ΟΙ ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΤΩΝ ΔΕΙΚΤΩΝ ΑΕΙΦΟΡΟΥ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

ΜΑΡΤΙΟΣ-ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2006 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 1 ΟΙ ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΤΩΝ ΔΕΙΚΤΩΝ ΑΕΙΦΟΡΟΥ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΛΙΑΚΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ Πολιτικός μηχανικός Οι οικονομικοί δείκτες που χρησιμοποιούνται σήμερα δεν αντικατοπτρίζουν ούτε την πραγματική κατάσταση της οικονομίας, ούτε τις σχέσεις μεταξύ των οικονομικών μεγεθών και των περιβαλλοντικών, πολιτικών και κοινωνικών αλλαγών. Οι περιβαλλοντικοί δείκτες από την άλλη συχνά προτείνουν διαδικασίες, οι οποίες είτε δεν είναι ρεαλιστικές, είτε δεν επιτρέπουν στις επιχειρήσεις ή στα κράτη να αξιοποιήσουν τις δυνατότητες που έχουν σε κεφάλαιο και σε τεχνογνωσία. Η πολυπλοκότητα των φαινομένων και η ανάγκη για διαφύλαξη των φυσικών και πολιτιστικών αγαθών οδήγησε στη γέννηση θεωριών για την ολοκληρωμένη διαχείριση του χώρου, με απώτερο στόχο την αποκατάσταση της αρμονίας μεταξύ ανθρώπου και φύσης. Στη διάσκεψη του Ρίο για το περιβάλλον το 1992 ψηφίστηκε η Agenda 21, ένα διεθνές σχέδιο δράσης για την αειφόρο ανάπτυξη. Προτείνεται δηλαδή η ορθολογική διαχείριση των φυσικών πόρων, έτσι ώστε η ευημερία των μελλοντικών γενιών να παραμείνει στο ίδιο επίπεδο με εκείνη των προηγούμενων. Αναφέρεται ακόμη ότι πρέπει να αναπτυχθούν Σύνθετοι Δείκτες Αειφόρου Ανάπτυξης, ώστε να δημιουργηθεί μια βάση πάνω στην οποία να στηρίζεται η διαδικασία λήψης αποφάσεων. Εξάλλου η χρησιμότητα των σύνθετων δεικτών στην ποσοτικοποίηση φαινομένων, στην ανάδειξη της σχέσης αιτίουαποτελέσματος, στην εύκολη σύγκριση μεταξύ διαφορετικών ετών και περιοχών και στην ενημέρωση του κοινού, είναι γνωστή. Τα τελευταία χρόνια έχουν γίνει αρκετές προσπάθειες για τη δημιουργία προγραμμάτων που εξάγουν σύνθετους δείκτες, τόσο σε εθνικό όσο και σε τοπικό επίπεδο. Ο Ευρωπαϊκός Οργανισμός Περιβάλλοντος, ο Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών και η Γενική Διεύθυνση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής συνεργάστηκαν για τη δημιουργία του προγράμμα-

ΜΑΡΤΙΟΣ-ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2006 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 2 τος DASHBOARD OF SUSTAINABILITY. Το παραπάνω πρόγραμμα παρουσιάστηκε για πρώτη φορά το 2002 στο Γιοχάνεσμπουργκ της Νότιας Αφρικής και προτείνει μια ενδιαφέρουσα καινοτομία: το συσχετισμό της οικονομικής δραστηριότητας, μετρημένης χρηματικά, με περιβαλλοντικά μεγέθη μετρημένα σε φυσικές μονάδες π.χ. τόνους. Αναλυτικότερα εκλέγεται μια σειρά παραμέτρων, από τις οποίες εξάγονται τέσσερις θεματικοί δείκτες, ο περιβαλλοντικός, ο διοικητικός, ο κοινωνικός και ο οικονομικός, καθώς και ένας συνολικός δείκτης αειφόρου ανάπτυξης. Ακόμη παρέχει τη δυνατότητα: Γρήγορης καταχώρησης των δεδομένων. Αυτόματης σχηματικής παρουσίασης των αποτελεσμάτων. Αυτόματης κατάταξης των δεικτών. Αυτόματης τροποποίησης των αποτελεσμάτων, σε κάθε μεταβολή της βαρύτητας των παραμέτρων ή των θεματικών δεικτών. Ανάλυσης ευαισθησίας στους θεματικούς δείκτες. Αναλύσεων συσχέτισης μεταξύ των παραμέτρων και των δεικτών. Η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει θέσει ως στόχο το σχηματισμό δεικτών αειφόρου ανάπτυξης σε επίπεδο νομών και περιφερειών για όλα τα κράτη -μέλη της. Στην πράξη όμως δεν έχει γίνει καμιά ολοκληρωμένη ενέργεια από την πλευρά της ελληνικής πολιτείας. Με τη βοήθεια του DASHBOARD OF SUSTAINABILITY, σχηματίζεται μια σειρά προγραμμάτων που εξάγουν δείκτες σε επίπεδο νομών για την Ελλάδα για τα έτη 2000 και 2002. Για τη δημιουργία τους επιλέγονται 38 παράμετροι, 10 για την οικονομία, 10 για το περιβάλλον, 11 για την κοινωνία και 7 για τη διοίκηση. Σκοπός της ανάλυσης αυτής είναι η διερεύνηση των δυνατών εφαρμογών των δεικτών αειφόρου ανάπτυξης στην επίλυση συγκεκριμένων προβλημάτων και στη διαδικασία λήψης πολιτικών αποφάσεων. Οι εκλεγόμενες παράμετροι είναι οι εξής : (Πηγή: Διπλωματική εργασία του Κώστα Αριστείδου, Ε.Μ.Π. 2003). ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ 1. Δασική έκταση. 2. Καλλιεργήσιμη έκταση.

ΜΑΡΤΙΟΣ-ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2006 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 3 3. Επιφανειακή κάλυψη νερού. 4. Ατμοσφαιρικές εκπομπές CO 2. 5. Βιοδιασπάσιμα στερεά απόβλητα. 6. Ατμοσφαιρικές εκπομπές NO x. 7. Aτμοσφαιρικές εκπομπές TSP. 8. Ρύπανση νερού παράκτιας ζώνης. 9. Υγρά απόβλητα- Φορτίο BOD. 10. Υγρά απόβλητα- Φορτίο P. ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ 1. Δηλωθέν εισόδημα. 2. Επενδύσεις Μεταποιητικών Επιχ. 3. Αριθμός Ι.Χ. 4. Ακαθάριστο Προϊόν Νομού. 5. Τραπεζικές Καταθέσεις. 6. Ιδιωτικές Επενδύσεις σε κατοικίες. 7. Κλίνες ξενοδοχείων. 8. Εξαγωγές σε Ευρωπαϊκή Ένωση. 9. Τζίρος Βιομηχανίας. 10. Διανυκτερεύσεις τουριστών. ΚΟΙΝΩΝΙΑ 1. Αριθμός συνταξιούχων. 2. Κάτοχοι Μεγάλης ακίνητης περιουσίας. 3. Αστικός πληθυσμός. 4. Πυκνότητα Πληθυσμού. 5. Αύξηση πληθυσμού. 6. Ανεργία. 7. Κλίνες Θεραπευτηρίων.

ΜΑΡΤΙΟΣ-ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2006 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 4 8. Ημέρες νοσηλείας κατοίκων. 9. Μαθητές Λυκείων. 10. Μαθητές Δημοτικού. 11. Ισοκατανομή εισοδήματος. ΔΙΟΙΚΗΣΗ 1. Μέσα Μαζικής Μεταφοράς. 2. Τηλεφωνικές Συνδέσεις. 3. Τροχαία Ατυχήματα. 4. Δημόσια Νοσοκομεία Χωρητικότητα. 5. Ισότητα Φύλων. 6. Πρόσβαση σε αποχετευτικό δίκτυο. 7. Αριθμός Τοπικών ΜΜΕ. Αναλυτικότερα η δημιουργία των παραπάνω δεικτών μπορεί να χρησιμεύσει: v Στην αξιολόγηση της επίτευξης του στόχου της αειφορίας. Για το σκοπό αυτό δημιουργείται ένα πρόγραμμα χωρίς βαρύτητες στις παραμέτρους για τους νομούς της Ελλάδας και γίνεται σύγκριση μεταξύ των δεικτών των ετών 2000 και 2002. Τα κυριότερα συμπεράσματα είναι τα εξής: Δείκτης αειφόρου ανάπτυξης: Στις πρώτες θέσεις της κατάταξης βρίσκονται σταθερά νησιωτικές περιοχές. Οι περισσότεροι νομοί λαμβάνουν υψηλότερη βαθμολογία το 2002, χρονιά κατά την οποία η βαθμολογία κυμαίνεται μεταξύ 565 και 427 μονάδων. Οικονομικός δείκτης : Στις πρώτες θέσεις βρίσκονται σταθερά η Αθήνα και τα Δωδεκάνησα με αισθητά υψηλότερη βαθμολογία από τους υπόλοιπους νομούς. Η γενική εικόνα δεν είναι καθόλου ικανοποιητική και η βαθμολογία κυμαίνεται μεταξύ 516 και 53 μονάδων για το 2002.

ΜΑΡΤΙΟΣ-ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2006 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 5 Κοινωνικός δείκτης: Στις τελευταίες θέσεις βρίσκονται νομοί με έντονη οικονομική δραστηριότητα, όπως η Αθήνα, τα Δωδεκάνησα και η Θεσσαλονίκη. Εξαίρεση αποτελούν η Βοιωτία και οι περισσότερες νησιωτικές περιοχές που παρουσιάζουν ικανοποιητική εικόνα και στους δυο δείκτες. Οι διαφορές μεταξύ των νομών είναι πολύ έντονες με τη βαθμολογία να κυμαίνεται μεταξύ 735 και 340 μονάδων για το 2002. Περιβαλλοντικός δείκτης: Στις τελευταίες θέσεις, με πολύ χαμηλή βαθμολογία, βρίσκονται νομοί με έντονη βιομηχανική δραστηριότητα, όπως η Αθήνα και η Κοζάνη. Η συνολική εικόνα όμως είναι ικανοποιητική, με τη βαθμολογία να κυμαίνεται μεταξύ 857 και 419 μονάδων για το 2002. Διοικητικός δείκτης: Η Αθήνα συγκεντρώνει την υψηλότερη βαθμολογία και ακολουθούν τα υπόλοιπα μεγάλα αστικά κέντρα. Οι διαφορές μεταξύ των νομών είναι και πάλι μεγάλες, με τη βαθμολογία να κυμαίνεται μεταξύ 692 και 266 μονάδων για το 2002. Αξίζει πάντως να σημειωθεί ότι η βαθμολογία βελτιώθηκε κατά τη διετία 2000-2002. Στην ολοκληρωμένη ανάλυση των περιβαλλοντικών θεμάτων Το περιβάλλον είναι ένα πολύπλοκο δυναμικό σύστημα. Οι περιβαλλοντικές παράμετροι αλληλοεξαρτώνται, τα οικολογικά και οικονομικά ζητήματα αλληλοεπηρεάζονται και οι περιβαλλοντικές βλάβες δε σταματούν στα εθνικά σύνορα. (Πηγή: Αραβαντινός, Πολεοδομικός σχεδιασμός). Γίνεται επομένως φανερό ότι για να αναλυθούν πλήρως τα σύγχρονα περιβαλλοντικά προβλήματα απαιτείται να τεθούν συγκεκριμένοι στόχοι από την πολιτεία, να συνδεθούν τα περιβαλλοντικά ζητήματα με την οικονομία, τα κοινωνικά προβλήματα και τη δημόσια διοίκηση και να αναλυθούν πλήρως οι αλληλεπιδράσεις μεταξύ των παραμέτρων. Ο σχηματισμός δεικτών με το πρόγραμμα DASHBOARD μπορεί να συμβάλλει: Στην απογραφή του φυσικού και πολιτισμικού πλούτου. Το συγκεκριμένο πρόγραμμα εξάγει ένα συνολικό δείκτη αειφορίας χρησιμοποιώντας

ΜΑΡΤΙΟΣ-ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2006 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 6 4 επιμέρους θεματικούς δείκτες, διευκολύνοντας με αυτό τον τρόπο τη συλλογή πληροφοριών γύρω από περιβαλλοντικά θέματα. Στην ανάλυση της σχέσης αιτίου-αποτελέσματος στα περιβαλλοντικά θέματα. Η δημιουργία δεικτών για προηγούμενα χρόνια και η σύγκριση μεταξύ διαφορετικών ετών και περιοχών μπορεί να αναδείξει τις ανθρώπινες δραστηριότητες που προκαλούν προβλήματα. Στην εκτίμηση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων. Σε ορισμένες περιπτώσεις είναι δύσκολο να οριοθετήσουμε χρονικά και χωρικά τις επερχόμενες αλλαγές από μια ανθρώπινη δραστηριότητα ή κατασκευή. Παραδείγματος χάρη η κατασκευή ενός λιμανιού μπορεί να αυξήσει τον τουρισμό, με απρόβλεπτες συνέπειες, ή να μεταβάλλει την ακτογραμμή, φαινόμενο που θα εξελίσσεται χρονικά. Το συγκεκριμένο πρόγραμμα δίνει τη δυνατότητα εκτίμησης των επικείμενων αλλαγών, εάν προβλεφθεί η εξέλιξη των τιμών των παραμέτρων και δημιουργηθούν δείκτες για μελλοντικά χρόνια. Στην ανάλυση της αλληλεπίδρασης μεταξύ των παραμέτρων. Με την τοποθέτηση βαρών στις παραμέτρους ενσωματώνονται στο μοντέλο οι προτεραιότητες ή προτιμήσεις μιας κοινωνίας και οι αλληλεπιδράσεις μεταξύ των παραμέτρων. Όταν τα στοιχεία είναι ελλιπή προτιμάται ο σχηματισμός δεικτών χωρίς βαρύτητες. Για τους παραπάνω λόγους σχηματίζεται πρόγραμμα με ενδεικτικές βαρύτητες στις παραμέτρους για τη διαχείριση της παράκτιας ζώνης των νησιών του Αιγαίου για τα έτη 2000 και 2002. Τα κυριότερα συμπεράσματα είναι τα εξής: Δείκτης αειφόρου ανάπτυξης: H βαθμολογία κυμαίνεται από 617 μέχρι 381 μονάδες για το 2000 και από 566 μέχρι 459 μονάδες για το 2002. Οι Κυκλάδες και τα Δωδεκάνησα συγκεντρώνουν σταθερά τις υψηλότερες βαθμολογίες. Περιβαλλοντικός δείκτης: Η βαθμολογία κυμαίνεται από 808 μέχρι 327 μονάδες για το 2000 και από 720 ως 415 μονάδες για το 2002, με το Ηράκλειο, τις Κυκλάδες και το Ρέθυμνο να βρίσκονται σταθερά στις τελευταίες θέσεις.

ΜΑΡΤΙΟΣ-ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2006 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 7 Γενικά σχόλια: Εάν τεθεί ως προτεραιότητα η διαχείριση της παράκτιας ζώνης, οι περισσότεροι νησιωτικοί νομοί δε συγκεντρώνουν ικανοποιητικές βαθμολογίες. Σε όλους τους θεματικούς δείκτες οι διαφορές μεταξύ των νομών είναι πολύ έντονες. Τέλος στο καινούριο πρόγραμμα δεν αλλάζει αισθητά η κατάταξη των νομών. Στην προώθηση ισόρροπων αναπτυξιακών σχεδίων. Τις περισσότερες φορές οι αναπτυξιακοί στόχοι είναι πολλοί και αντικρουόμενοι. Η πρόβλεψη των πιθανών περιβαλλοντικών αλλαγών και η ενσωμάτωση της περιβαλλοντικής πολιτικής στην περιφερειακή ανάπτυξη γίνεται τότε εξαιρετικά δύσκολη διαδικασία. Μέσω των αναλύσεων συσχέτισης του προγράμματος DASHBOARD γίνεται φανερό ποιες δραστηριότητες μπορούν να συνυπάρξουν και ποιες οικονομικές, διοικητικές και κοινωνικές παράμετροι έχουν θετική συσχέτιση με τον περιβαλλοντικό δείκτη. Με αυτό τον τρόπο διευκολύνεται η κατάρτιση ισόρροπων αναπτυξιακών προγραμμάτων. Με τη βοήθεια του παραπάνω προγράμματος αναλύονται τα προβλήματα και οι προοπτικές ανάπτυξης των νησιών του Αιγαίου. Τα κυριότερα συμπεράσματα είναι: Ο τουρισμός είναι η σημαντικότερη οικονομική δραστηριότητα. Ο αριθμός διανυκτερεύσεων /κάτοικο μπορεί να αυξηθεί, εάν βελτιωθούν οι παρεχόμενες από το κράτος υπηρεσίες. Η καλλιεργήσιμη έκταση έχει αρνητική συσχέτιση με τον αριθμό διανυκτερεύσεων /κάτοικο. Αυτό δείχνει την έντονη ανάγκη για αλλαγές στις μεθόδους καλλιέργειας. Οι εξαγωγές προς χώρες της Ε.Ε. έχουν αρνητική συσχέτιση τόσο με τον αριθμό διανυκτερεύσεων /κάτοικο, όσο και με το συνολικό δείκτη. H πολύ μικρή συσχέτιση μεταξύ Α.Ε.Π και δηλωθέντος εισοδήματος υποδηλώνει την αύξηση της παραοικονομίας. Το έτος 2000 ο κοινωνικός δείκτης έχει θετική συσχέτιση με τον αριθμό διανυκτερεύσεων /κάτοικο, ενώ το 2002 αρνητική. Η παραπάνω μεταβολή πρέπει να σχετίζεται με τη διόγκωση της παραοικονομίας. Ο αριθμός μεταποιητικών επιχειρήσεων, οι ιδιωτικές επενδύσεις σε κατοικίες και η

ΜΑΡΤΙΟΣ-ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2006 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 8 πληθυσμιακή αύξηση παρουσιάζουν την εντονότερη αρνητική συσχέτιση με τον περιβαλλοντικό δείκτη. Το έτος 2002 ο περιβαλλοντικός δείκτης έχει θετική συσχέτιση μόνο με το συνολικό. Επομένως για να μειώσουμε τις περιβαλλοντικές πιέσεις που ασκούνται στην παράκτια ζώνη ο μοναδικός δρόμος είναι η ολοκληρωμένη διαχείριση του χώρου βασισμένη στις αρχές της αειφόρου ανάπτυξης. Στην εφαρμογή καινοτόμων διαδικασιών στη λήψη αποφάσεων. Tο πρόγραμμα DASHBOARD παρέχει έναν αντικειμενικό τρόπο σύγκρισης των εναλλακτικών αναπτυξιακών προτάσεων. Πρώτον σε κάθε μεταβολή της βαρύτητας των θεματικών δεικτών ή των παραμέτρων, τροποποιoύνται αυτόματα οι βαθμολογίες στο συνολικό δείκτη. Δεύτερον δίνεται η δυνατότητα ανάλυσης ευαισθησίας στους θεματικούς δείκτες, με την οποία καταγράφεται η δυνατή μεταβολή της κατάταξης των νομών μετά από τυχαία αλλαγή των βαρών. Τα παραπάνω διευκολύνουν την εκλογή της τελικής απόφασης, είτε αυτή λαμβάνεται από ειδικούς, είτε από απλούς πολίτες, με απώτερο στόχο την προώθηση της αειφόρου ανάπτυξης σε τοπικό επίπεδο. Μεταβάλλοντας τυχαία τις βαρύτητες των θεματικών δεικτών προκύπτουν τα παρακάτω συμπεράσματα για την αειφορία των νομών της Ελλάδας: Οι νομοί στις τελευταίες θέσεις της κατάταξης βελτιώνουν τη συνολική τους εικόνα μόνο με ταυτόχρονη αύξηση της βαρύτητας του κοινωνικού και του περιβαλλοντικού δείκτη. Εάν δοθεί μεγαλύτερη βαρύτητα στον κοινωνικό δείκτη, οι νομοί που βρίσκονταν στις πρώτες θέσεις θα βρεθούν πολύ χαμηλότερα. Η κατάταξη των νησιών του Αιγαίου δε μεταβάλλεται κάτω από οποιοδήποτε σενάριο. Στην ενσωμάτωση της περιβαλλοντικής διάστασης στο χωροταξικό σχεδιασμό. Όπως είδαμε, ο σχηματισμός δεικτών αειφόρου ανάπτυξης μπορεί να συμβάλλει στην αντικειμενική εκτίμηση των κοινωνικών αναγκών, στην ολοκληρωμένη ανάλυση των

ΜΑΡΤΙΟΣ-ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2006 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 9 περιβαλλοντικών προβλημάτων, στον προληπτικό σχεδιασμό και στη δημιουργία νέων οργανωτικών δομών. Είναι επομένως φανερό ότι ο σχηματισμός τους μπορεί να βοηθήσει στην επίλυση συγκεκριμένων προβλημάτων του αστικού χώρου (χωροθέτηση έργων υποδομής, επιλογή χρήσεων γης) αλλά και στη συνολική διαχείριση προστατευόμενων περιοχών. Γενικά συμπεράσματα: Οι δείκτες αειφόρου ανάπτυξης μετρούν την ανάπτυξη μιας περιοχής συγκριτικά με τις υπόλοιπες, χωρίς να γίνεται διαχωρισμός μεταξύ δημοσίων και ιδιωτικών δραστηριοτήτων. Με αυτόν τον τρόπο αναδεικνύονται ευκολότερα τα προβλήματα της κάθε περιοχής. Από την ανάλυση προκύπτει ότι στην Ελλάδα τα σημαντικότερα προβλήματα είναι οι κοινωνικές και οικονομικές ανισότητες μεταξύ των νομών, η διόγκωση της παραοικονομίας και η έλλειψη περιβαλλοντικού σχεδιασμού σε εθνικό επίπεδο. Οι σύνθετοι δείκτες αντικατοπτρίζουν με επιτυχία την πραγματική κατάσταση της οικονομίας και τις σχέσεις μεταξύ των οικονομικών μεγεθών και των περιβαλλοντικών, πολιτικών και κοινωνικών αλλαγών. Με αυτό τον τρόπο διευκολύνεται η κατάρτιση ισόρροπων αναπτυξιακών προγραμμάτων και η αναδιάρθρωση της οικονομίας. Με την ολοκληρωμένη διαχείριση του χώρου επιτυγχάνεται η διατήρηση τόσο της φυσικής, όσο και της πολιτιστικής κληρονομιάς. Η ενσωμάτωση της περιβαλλοντικής διάστασης στο χωροταξικό σχεδιασμό μπορεί να συμβάλλει στην καλύτερη συνεργασία των εμπλεκόμενων φορέων και στην αποφυγή κοινωνικών αναταραχών. Η θέσπιση νέου νομοθετικού πλαισίου και η προσφορά κινήτρων από την πολιτεία είναι απαραίτητα για την προώθηση της αειφορίας σε τοπικό επίπεδο.