανάλυση. Εκδόσεις Ζυγός, Θεσσαλονίκη. 49