Το λογισµικό εκπόνησης οικονοµοτεχνικών µελετών COBA. Η δυνατότητα εφαρµογής του στην Ελλάδα. Κ.Μ. Ευθυµίου Πολιτικός µηχανικός, Msc. Λέξεις κλειδιά: COBA, οικονοµοτεχνική µελέτη ΠΕΡΙΛΗΨΗ: Το λογισµικό COBA χρησιµοποιείται για την εκπόνηση οικονοµοτεχνικών µελετών οδικών δικτύων στη Μεγάλη Βρετανία. Πρόκειται για ένα λογισµικό που λειτουργεί σε περιβάλλον DOS. Αφού κατανοήθηκε το θεωρητικό υπόβαθρο και ο τρόπος χρήσης τους, έγινε η προσπάθεια εφαρµογής σε ελληνικά δεδοµένα. Αναδείχθηκε, κυρίως, η έλλειψη επίσηµων στοιχείων προσαρµοσµένων στα ελληνικά δεδοµένα και προτάθηκε η συλλογή των δεδοµένων που απαιτείται να γίνει. 11 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Στα πλαίσια του.π.μ.σ. του Α.Π.Θ. εκπονήθηκε η διπλωµατική εργασία που εντάσσεται στο γενικότερο πεδίο της αξιολόγησης των συγκοινωνιακών έργων µε επιβλέποντα τον Επίκουρο Καθηγητής του Τµήµατος Αγρονόµων Τοπογράφων Μηχανικών του Α.Π.Θ. κ. Σωκράτη Μπάσµπα, ο οποίος συνετέλεσε ουσιαστικά στην εκπόνησή της. Πιο συγκεκριµένα, το αντικείµενο της είναι το λογισµικό COBA. Πρόκειται για ένα πρόγραµµα Η/Υ, που διατίθεται από το TRL (Transport Research Laboratory) και χρησιµοποιείται από το Υπουργείο Μεταφορών της Μεγάλης Βρετανίας για την εκπόνηση οικονοµοτεχνικών µελετών οδικών έργων. Σκοπός ήταν να κατανοηθεί το λογισµικό και να ελεγχθεί η δυνατότητα εφαρµογής του στην Ελλάδα. Ο υπολογισµός της σκοπιµότητας ενός οδικού έργου βασίζεται στη µέθοδο της Καθαρής Παρούσας Αξίας. Συγκρίνεται η υπάρχουσα κατάσταση µε το προτεινόµενο έργο. Η διαδικασία υπολογισµού που ακολουθείται φαίνεται στο σχήµα. 1
Σχήµα 1. Η διαδικασία λήψης της απόφασης µε βάση το COBA. 22 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ε ΟΜΕΝΩΝ Η παρουσίαση της εισαγωγής δεδοµένων θεωρήθηκε απαραίτητη, γιατί το εγχειρίδιο χρήσης του λογισµικού είναι ιδιαίτερα εκτενές και αφορά περισσότερο το θεωρητικό υπόβαθρο της αξιολόγησης των οδικών έργων γενικότερα και λιγότερο τη χρήση του λογισµικού. Ακολουθεί η παρουσίαση και η επεξήγηση του αρχείου αποτελεσµάτων. Στη συνέχεια, γίνεται µια εφαρµογή στον οδικό άξονα Θεσσαλονίκης Καβάλας. Συγκρίνεται η υπάρχουσα κατάσταση µε βελτίωση της οδού, προσθέτοντας µια λωρίδα µε στόχο την αξιολόγηση της επίπτωσης των ατυχηµάτων. Το λογισµικό είναι σε περιβάλλον DOS και υποδιαιρείται σε δύο µεγάλες ενότητες δεδοµένων. Στα βασικά δεδοµένα ορίζονται : οι χρόνοι έναρξης λειτουργίας και ζωής του έργου, ο τύπος της οδού, οι κατηγορίες κυκλοφοριακών φόρτων, οι αναλογίες των κατηγοριών οχηµάτων, το κόστος λειτουργίας των οχηµάτων, το κόστος ατυχηµάτων, η αξία του χρόνου, το κόστος συντήρησης, οι προβλέψεις για τους φόρτους, το επιτόκιο επικαιροποίησης και εν γένει όλα τα γενικά χαρακτηριστικά των έργων. Στη δεύτερη ενότητα δεδοµένων εισάγονται δεδοµένα σχετικά µε τη γεωµετρία του δικτύου. Προσδιορίζονται όλα τα γεωµετρικά χαρακτηριστικά των οδών και των διασταυρώσεων, δίνοντας τη δυνατότητα στο χρήστη για κάθε τύπο να εισάγει δεδοµένα που αφορούν τις λεπτοµέρειες του σχεδιασµού. Τα δεδοµένα που µπορούν να προσδιοριστούν είναι : η συνδεσµολογία συνδέσεων και κόµβων, οι φόρτοι στους συνδέσµους και τους κόµβους, τα γεωµετρικά χαρακτηριστικά της οδού ανάλογα µε τον τύπο της, τα γεωµετρικά χαρακτηριστικά της διασταύρωσης ανάλογα µε τον τύπο της, τα ατυχήµατα µε βάση τοπικά δεδοµένα. 2
33 ΑΡΧΕΙΟ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ Αφότου γίνει η επεξεργασία των δεδοµένων από το πρόγραµµα, ακολουθεί η παραγωγή του αρχείου αποτελεσµάτων, που αποτελείται από πίνακες. Οι υπολογισµοί βασίζονται στη µέθοδο της καθαρής παρούσας αξίας. Η καθαρή παρούσα αξία προκύπτει από τη διαφορά των οφελών του χρήστη από την κατασκευή του νέου έργου ή από τη βελτίωση του υπάρχοντος και του κόστους κατασκευής του έργου. Βασιζόµενος ο χρήστης στους πίνακες, λαµβάνει εµπεριστατωµένα την απόφαση για το οικονοµικά αποδοτικότερο έργο και µπορεί να ελέγξει την ορθότητα των υπολογισµών που έγιναν προκειµένου να καταλήξει στον τελικό πίνακα. Τα βασικά στοιχεία του αρχείου αποτελεσµάτων είναι : Περίληψη των βασικών στοιχείων Περίληψη των βασικών στοιχείων για τα ατυχήµατα Περίληψη στοιχείων δικτύων Περίληψη των στοιχείων συνδέσεων και των κυκλοφοριακών ροών Περίληψη των στοιχείων συνδέσεων Λεπτοµερής συµπεριφορά διασταυρώσεων Αναφορές επαναταξινόµησης Χρονοδιαγράµµατα ταξιδιών Αναφορές υπερχωρητικότητας Αλλαγές στα συνολικά οχηµατο-χιλιόµετρα Πίνακες κόστους συνδέσµων Πίνακες κόστους διασταυρώσεων Πίνακες ατυχηµάτων απάνες ανά κατηγορία οχηµάτων και οµάδα ροής απάνες διέλευσης συνδέσεων ανά έτος Ανάλυση συντήρησης και ανάλυση των δαπανών και των οφελών 44 ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΣΕ ΕΛΛΗΝΙΚΑ Ε ΟΜΕΝΑ Η εφαρµογή που έγινε αφορούσε τµήµα του οδικού άξονα Θεσσαλονίκης Καβάλας και πρόκειται µόνο για ανάλυση ατυχηµάτων. Ερευνήθηκε το εναλλακτικό σενάριο της διαπλάτυνσης της οδού και της κατασκευής στηθαίου. Το πρόγραµµα υπολόγισε τα λειτουργικά κόστη των οχηµάτων και τα κόστη των ατυχηµάτων και µε τη χρήση της µεθόδου της Καθαρής Παρούσας Αξίας προέκυψε αποτέλεσµα που προωθεί τη λύση της διαπλάτυνσης όσον αφορά την θεώρηση των ατυχηµάτων µόνο. Είναι βασικό να σηµειωθεί ότι οι πίνακες µε τις αναλογίες των κατηγοριών των οχηµάτων για τον υπολογισµό του λειτουργικού κόστους, καθώς και οι προβλέψεις ανάπτυξης της κυκλοφοριακής κίνησης και της οικονοµίας βασίστηκαν σε βρετανικά δεδοµένα ελλείψει ύπαρξης αντιστοίχων ελληνικών από επίσηµες πηγές. Αναδεικνύεται, λοιπόν, και πάλι η ανάγκη καθορισµού γενικών λειτουργικών χαρακτηριστικών των οδών µε βάση ελληνικά δεδοµένα για την αύξησης της αξιοπιστίας των αποτελεσµάτων. 55 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 5.1 Φιλικότητα προς το χρήστη Το λογισµικό COBA λειτουργεί σε περιβάλλον DOS. Το πρόγραµµα χαρακτηρίζεται για τη γρήγορη εκµάθησή του από τον άπειρο χρήστη. Σε σύντοµο χρονικό διάστηµα ο χρήστης µπορεί να µάθει τον τρόπο εισαγωγής των δεδοµένων, αλλά και επεξεργασίας τους από το πρόγραµµα. Πιο συγκεκριµένα, η εισαγωγή των δεδοµένων διαχωρίζεται σε µεγάλες υποκατηγορίες (γεωµετρία 3
δικτύου, ατυχήµατα κ.α.). Με αυτόν τον τρόπο, εφόσον ο χρήστης έχει κάνει την προετοιµασία των δεδοµένων, εισαγάγει τα δεδοµένα κάθε κατηγορίας στα διαδοχικά κλειδιά. Κάθε κλειδί φέρει τους τίτλους κάθε δεδοµένου, κάτω από τους οποίους γίνεται η εισαγωγή των δεδοµένων. Εφόσον ο χρήστης χρησιµοποιεί το πρόγραµµα CSCREEN, µετά την εισαγωγή το λογισµικό κάνει έλεγχο των εισαχθέντων δεδοµένων και προβάλλει µηνύµατα λάθους. Εποµένως, γίνεται έλεγχος και κατά την εισαγωγή των δεδοµένων. Τα αποτελέσµατα της επεξεργασίας προκύπτουν σύντοµα και εµφανίζονται τόσο συνοπτικοί πίνακες για την εξαγωγή συµπερασµάτων όσον αφορά τα προτεινόµενα σχέδια, αλλά και λεπτοµερειακές αναφορές για την κριτική αξιολόγηση των επιµέρους υπολογισµών. 5.2 Μειονεκτήµατα του λογισµικού Ένα από τα βασικά µειονεκτήµατα του προγράµµατος είναι η θεώρηση που γίνεται ότι το µητρώο µετακινήσεων δε µεταβάλλεται µε τις νέες προτάσεις. Συνεπώς, γίνεται η υπόθεση ότι τα εξεταζόµενα σχέδια δε θα µεταβάλλουν τις επιλογές µετακίνησης των µετακινούµενων και το µητρώο µετακινήσεων παραµένει σταθερό. Η προαναφερθείσα υπόθεση δεν είναι ρεαλιστική για τις περισσότερες περιπτώσεις, εφόσον ισχύει η αρχή του User Equilibrium σύµφωνα µε την οποία «η κατάσταση ισορροπίας στις µετακινήσεις επέρχεται, όταν κανείς µετακινούµενος δε µπορεί να µεταβάλλει τη διαδροµή του και να βελτιώσει το χρόνο του». Συνεπώς, µε µια πρόταση ενός νέου έργου είναι αδύνατο να µην επηρεαστεί το µητρώο µετακινήσεων, αφού οι µετακινούµενοι θα προτιµήσουν την εναλλακτική που µειώνει το χρόνο διαδροµής τους. Επίσης, είναι σηµαντικό να σηµειωθεί ότι το λογισµικό COBA κάνει ανάλυση δεδοµένων κόστους και ωφελειών σε καθαρά οικονοµικό πλαίσιο. Πιο συγκεκριµένα στη λήψη των αποφάσεων λαµβάνονται υπόψη οι µεταβολές στο λειτουργικό κόστος, στο κόστος των ατυχηµάτων και στα καύσιµα, προσδιορίζοντας τις περιβαλλοντικές αλλαγές. ε δίνεται η δυνατότητα στο χρήστη να εισάγει την αξία εξωτερικών µεγεθών. Ένα σύνηθες εξωτερικό µέγεθος που εσωτερικοποιείται είναι η επίδραση του έργου στην ανάπτυξη της περιοχής και στο COBA αγνοείται. Επίσης, δεν εµφανίζεται σε κανένα σηµείο του προγράµµατος η δυνατότητα εκτίµησης της υπολειµµατικής αξίας του έργου, µέγεθος που µπορεί να αποβεί σηµαντικό σε ορισµένες περιπτώσεις για τη συνολική αξιολόγηση του έργου. Γενικά, η δυσκολία του προγράµµατος δε συνίσταται στη χρήση του, αλλά στην προετοιµασία των δεδοµένων που απαιτούνται. Η δυσκολία που εµφανίζεται για την εφαρµοσιµότητα του προγράµµατος στην Ελλάδα είναι ότι υπάρχουν δεδοµένα που βασίζονται σε µετρήσεις που έχουν γίνει στη Μεγάλη Βρετανία και έχουν συστηµατοποιηθεί σε πίνακες για την εύκολη και γρήγορη εφαρµογή τους από το χρήστη, οι οποίες όµως µετρήσεις δεν απηχούν την ελληνική πραγµατικότητα. 5.3 Συλλογή ελληνικών δεδοµένων Η έλλειψη συγκεντρωτικών πινάκων βασισµένων σε εθνικά στοιχεία δυσχεραίνει τη χρήση του λογισµικού στην Ελλάδα. Απαιτείται η συστηµατική συγκέντρωση στοιχείων σχετικών µε την αναλογία των κατηγοριών οχηµάτων, τις προβλέψεις ανάπτυξης της οικονοµίας και της κυκλοφορίας, το κόστος των ατυχηµάτων και το κόστος συντήρησης ανά τύπο οδού, ώστε να προκύψουν τυπικές τιµές για τη χρήση του λογισµικού. Ακόµη χρειάζονται µοντέλα πρόβλεψης ατυχηµάτων, που να αντανακλούν την ελληνική πραγµατικότητα. Καθίσταται λοιπόν σαφές ότι πρόκειται για ένα πρόγραµµα µε πολλές δυνατότητες, αλλά µε πρακτικά εµπόδια για την εφαρµογή του στην Ελλάδα, που ωστόσο κρίνεται ότι µπορούν να αντιµετωπισθούν, όταν καταστούν διαθέσιµα τα απαραίτητα δεδοµένα. Η απουσία ανάλογου λογισµικού για τη µελέτη αξιολόγησης ενός οδικού έργου στην Ελλάδα καθιστά απαραίτητη τη συνέχεια στη µελέτη του λογισµικού COBA. Σε πρώτο επίπεδο, θα πρέπει 4
να γίνει µια συστηµατική συγκέντρωση όλων των αντίστοιχων ελληνικών στοιχείων που στο λογισµικό προέκυψαν από µετρήσεις στη Μεγάλη Βρετανία. Απαιτείται, λοιπόν, επικοινωνία µε όλες τις αρµόδιες αρχές (Υπουργείο Μεταφορών και Επικοινωνιών (ΥΜΕ), ΥΠΕΧΩ Ε, Ελληνική Αστυνοµία κλπ.) και συλλογή των διαθέσιµων στοιχείων από αυτές. Με κριτική αξιολόγηση της εγκυρότητας των στοιχείων, θα πρέπει στη συνέχεια να γίνει κατάρτιση πινάκων είτε σε τοπικό είτε σε εθνικό επίπεδο, αν είναι εφικτό, που θα συστηµατικοποιήσουν την εισαγωγή των δεδοµένων στο λογισµικό και θα καταστήσουν το πρόγραµµα εξαιρετικά εύχρηστο. Κατά την κατάρτιση των πινάκων πρέπει να διατηρηθεί η κατηγοριοποίηση των οχηµάτων και των κυκλοφοριακών φόρτων, γιατί µε βάση αυτές τις κατηγορίες γίνεται η εισαγωγή των δεδοµένων. Είναι δυνατό, βέβαια, µετά από επικοινωνία µε το TRL, να διαφανεί ότι είναι δυνατή η αλλαγή αυτών των κατηγοριών σε άλλες που αντανακλούν περισσότερο την ελληνική πραγµατικότητα. Επίσης, µπορεί να γίνει µια παραµετρική ανάλυση, µεταβάλλοντας κάθε φορά ένα από τα βασικότερα δεδοµένα για ένα συγκεκριµένο έργο και παρατηρώντας τη µεταβολή των αποτελεσµάτων. Με αυτόν τον τρόπο, µπορεί να ελεγχθεί η ευαισθησία του προγράµµατος στην ακρίβεια των δεδοµένων και να εκτιµηθεί το ποσοστό ανοχής στην εκτίµηση συγκεκριµένων δεδοµένων. Αναφορές TRL, ( 2003 ) The COBA manual 5