ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Το εθνικο' κρα' τος ' Οπως υποστηρι'χθηκε στο προηγου'µενο κεφα' λαιο, το εθνικο' κρα' τος αποτελει' σχετικα' προ'σφατη εξε'λιξη. Τα εθνικα' κρα' τη α' ρχισαν να συγκροτου'νται µε αφετηρι'α τις ιδε'ες των δυ'ο επαναστα' σεων, της Αµερικανικη'ς (1775) και της Γαλλικη'ς (1789), αναπτυ' χθηκαν κατα' τη δια' ρκεια του δε'κατου ε'νατου αιω' να και ακο'µη και ση' µερα αποτελου'ν τον επικρατε'στερο τυ'πο κρα' τους. Εχει λεχθει' ο'τι η συγκρο'τηση εθνικω' ν κρατω' ν και τα εθνικιστικα' κινη' µατα που τα υποστη' ριξαν πε'ρασαν απο' τρεις διαδοχικε'ς φα' σεις: την φα' ση των κρατω' ν της λατινικη'ς Αµερικη'ς τον δε'κατο ε'νατο αιω' να, την φα' ση της αυτοδια' θεσης των λαω' ν µε βα' ση τις αρχε'ς της συνθη'κης των Βερσαλιω' ν και την φα' ση της αποαποικιοποι'ησης. Τα κρα' τη αυτη'ς της µορφη'ς ε'χουν υιοθετη'σει την ιδε'α της ενσωµα' τωσης των ουσιαστικο'τερων λειτουργιω' ν επιβολη'ς στους ι'διους τους µηχανισµου'ς του κρα' τους µε βα' ση το επιτυχηµε'νο προ'τυπο των ισχυρω' ν δυναστικω' ν κρατω' ν της Ευρω' πης. Θεωρου' νται δε απο' τους πολι'τες τους ως η πολιτικη' ε'κφραση του ε'θνους. Οι διαδικασι'ες συγκρο' τησης εθνικω' ν κρατω' ν η' σαν ποικι'λες: απο' την επαναστατικη' αναδια' ταξη των ηγετικω' ν κοινωνικω' ν τους στρωµα' των, ο' πως στη Γαλλι'α, την απαλλαγη' τους απο' ξε'νους κυρια' ρχους µε τη δηµιουργι'α νε'ων κρατω' ν, ο'πως στην Ιταλι'α και την Ελλα' δα. Σηµαδευ'ονταν δηλαδη' κα' θε φορα' απο' µει'ζονες κοινωνικε'ς
ανατροπε' ς, που συνοδευ' ονταν απο' πολε' µους και επαναστα' σεις, εµπειρι'ες καθοριστικε'ς για την ταυτο'τητα των πολιτω' ν τους. Κρα' τος µε τα χαρακτηριστικα' της νεοτερικο'τητας Ο βρετανο' ς κοινωνιολο' γος Anthony Giddens (1938 -) υποστη' ριξε ο' τι τα εθνικα' κρα' τη υπα' ρχουν µο'νο σε αλληλεπι'δραση και ανταλλαγη' προτυ'πων µε α' λλα κρα' τη και δεν νοου'νται ε'ξω απο' ε'να πλαι'σιο διεθνου'ς συστη'µατος κρατω' ν: ιεθνει'ς σχε'σεις και εθνικο' κρα' τος γεννη' θηκαν ταυτο'χρονα. Ο συ' γχρονος κο'σµος, κατα' τον Giddens, ε' χει διαµορφωθει' απο' την αλληλεπι'δραση καπιταλισµου', εκβιοµηχα' νισης και του συστη' µατος εθνικω' ν κρατω' ν. Συνοψι'ζει δε τα χαρακτηριστικα' του κο' σµου της νεοτερικο' τητας στα εξη' ς τε'σσερα: αυξηµε'νη επιτη' ρηση, καπιταλιστικη' επιχειρηµατικο'τητα, εκβιοµηχα' νιση και συγκε'ντρωση του ελε'γχου των µε'σων α' σκησης βι'ας. Κανε'να ο'µως απο' τα χαρακτηριστικα' αυτα' δεν ανα' γεται κατ ανα' γκην σε κα' ποιο απο' τα α' λλα τρι'α, δηλαδη' δεν προκυ' πτει µε απο'λυτο τρο'πο απο' αυτα' καθω' ς διαθε'τει σχετικη' αυτονοµι'α. Η ορολογι'α Ο ορισµο' ς του ε'θνους ε'χει επιχειρηθει' α' πειρες φορε'ς, το' σες ο' σες και οι διαφορε'ς των σχετικω' ν απο' ψεων! Εδω' θα επιχειρηθει' µια συ' ντοµη ιστορικη' προσε'γγιση στη σχετικη' ορολογι'α. 2 Η λε'ξη ε'θνος ε'χει µακρα' διαδροµη' απο' την απω' τερη ελληνικη' αρχαιο'τητα. Τα λεξικα' την συνδε'ουν ετυµολογικα' µε τις λε'ξεις ε'θος και εσµο'ς, δηλαδη' µε ε'να πλη' θος χωρι'ς δοµη'. Μπορει' να αντιδιασταλλει' µε τη λε'ξη πο'λις, ο'πως το πλη' θος αντιδιαστε'λλεται µε την ιεραρχηµε'νη κοινωνι'α. 1 ' Ετ σι, ε'χουµε χρη'σεις ο'πως ε'θνος Αχαιω' ν, ε'θνος λαω' ν, αλλα' και ε'θνος ανδρω' ν, ε'θνος γυναικω' ν, ε'θνος ραψωδω' ν, ε'θνος νεκρω' ν αλλα' ακο'µη και ε'θνος µελισσω' ν, ε'θνη και εργαστη'ρια. 1. Την επιση'µανση της δια' κρισης αυτη'ς οφει'λω στην οµο'τιµη καθηγη'τρια της αρχαι'ας ιστορι'ας, κυρι'α ' Αννα Ραµου'.
3 Η λε'ξη εξελι'χθηκε ω' στε να υποδηλω' νει πλη' θος ανθρω' πων µε κοινα' κοινωνικοπολιτισµικα' χαρακτηριστικα', που τους διακρι'νουν απο' α' λλα ε' θνη ει'τε στις συνειδη' σεις των ιδι'ων, συγκροτω' ντας ταυτο' τητες, ει'τε και στα µα' τια των παρατηρητω' ν τους. Ωστο'σο, κατα' τη νεοτερικη' εποχη', εξελι'χθηκε περαιτε'ρω, ω' στε να σηµαι'νει ειδικο'τερα κοινο'τητα ανθρω' πων, που διεκδικει' να αποκτη'σει -η η'δη ε'χει επιτυ'χει- τη δικη' της ανεξα' ρτητη πολιτικη' ε'κφραση µε'σα απο' ρη'ξη µε το παρελθο'ν. Το προοι'µιο του πρω' του ελληνικου' επαναστατικου' συντα' γµατος του 1822 υποδηλω' νει ακριβω' ς αυτη' την εξελιγµε'νη, νεοτερικη' και ριζοσπαστικη' χρη' ση του ο' ρου: Το Ελληνικο' ν ε'θνος, το υπο' την φρικω' δη Οθωµανικη' ν δυναστει'αν, µη δυνα' µενον να φε'ρη τον βαρυ' τατον και απαραδειγµα' τιστον ζυγο' ν της τυραννι'ας και αποσει'σαν αυτο'ν µε µεγα' λας θυσι'ας, κηρυ'ττει ση'µερον δια των νοµι'µων Παραστατω' ν του, εις Εθνικη' ν συνηγµε'νων Συνε'λευσιν, ενω' πιον Θεου' και ανθρω' πων, την Πολιτικη'ν αυτου' υ'παρξιν και ανεξαρτησι'αν. Γυ'ρω ο'µως απο' το ζη'τηµα του ποιο'ς θα ανη'κε στη νε'α αυτη' συλλογικο'τητα, δηλαδη' ποιο' ς θα διαθε'τει την ιδιο' τητα του πολι'τη, ο' πως θα φανει' σε επο'µενο κεφα' λαιο, υπη'ρχε διαφωνι'α ακο'µη και ανα' µεσα στους πρω' τους ιδρυτε'ς της. Η νε'α, πολιτικη', χρη'ση του ο'ρου ε'θνος µπορει' να δηµιουργει' συ'γχυση στις συζητη' σεις περι' ε'θνους και εθνικισµου'. Ει'ναι ο'µως απλο' να διακριθει' απο' την µη πολιτικη' χρη'ση του ο'ρου, δηλαδη' µε τη σηµασι'α της οµα' δας η' κοινο'τητας µε κοινα' εθνοπολιτισµικα' χαρακτηριστικα', για την οποι'α ση'µερα συχνα' χρησιµοποιει'ται ο ο'ρος εθνο'τητα µε αντι'στοιχα επι'θετα αφ ενο'ς το εθνικο' ς, αφ ετε'ρου τον νεολογισµο' εθνοτικο'ς. 2 Εποµε'νως, το νεοτερικο' ε'θνος ει'ναι πολιτικη' οντο'τητα. 2. Η επινο'ηση του ο'ρου εθνοτικο'ς ικανοποιει', για τους χρη'στες του, την ανα' γκη δια' κρισης µεταξυ' των ο'ρων national και ethnic στις ευρωπαϊκε'ς γλω' σσες.
Θεωρι'ες περι' ε'θνους και εθνικισµου' ' Οπ ως επιση' µανε ο βρετανο'ς ανθρωπολο'γος Ernest Gellner (1925-1995), ο εθνικισµο' ς βασι'ζεται στην πολιτικη' αρχη' ο' τι το κρα' τος και το ε'θνος πρε'πει να συµπι'πτουν. Η αφετηρι'α της συ' γχρονης συζη' τησης για την προε'λευση του εθνικιστικου' φαινοµε'νου ανα' γεται στην περι'οδο µετα' το ευ'τερο Παγκο'σµιο Πο'λεµο, στις αρχε'ς της δεκαετι'ας του 1950, στη σκια' δηλαδη' του παραλογισµου', που ει'χαν πυροδοτη' σει οι ευρωπαϊκοι' εθνικισµοι' του εικοστου' αιω' να, και της ανα' γκης για ερµηνει'α του. Απο' το µεγα' λο ευ' ρος της σχετικη' ς βιβλιογραφι'ας, α' λλοι ερευνητε'ς ε'χουν τονι'σει την προτεραιο' τητα των κοινωνικω' ν και α' λλοι των πολιτικω' ν αιτι'ων του φαινοµε'νου. Ανα' µεσα στους πρω' τους, ξεχωριστη' επιρροη' α' σκησαν οι απο'ψεις του αµερικανου' κοινωνιολο' γου Karl Deutsch (1912-1992), ο οποι'ος συνε'δεσε τη συγκρο'τηση των εθνω' ν και εθνικω' ν συνειδη'σεων µε τη συγκρο'τηση, τα ο'ρια και την αποτελεσµατικο'τητα κοινω' ν συστηµα' των επικοινωνι'ας και κοινωνικη'ς µα' θησης στο βιβλι'ο του Nationalism and Social Communication, (Cambridge, Mass. 1953). Στη συνε'χεια, κατα' την περι'οδο της αποικιοποι'ησης και της ανα' δυσης νε'ων, µη ευρωπαϊκω' ν, εθνικω' ν διεκδικη' σεων, αλλα' και περι'οδο της δια' ψευσης των διεθνιστικω' ν προσδοκιω' ν των κοµµουνιστικω' ν κρατω' ν, τα ερωτη' µατα και οι αναλυ' σεις µε βα' ση τον κοινωνικο' ρο'λο της επικοινωνι'ας διευρυ' νθηκαν. υ' ο απο' τους σηµαντικο'τερους αναλυτε'ς του φαινοµε'νου του εθνικισµου' ει'ναι ο βρετανο' ς κοινωνιολο'γος Benedict Anderson (1936 -) και ο Ernest Gellner. Το ε'ργο τους και οι ο' ροι που χρησιµοποι'ησαν στις αναλυ' σεις τους οι δυ' ο αυτοι' συγγραφει'ς α' φησαν καθοριστικα' ι'χνη στη µετε'πειτα σχετικη' συζη'τηση. Με την ταυτο'χρονη κυκλοφορι'α των βιβλι'ων τους το 1983 ειση'γαγαν στη µελε'τη του εθνικισµου' αυτο' που αργο'τερα αποκλη'θηκε το νεοτερικο' παρα' δειγµα. 4
Στο βιβλι'ο του Φαντασιακε'ς κοινο'τητες. Στοχασµοι' για τις απαρχε'ς και τη δια'δοση του εθνικισµου' [Imagined Communities. Reflections on the Origin and Spread of Nationalism (πρω' τη ε'κδοση: 1983)], o Anderson διακρι'νει τις πραγµατικε'ς κοινο' τητες, δηλαδη' εκει'νες των οποι'ων τα µε'λη γνωρι'ζονται προσωπικα' µεταξυ' τους, απο' τις ευρυ' τερες κοινο' τητες, συχνα' εκατοµµυρι'ων ανθρω' πων, που συγκροτου' νται µε'σα στη σκε'ψη, το φαντασιακο', των µελω' ν τους. Το ιστορικο' ερω' τηµα των µηχανισµω' ν συγκρο'τησης τε'τοιων κοινοτη'των οδηγει' τον Anderson να εξετα' σει το ρο'λο της ε'ντυπης επικοινωνι'ας. Ο ε'ντυπος καπιταλισµο'ς, ο'πως ονο'µασε ο Anderson συνολικα' την κοινωνικη' αυτη' δυναµικη', βιοµηχανοποι'ησε την παραγωγη' του εντυ' που σε µαζικη' κλι'µακα, τυποποι'ησε τις γλω' σσες µε'σα σε συνεκτικε'ς γεωγραφικε'ς ζω' νες και δηµιου' ργησε συνειδη' σεις του ανη' κειν σε αντι'στοιχες, διακριτε'ς εθνοπολιτισµικε'ς κοινο'τητες. ' Οπως γρα' φει, 5 Οι ε'ντυπες γλω' σσες ε'θεσαν τις βα' σεις για τις εθνικε'ς συνειδη' σεις µε τρεις διακριτου' ς τρο' πους. Πρω' τα και κυ' ρια, δηµιου' ργησαν ενοποιηµε'να πεδι'α ανταλλαγω' ν και επικοινωνι'ας ανα' µεσα στα λατινικα' και την οµιλου' µενη δηµω' δη γλω' σσα.... ευ' τερον ο ε' ντυπος καπιταλισµο' ς προσε' δωσε στη γλω' σσα µια νε' α στερεο' τητα, που µακροπρο' θεσµα συνε'βαλε στη δηµιουργι'α µιας εικο' νας αρχαιο'τητας, η οποι'α υπη' ρξε κεντρικη' ς σηµασι'ας για την υποκειµενικη' ιδε'α του ε'θνους.... Τρι'τον, ο ε'ντυπος καπιταλισµο'ς δηµιου' ργησε γλω' σσες ισχυ' ος διαφορετικε'ς απο' τις παλαιο'τερες δηµω' δεις γλω' σσες της διοι'κησης.... (Anderson, 44) Με ο' χηµα τις εφηµερι'δες και το µυθιστο' ρηµα του δε'κατου ε'νατου αιω' να αυτη' η συνει'δηση του ανη' κειν παρη' γαγε την εµπειρι'α ενο' ς συγχρονικου' παρο' ντος µιας κοινο' τητας που τα µε'λη της δια' βαζαν τα ι'δια αναγνω' σµατα, µοιρα' ζονταν κοινα'
6 πολιτιστικα' χαρακτηριστικα' και ε'χτισαν κοινε'ς προσδοκι'ες για το µε'λλον της νε'ας τους συλλογικο'τητας αλλα' και κοινη' παρα' δοση µε συστατικα' απο' το παρελθο'ν. Και παρακα' τω συνοψι'ζει λε'γοντας ο' τι: η επι'πτωση του καπιταλισµου' και της τεχνολογι'ας του τυ'που πα' νω στη µοιραι'α ποικιλοµορφι'α των ανθρω' πινων γλωσσω' ν δηµιου' ργησε τη δυνατο' τητα νε'ας µορφη' ς φαντασιακη' ς κοινο' τητας, η οποι'α στη βασικη' της µορφολογι'α ε'θεσε το θεµε'λιο του νεοτερικου' κρα' τους. Ο ρο'λος των φιλολο' γων και λεξικογρα' φων του δε'κατου ε'νατου αιω' να στην ανασυ' σταση ενο' ς γλωσσικου' παρελθο'ντος η'ταν κεντρικο'ς για τη συγγραφη' µιας ανα' στροφης ιστορι'ας του ε'θνους, που θα ακολουθου'σε γραµµικα' το νη'µα απο' το παρο'ν ε'ως τις πηγε'ς του παρελθο' ντος. Ο Anderson ξεκινα' µε τα παραδει'γµατα των επαναστα' σεων της αµερικανικη' ς ηπει'ρου, ο' που οι τοπικε'ς ηγεσι'ες, οι Κρεολοι' πρωτοπο'ροι, ο' πως τους αποκαλει', πε'τυχαν να διαδω' σουν το µη' νυµα της πολιτικη' ς χειραφε'τησης απο' τα ευρωπαϊκα' µητροπολιτικα' κρα' τη, συγκεκριµε'να απο' τη Βρετανι'α και την Ισπανι'α, και τους ηγεµο'νες τους. Η ι'δια ιδε'α, αυτη' της χειραφε'τησης, πυροδο'τησε στη συνε'χεια, και συνεχι'ζει να πυροδοτει', τις διεκδικη' σεις των κατα' το' πους ανερχο' µενων ηγετικω' ν κοινωνικω' ν στρωµα' των. Στην πορει'α το προ'τυπο αυτο' ε'γινε αντικει'µενο µι'µησης απο' λαϊκα' κοινωνικα' στρω' µατα σε εθνικιστικα' κινη'µατα βα' σης αλλα' και απο' τις ι'διες τις κρατικε'ς ηγεσι'ες µε την οργα' νωση και επιβολη' µορφω' ν επι'σηµου εθνικισµου' απο' τα πα' νω. Πε'ρα απο' το σχολει'ο, ο Anderson προσε'θεσε στο παραπα' νω σχη'µα ορισµε'νες λειτουργι'ες και εργαλει'α, µε βα' ση τα οποι'α το εθνικο' κρα' τος οικοδοµει'ται και συντηρει'ται στις συνειδη' σεις των πολιτω' ν του: τις απογραφε'ς, τους χα' ρτες, τα µουσει'α και, τε'λος, τη διαχει'ριση της µνη' µης των συλλογικω' ν τραυµα' των. Ει'ναι εποµε'νως σαφε' ς ο' τι συ' µφωνα µε τον Anderson το ε'θνος και ο εθνικισµο' ς συγκροτου'νται στο πεδι'ο του πολιτισµικου'.
Για τον Ernest Gellner ο εθνικισµο'ς ει'ναι θεωρι'α πολιτικη'ς νοµιµοποι'ησης, που απαιτει' τα εθνοπολιτισµικα' συ' νορα να συµπι'πτουν µε τα πολιτικα' µε τρο' πο ω' στε αυτα' τα συ' νορα να µη διαχωρι'ζουν τις ηγεσι'ες απο' τον υπο'λοιπο πληθυσµο'. Ου' τως η' α' λλως, ο' πως γρα' φει, η εθνικο' τητα δεν ει'ναι εγγενη' ς ιδιο' τητα του ανθρω' που, παρο'λο που ση' µερα µοια' ζει σαν να ει'ναι. Η επικοινωνι'α διαδραµατι'ζει καθοριστικο' ρο'λο και στην ανα' λυση του Gellner. Σ αυτη' ν ε'χουν κεντρικη' σηµασι'α ο'ροι, ο' πως ο καταµερισµο' ς της εργασι'ας και η κοινωνικη' κινητικο'τητα, δηλαδη' η δυνατο'τητα να µεταβει' κανει'ς απο' µια κοινωνικη' τα' ξη σε α' λλη, καθω' ς και η ε'ννοια της υψηλη'ς κουλτου'ρας (high culture). Συγκεκριµε'να, ο Gellner µιλα' ει για δυ'ο διαδοχικου'ς κο'σµους, της αγροτικη' ς κοινωνι'ας αφ ενο' ς και της κοινωνι'ας της βιοµηχανικη' ς εποχη' ς αφ ετε'ρου. Στην πρω' τη οι α' νθρωποι ζου' σαν σε αγροτικε'ς κοινο'τητες, αποµονωµε'νοι επικοινωνιακα' µε'σα σε ε'ναν κατακερµατισµε'νο ευρωπαϊκο' χω' ρο, ενω' τα ηγετικα' στρω' µατα περιλα' µβαναν µικρο' αριθµο' µελω' ν µιας δικοικητικη'ς, στρατιωτικη'ς η' εκκλησιαστικη'ς ελι'τ, εξειδικευµε'νης στην εγγραµµατοσυ'νη. Το εγγρα' µµατο αυτο' στρω' µα στη δυτικη' Ευρω' πη ο' ριζε µια κοινη' λατινο' γλωσση υψηλη' κουλτου'ρα. Σε αυτο' το πλαι'σιο η κοινωνικη' κινητικο'τητα η' ταν ελα' χιστη και εξασφαλιζο'ταν µο'νο µε συµµετοχη' στην υψηλη' κουλτου' ρα της εποχη' ς. Αντι'θετα στον αγροτικο' κο' σµο η επικοινωνι'α περιοριζο'ταν στα στενα' γεωγραφικα' ο'ρια κα' θε τοπικη'ς γλω' σσας η' ιδιω' µατος. 7 Οι αλλαγε' ς των κοινωνικω' ν συνθηκω' ν στις βιοµηχανικε' ς κοινωνι'ες ανε'τρεψαν την παραδοσιακη' τα' ξη των αγροτικω' ν κοινωνιω' ν. Οι νε'ες οικονοµικε'ς δοµε'ς απαιτου'σαν αυξηµε'νη, εγγρα' µµατη εργατικη' δυ'ναµη, που να επικοινωνει' µε τυποποιηµε'νη γλω' σσα κατανοητη' απο' ο'λους µε τον ι'διο τρο'πο, τρο'πο που µο'νο ε'να κρατικα' ελεγχο' µενο εκπαιδευτικο' συ' στηµα µπορου' σε να εξασφαλι'σει. ' Ετ σι κατασεκυα' στηκε η νε'α, εκτεταµε'νη και οµοιογενη' ς, εθνικη' υψηλη' κουλτου' ρα, η µο'νη που διε'θετε νοµιµοποι'ηση. Αντι'στοιχα, η κατα' λληλη πολιτικη' εξουσι'α θα η'ταν
8 µο'νο εκει'νη που θα ει'χε το µε'γεθος να στηρι'ξει ε'να τε'τοιο εκπαιδευτικο' µηχανισµο'. Κατα' συνε'πεια, για τον Gellner, εφο' σον το κρατικο' εκπαιδευτικο' συ' στηµα η' ταν εκει'νο που δηµιουργου' σε την κοινη' υψηλη' κουλτου' ρα του νεοτερικου' ε'θνους, το κρα' τοςη'ταν ο δηµιουργο'ς του ε'θνους. Η α' ποψη αυτη' προκα' λεσε ε'ντονες διαφωνι'ες. Συνδε'οντας τον εθνικισµο' µε τη βιοµηχανικη' εποχη' ο Gellner τονι'ζει τη σχε'ση των δυ'ο µε τη νεοτερικο'τητα.
Βιβλιογραφι'α Anderson, B. Φαντασιακε'ς κοινο'τητες. Αθη'να: Νεφε'λη, 1997 <1983>. Gellner, E. ' Εθνη και εθνικισµο'ς. Αθη'να: Αλεξα' νδρεια, 1992 <1983>. Kitromilides, P. M. Imagined Communities and the Origins of the National Question in the Balkans. European History Quarterly, 19:2 (April 1989) 149-192. Peckham, R. S. National Histories, Natural States: Nationalism and the Politics of Place in Greece. Λονδι'νο: I.B. Tauris, 2001. Λια' κος, Α. Πω' ς στοχα'στηκαν το ε'θνος αυτοι' που η'θελαν να αλλα'ξουν τον κο'σµο;. Αθη'να: Πο'λις, 2005. Σκοπετε' α, ' Ελ λη.το προ'τυπο βασι'λειο και η Μεγα'λη Ιδε'α. ' Οψ εις του εθνικου' προβλη'µατος στην Ελλα'δα (1830-1880). Αθη'να: Πολυ'τυπο, 1988. 9