Πανεπιστήµιο Πατρών Σχολή Ανθρωπιστικών και Κοινωνικών Επιστηµών Τµήµα Φιλολογίας ΜΠΣ «Συγκριτική Γλωσσολογία και Γλωσσική Ποικιλία» ΣΧΕΣΗ ΚΛΙΣΗΣ ΚΑΙ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ Η εµφάνιση εσωτερικής αύξησης στους προθηµατοποιηµένους ρηµατικούς τύπους της ΚΝΕ Μεταπτυχιακή ιατριβή Κουτσούκος Ν. Επόπτρια: Καθηγήτρια Ράλλη Α. Ακαδηµαϊκό Έτος 2008-2009
Σχέση Κλίσης και Παραγωγής ΣΧΕΣΗ ΚΛΙΣΗΣ ΚΑΙ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ Η εµφάνιση εσωτερικής αύξησης στους προθηµατοποιηµένους ρηµατικούς τύπους της ΚΝΕ Τριµελής επιτροπή: Καθ. Α. Ράλλη δρ Ι. Μανωλέσσου δρ Γ. Ι. Ξυδόπουλος 6 Φεβρουαρίου 2009-2 -
Η εµφάνιση εσωτερικής αύξησης στους προθηµατοποιηµένους ρηµατικούς τύπους της ΚΝΕ Περιεχόµενα Εισαγωγή 5 Περίληψη 7 1. Σχέση Κλίσης και Παραγωγής 9 1.1. Μοντέλα που υποστηρίζουν το διαχωρισµό Κλίσης και Παραγωγής 9 1.2. Μοντέλα που υποστηρίζουν την έννοια του µορφολογικού συνεχούς 12 1.3. Η σχέση Κλίσης και Παραγωγής από διαχρονική σκοπιά 14 2. Η µορφολογική υπόσταση της αύξησης στη ΝΕ 18 2.1 Η ρηµατική αύξηση στην ΚΝΕ 18 2.1.1. Η αύξηση ως κενό µορφολογικό στοιχείο 18 2.1.2. Η αύξηση ως κλιτικό πρόθηµα 20 2.2. Η ρηµατική αύξηση στις ΝΕ διαλέκτους 22 3. Οι ΑΕ προθέσεις ως σχηµατιστικά στοιχεία της ΚΝΕ 25 3.1 Οι ΑΕ προθέσεις ως προρρηµατικά της ΚΝΕ 25 3.1.1 Κριτήρια για το διαχωρισµό Παραγωγής και Σύνθεσης 25 3.1.2. Τα µορφολογικά χαρακτηριστικά των ΑΕ προθέσεων στην ΚΝΕ 29 3.2. Η διαχρονική εξέλιξη των ΑΕ προθέσεων 33 4. Η εµφάνιση της εσωτερικής αύξησης 42 4.1. Ανάλυση των δεδοµένων της ΚΝΕ 42 4.1.1. Το πρόθηµα απο- 44 4.1.2. Το πρόθηµα παρα- 47 4.2. εδοµένα από τις ΝΕ διαλέκτους 50 5. Εξέταση του θεωρητικού προβλήµατος σε διαγλωσσικά δεδοµένα 52 5.1. Παραδείγµατα από Ρoµανικές Γλώσσες 52 5.1.1. Προθηµατοποιηµένοι τύποι επιθέτου 52-3 -
Σχέση Κλίσης και Παραγωγής 5.1.2. Επιρρηµατικοί σχηµατισµοί σε -mente 53 5.1.3. Κλιτικά στοιχεία µέσα σε σχηµατισµούς υποκοριστικών 54 5.2. Παραδείγµατα από Γερµανικές Γλώσσες 55 5.2.1. Περιληπτικά ουσιαστικά µε το επίθηµα -dom 55 5.2.2. Προθηµατοποίηση συγκριτικού βαθµού επιθέτων 55 5.2.3. Εµφάνιση πληθυντικού αριθµού στο εσωτερικό των λέξεων 56 5.2.4. Σχηµατισµοί µε παθητικές µετοχές 56 5.3. Παραδείγµατα από την Τουρκική 57 6. Μορφολογική ανάλυση των προθηµατοποιηµένων ρηµατικών τύπων στη ΝΕ 58 6.1. Η ανάλυση της Ralli (2004) 58 6.2. Construction Morphology 62 6.3. Ανάλυση της εσωτερικής αύξησης µέσα στο πλαίσιο της Construction Morphology 65 Συµπεράσµατα 70 Ελληνόγλωσση Βιβλιογραφία 73 Ξενόγλωσση Βιβλιογραφία 75 Appendix 79-4 -
Η εµφάνιση εσωτερικής αύξησης στους προθηµατοποιηµένους ρηµατικούς τύπους της ΚΝΕ Εισαγωγή Η παρούσα µελέτη εντάσσεται στο χώρο της Μορφολογίας και έχει ως στόχο την εξέταση του ζητήµατος της σχέσης µεταξύ Κλίσης και Παραγωγής µέσα από την ανάλυση δεδοµένων που προέρχονται από τους ρηµατικούς σχηµατισµούς της Κοινής Νέας Ελληνικής (ΚΝΕ). Η Μορφολογία αποτελεί έναν αυτόνοµο τοµέα της εσωτερικευµένης γραµµατικής των οµιλητών (grammatical component) ο οποίος διέπεται από κανόνες και αρχές που σχετίζονται µε την ανάλυση της εσωτερικής δοµής των λέξεων. Η Μορφολογία ως επίπεδο γραµµατικής ανάλυσης περιλαµβάνει τις διαδικασίες του σχηµατισµού νέων λέξεων, δηλαδή την Παραγωγή (Derivation) και τη Σύνθεση (Compounding), αλλά και τη διαδικασία σχηµατισµού νέων τύπων των λέξεων, δηλαδή την Κλίση (Inflection). Η Κλίση -και ιδιαίτερα η σχέση της µε την Παραγωγή- αποτελεί έναν από τους πιο συζητηµένους τοµείς της Μορφολογίας, για τον οποίο υπάρχουν διαφορετικές και αντικρουόµενες απόψεις. Από τη µία πλευρά, υποστηρίζεται ότι η Κλίση ελέγχεται από τη Σύνταξη και δεν ανήκει στην Μορφολογία. Ένα από τα βασικά επιχειρήµατα για τη συγκεκριµένη θέση αποτελεί το καθολικό που διατύπωσε ο Greenberg, σύµφωνα µε το οποίο τα µορφήµατα της Κλίσης εµφανίζονται πιο περιφερειακά από τα µορφήµατα της Παραγωγής. Από την άλλη πλευρά, υποστηρίζεται ότι η Κλίση αποτελεί κοµµάτι της Μορφολογίας. Σε αυτή την περίπτωση µπορεί να θεωρηθεί είτε ως διαφορετική διαδικασία από τη Σύνθεση και την Παραγωγή είτε ως διαδικασία που διέπεται από τις ίδιες αρχές και τους ίδιους κανόνες µε τις άλλες δύο διαδικασίες. Στην παρούσα εργασία διερευνούµε τη σχέση µεταξύ Κλίσης και Παραγωγής και διατυπώνουµε επιχειρήµατα υπέρ της θεώρησης της Κλίσης ως µορφολογικής διαδικασίας που διέπεται από τις ίδιες αρχές και τους ίδιους κανόνες µε την Παραγωγή. Για να στηρίξουµε τη θέση µας, εξετάζουµε δεδοµένα από τη Νέα Ελληνική (ΝΕ) και διαπιστώνουµε ότι το καθολικό του Greenberg δεν αποτελεί απαραβίαστη αρχή. Αναλυτικότερα, εξετάζουµε περιπτώσεις εµφάνισης εσωτερικής αύξησης σε προθηµατοποιηµένους ρηµατικούς τύπους µε προθέσεις που προέρχονται από την - 5 -
Σχέση Κλίσης και Παραγωγής Αρχαία Ελληνική (ΑΕ). Στο πλαίσιο αυτού του φαινοµένου εξετάζουµε το ζήτηµα της µορφολογικής υπόστασης της αύξησης στην Κοινή Νέα Ελληνική και τα µορφολογικά χαρακτηριστικά των ΑΕ προθέσεων. Χρήσιµα συµπεράσµατα προκύπτουν και µέσα από τη σύγκριση των παραπάνω δοµών µε διαγλωσσικά και διαλεκτικά δεδοµένα. Βασικός στόχος σε µία σύγχρονη µορφολογική µελέτη είναι η ανάλυση των δοµών µε ένα µοντέλο που θα είναι σε θέση να αναπαραστήσει τους ήδη υπάρχοντες σχηµατισµούς, αλλά και βάσει αυτών να προβλέψει τους µελλοντικούς. Για το λόγο αυτό επιχειρούµε µία ανάλυση µε το πρότυπο της Construction Morphology (Booij 2005a), γιατί θεωρούµε ότι έχει περιγραφική και ερµηνευτική επάρκεια και καλύπτει επαρκώς τα προβληµατικά σηµεία προηγούµενων αναλύσεων. - 6 -
Η εµφάνιση εσωτερικής αύξησης στους προθηµατοποιηµένους ρηµατικούς τύπους της ΚΝΕ Περίληψη Στην πρώτη ενότητα παρουσιάζουµε κριτικά τις βασικές θεωρητικές προτάσεις για τη σχέση Κλίσης και Παραγωγής. Εξετάζουµε τις θεωρητικές προτάσεις που αφορούν στη συγχρονία, αλλά και στη διαχρονία των γλωσσών. Στη δεύτερη ενότητα διερευνούµε τη µορφολογική υπόσταση της ρηµατικής αύξησης στην ΚΝΕ. Παρουσιάζουµε τις διαφορετικές αναλύσεις που έχουν προταθεί για τα ελληνικά δεδοµένα και συγκρίνουµε τις δοµές της ΚΝΕ µε τις ΝΕ διαλέκτους. Παίρνουµε θέση υπέρ της θεώρησης της αύξησης στην ΚΝΕ ως στοιχείου που σχετίζεται µε την Κλίση, αλλά δεν αποτελεί κλιτικό πρόθηµα. Στην τρίτη ενότητα εξετάζουµε τη µορφολογική υπόσταση των ΑΕ προθέσεων σε συγχρονικό και διαχρονικό επίπεδο. Ακολουθώντας την ανάλυση της Ralli (2004), θεωρούµε ότι οι ΑΕ προθέσεις ως σχηµατιστικά στοιχεία ανήκουν στην Παραγωγή, αλλά διαχωρίζονται από τα αµιγή προθήµατα λόγω των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών τους. Οι µορφολογικές ιδιότητες των ΑΕ προθέσεων συγκρίνονται µε τις ιδιότητες αντίστοιχων σχηµατιστικών στοιχείων από άλλες ευρωπαϊκές γλώσσες. Στην τέταρτη ενότητα εξετάζουµε προθηµατοποιηµένους ρηµατικούς τύπους της ΚΝΕ που εµφανίζουν εσωτερική αύξηση. Παρουσιάζουµε κριτικά τις έως τώρα αναλύσεις και επιχειρούµε µία συστηµατική περιγραφή του φαινοµένου βασισµένη σε συγκεκριµένα κριτήρια. Υποστηρίζουµε ότι οι συγκεκριµένοι σχηµατισµοί αποτελούν σαφείς εξαιρέσεις στο καθολικό του Greenberg που ορίζει ότι η Κλίση εµφανίζεται πιο περιφερειακά από την Παραγωγή. Στην πέµπτη ενότητα επιχειρούµε µία συγκεντρωτική παρουσίαση των βασικότερων παραδειγµάτων που καταγράφονται στη βιβλιογραφία ως εξαιρέσεις στη γενίκευση του Greenberg. Μέσα από την παρουσίαση των δεδοµένων και την παράθεση των διαφορετικών αναλύσεων, διαπιστώνουµε τα προβλήµατα που αντιµετωπίζουν οι τυπολογικές γενικεύσεις στο επίπεδο της Μορφολογίας. Στην τελευταία ενότητα επιχειρούµε µία ανάλυση που συνδυάζει την πρόταση της Ralli (2004) για διαφορετικά µοντέλα δόµησης στο σχηµατισµό των προθηµατοποιηµένων ρηµατικών τύπων µε το θεωρητικό πλαίσιο της Construction Morphology. Προτείνουµε ένα σχήµα που αναπαριστά µε γενικό και ενιαίο τρόπο τη - 7 -
Σχέση Κλίσης και Παραγωγής δόµηση των ΑΕ προθέσεων µε ρηµατικές βάσεις και τυποποιεί την εµφάνιση της εσωτερικής αύξησης. - 8 -
Η εµφάνιση εσωτερικής αύξησης στους προθηµατοποιηµένους ρηµατικούς τύπους της ΚΝΕ 1. Σχέση Κλίσης και Παραγωγής Η Κλίση αποτελεί τη διαδικασία σχηµατισµού διαφορετικών τύπων των λέξεων µε συνδυασµό συγκεκριµένου θέµατος και κλιτικών προσφυµάτων (inflectional affixes), ενώ η Παραγωγή αποτελεί τη διαδικασία σχηµατισµού νέων λέξεων -συνήθως- µε συνδυασµό συγκεκριµένου θέµατος και παραγωγικών προσφυµάτων (derivational affixes) (Ράλλη 2005). Με βάση την υπόθεση του ισχυρού λεξικαλισµού (Strong Lexicalism Hypothesis), παίρνουµε ως δεδοµένο ότι τόσο η Κλίση, όσο και η Παραγωγή αποτελούν µορφολογικές διαδικασίες. Το βασικό ερώτηµα που ανακύπτει µετά την παραπάνω παραδοχή είναι αν η Κλίση αλληλεπιδρά µε τις υπόλοιπες µορφολογικές διαδικασίες ή αποτελεί ξεχωριστό τοµέα. Ειδικότερα για τη σχέση Κλίσης και Παραγωγής, µπορούµε να διακρίνουµε δύο αντιτιθέµενες απόψεις. Με βάση την πρώτη άποψη, η Παραγωγή προηγείται της Κλίσης και τα όρια µεταξύ των διαδικασιών είναι σαφώς διαχωρισµένα. Με βάση την αντίθετη άποψη, η Κλίση και η Παραγωγή είναι µορφολογικές διαδικασίες µε τις ίδιες αρχές και τρόπους δόµησης και τα όρια µεταξύ τους δεν είναι ευδιάκριτα. Στην παρoύσα ενότητα παραθέτουµε τις δύο απόψεις, εξετάζοντας τα βασικά τους σηµεία, µε στόχο να ελέγξουµε -σε επόµενη ενότητα- αν και κατά πόσο ισχύει η υπόθεση ότι η Κλίση ενεργεί πάντα µετά την Παραγωγή ή αν σε κάποιες περιπτώσεις πρέπει να θεωρήσουµε ότι ενεργεί µε παράλληλο τρόπο. 1.1. Μοντέλα που υποστηρίζουν το διαχωρισµό Κλίσης και Παραγωγής Τα βασικά επιχειρήµατα που συνηγορούν υπέρ του διαχωρισµού Κλίσης και Παραγωγής αναπτύσσονται σε αρκετές µελέτες (Booij 1994, 1996, 2000, Bybee 1985, Scalise 1984, 1988, Spencer 1991) 1. Οι περισσότεροι µελετητές υποστηρίζουν ότι το πιο ισχυρό επιχείρηµα για το διαχωρισµό Κλίσης και Παραγωγής µέσα στο µορφολογικό τοµέα αποτελεί η σειρά εµφάνισης των κλιτικών και παραγωγικών 1 Εκτενής κριτική για τα συγκεκριµένα επιχειρήµατα αναπτύσσεται από τους Booij (2000), Bybee (1985). Στη συγκεκριµένη εργασία θα εξετάσουµε αναλυτικά µόνο το επιχείρηµα της σειράς εµφάνισης των µορφηµάτων. - 9 -
Σχέση Κλίσης και Παραγωγής µορφηµάτων µέσα στους µορφολογικά σύνθετους σχηµατισµούς. Το συγκεκριµένο επιχείρηµα βασίζεται -κατά κύριο λόγο- στην τυπολογική παρατήρηση του Greenberg (1963), η οποία διατυπώνεται ως εξής: Καθολικό Ν.28 Εάν και η Παραγωγή και η Κλίση έπονται της ρίζας (root) ή και οι δύο προηγούνται της ρίζας, τότε η Παραγωγή είναι πάντα µεταξύ της ρίζας και της Κλίσης. Με βάση την παραπάνω παρατήρηση, σε καθολικό επίπεδο τα παραγωγικά προσφύµατα εµφανίζονται πιο κοντά στη βάση του σχηµατισµού σε σχέση µε τα κλιτικά προσφύµατα που είναι πιο περιφερειακά. Η συγκεκριµένη παρατήρηση παρουσιάζει αρκετό ενδιαφέρον, καθώς ενισχύεται και από τη διαγλωσσική µελέτη της Bybee (1985). Η Bybee υποστηρίζει ότι στο δείγµα γλωσσών που εξετάζει δεν βρήκε περιπτώσεις που να διαψεύδουν τις παρατηρήσεις του Greenberg 2. Τα εµπειρικά δεδοµένα διατυπώνονται σε µία γενικότερη θεωρητική αρχή, σύµφωνα µε την οποία η Παραγωγή δεν µπορεί να εφαρµοστεί σε βάσεις, στις οποίες έχει ήδη εφαρµοστεί κάποια διαδικασία Κλίσης (Uninflected Base Hypothesis, Scalise 1984). Με άλλα λόγια, δεν µπορούµε να έχουµε ως βάση για τις παραγωγικές διαδικασίες λέξεις (words), αλλά µόνο θέµατα (stems). Σε αυτό το σηµείο, πρέπει να αναφέρουµε ότι η σειρά εµφάνισης των µορφηµάτων αποτέλεσε ένα από τα επιχειρήµατα για την υπόθεση ότι η Κλίση τοποθετείται σε ένα µετα-συντακτικό επίπεδο (Split Morphology Hypothesis). Σύµφωνα µε αυτή την υπόθεση, η Κλίση δεν µπορεί να τροφοδοτήσει διαδικασίες σχηµατισµού νέων λέξεων, γι αυτό και θα πρέπει να τοποθετείται σε ένα επίπεδο µετά τη Σύνταξη, όπου επενεργούν διορθωτικοί κανόνες (readjustment rules), για να διαµορφώσουν τα κλιτικά χαρακτηριστικά. Ο Booij (1994, 1996) υποστηρίζει το διαχωρισµό Κλίσης και Παραγωγής µέσα στο µορφολογικό τοµέα, αλλά κάνει µία επιπλέον διάκριση στα είδη της Κλίσης, την οποία διαχωρίζει σε εγγενή Κλίση (inherent inflection) και συµφραστική Κλίση (contextual inflection). Η εγγενής Κλίση περιέχει σηµασιολογικές πληροφορίες που δεν πηγάζουν από τη Σύνταξη, χωρίς όµως να αποκλείεται η συντακτική τους χρήση. Στη συµφραστική Κλίση οι πληροφορίες δικαιολογούνται από το φραστικό 2 Η Bybee -σε γενικές γραµµές- διαφωνεί µε τα συµπεράσµατα του Greenberg, καθώς θεωρεί ότι το δείγµα του δεν αποτελείται από γλώσσες που αντιπροσωπεύουν όλες τις οικογένειες και όλους τους τύπους γλωσσών. - 10 -
Η εµφάνιση εσωτερικής αύξησης στους προθηµατοποιηµένους ρηµατικούς τύπους της ΚΝΕ περιβάλλον 3. Σύµφωνα µε τον Booij (1996), η εγγενής Κλίση παρουσιάζει αρκετές οµοιότητες µε την Παραγωγή και µπορεί να τροφοδοτήσει τις διαδικασίες σχηµατισµού νέων λέξεων, ενώ η συµφραστική κλίση θεωρείται πιο περιφερειακή από την εγγενή. Εποµένως, η Κλίση αλληλεπιδρά µε την Παραγωγή, αλλά η σχέση τους υπόκειται σε ορισµένους περιορισµούς 4. Ο διαχωρισµός Κλίσης και Παραγωγής αποτυπώνεται στα µοντέλα γραµµατικής οργάνωσης µε σαφώς διαχωρισµένα επίπεδα (levels) ή στρώµατα (strata) εφαρµογής των κανόνων κάθε διαδικασίας (Extend Ordering Hypothesis, Scalise 1984). Οι µορφολογικοί κανόνες εµφανίζονται -πάντα- µε την ακόλουθη σειρά (Scalise 1984) 5 : (Σχ. 1) κανόνες Παραγωγής κανόνες της Σύνθεσης κανόνες της Κλίσης Όπως φαίνεται και από το παραπάνω σχήµα, πρώτα εφαρµόζονται οι διαδικασίες της Παραγωγής, έπειτα, οι διαδικασίες της Σύνθεσης και, στο τέλος, οι διαδικασίες της Κλίσης. Αναδροµική εφαρµογή των κανόνων (loop device) επιτρέπεται µόνο µεταξύ Κλίσης και Σύνθεσης, µε αποτέλεσµα να αποκλείεται κάθε αλληλεπίδραση Κλίσης και Παραγωγής. Ωστόσο, όπως θα αποδειχθεί και στη συνέχεια, το συγκεκριµένο µοντέλο µορφολογικής οργάνωσης δεν καλύπτει αρκετά δεδοµένα, γιατί σε αρκετές περιπτώσεις δοµές µε στοιχεία Κλίσης µπορούν να τροφοδοτούν τη διαδικασία της Παραγωγής. 3 Ένα παράδειγµα εγγενούς Κλίσης στην Ελληνική είναι ο χρόνος και τα πρόσωπα των ρηµάτων, ενώ στη συµφραστική Κλίση εντάσσεται η (δοµική) πτώση των ουσιαστικών. 4 Στο ίδιο συµπέρασµα καταλήγει και η Ralli (1998) µε βάση την Ελληνική. 5 Ο Scalise υποστηρίζει ότι µεταξύ αυτών των βασικών κανόνων τοποθετούνται και κάποιοι κανόνες που αφορούν στο σχηµατισµό δοµών χωρίς ξεκάθαρο µορφολογικό χαρακτήρα, π.χ. τα υποκοριστικά. - 11 -
Σχέση Κλίσης και Παραγωγής 1.2. Μοντέλα που υποστηρίζουν την έννοια του µορφολογικού συνεχούς Η Bybee (1985) υποστηρίζει ότι είναι δύσκολο να βρεθούν αντικειµενικά κριτήρια για το διαχωρισµό των διαδικασιών της Κλίσης και της Παραγωγής. Βασικά κριτήρια, για να συµπεράνουµε αν ένα µόρφηµα ανήκει στις κλιτικές ή τις παραγωγικές διαδικασίες, είναι η σηµασιολογική επίδραση που ασκεί στη βάση (relevance) και το πεδίο εφαρµογής του (lexical generality). Με βάση το πρώτο κριτήριο, αν ένα µόρφηµα που συνδέεται µε µία βάση επιφέρει σηµαντικές σηµασιολογικές αλλαγές, τότε θεωρείται παραγωγικό (derivational) 6, ενώ σε αντίθετη περίπτωση θεωρείται κλιτικό. Ωστόσο, ακόµα και ανάµεσα στα παραγωγικά προσφύµατα υπάρχουν σηµαντικές διαφορές, γιατί -για παράδειγµα- τα παραγωγικά προσφύµατα που δεν αλλάζουν τη συντακτική κατηγορία της βάσης, επιφέρουν πολύ µεγαλύτερες σηµασιολογικές αλλαγές σε σχέση µε αυτά που αλλάζουν τη συντακτική κατηγορία. Με βάση το δεύτερο κριτήριο, για να κρίνουµε αν µία διαδικασία είναι κλιτική ή παραγωγική, πρέπει αν εξετάσουµε το πεδίο εφαρµογής της. Αν µία διαδικασία δεν περιορίζεται από διάφορους παράγοντες συντακτικής, φωνολογικής ή σηµασιολογικής υφής και εφαρµόζεται σε όλες τις λέξεις µίας συγκεκριµένης κατηγορίας, τότε θεωρούµε ότι ανήκει στην Κλίση. Σε αντίθετη περίπτωση, θεωρούµε ότι η διαδικασία ανήκει στην Παραγωγή 7. Η Bybee προτείνει ένα διαφορετικό µοντέλο µορφολογικής οργάνωσης, σύµφωνα µε το οποίο όλες οι µορφολογικές διαδικασίες µπορούν να τοποθετηθούν πάνω σε ένα συνεχές στο ένα άκρο του οποίου τοποθετείται η λεξική έκφραση (lexical expression), ενώ στο άλλο άκρο τοποθετείται συντακτική έκφραση (syntactic expression). Ενδιάµεσα τοποθετούνται οι παραγωγικές διαδικασίες, οι κλιτικές διαδικασίες και οι ελεύθερες γραµµατικές εκφράσεις: (Σχ. 2) Λεξική - Παραγωγική - Κλιτική - Ελεύθερη Γραµµατική - Συντακτική (έκφραση) 6 To ίδιο κριτήριο για το διαχωρισµό Κλίσης και Παραγωγής αναφέρεται και από το Scalise (1984, 1988). Εντούτοις, η Bybee προσθέτει την έννοια της διαβάθµισης στη σηµασιολογική αλλαγή που επιφέρει το πρόσφυµα. 7 Ο Scalise (1984, 1988) διατυπώνει συγκεκριµένα χαρακτηριστικά (features) που περιορίζουν τις παραγωγικές και τις κλιτικές διαδικασίες. - 12 -
Η εµφάνιση εσωτερικής αύξησης στους προθηµατοποιηµένους ρηµατικούς τύπους της ΚΝΕ Με βάση το παραπάνω σχήµα, η Παραγωγή θεωρείται ένα ενδιάµεσο στάδιο µεταξύ λεξικής και κλιτικής έκφρασης και οι διαφορές µεταξύ Κλίσης και Παραγωγής θεωρούνται χαρακτηριστικές περιπτώσεις των διαφορών που υπάρχουν µεταξύ των κλιτικών κατηγοριών. Την ίδια θέση µε την Bybee υιοθετεί και ο van Marle (1996), οποίος υποστηρίζει ότι η Κλίση και η Παραγωγή έχουν θεµελιώδεις διαφορές ως µορφολογικές διαδικασίες, αλλά συγχρόνως σε αρκετές περιπτώσεις τα όρια τους δεν είναι σαφή, µε αποτέλεσµα να αποτελούν ένα συνεχές. Πιο συγκεκριµένα, ο van Marle (1996) υιοθετεί το διαχωρισµό του Booij σε εγγενή και συµφραστική Κλίση και τοποθετεί και τα δύο είδη Κλίσης µέσα στο µορφολογικό τοµέα της Γραµµατικής. Επίσης, υποστηρίζει ότι και τα δύο είδη έχουν ενεργό ρόλο στη συντακτική δόµηση και αυτό αποτελεί την ουσιαστική τους διαφοροποίηση από την Παραγωγή. Η Ralli (1998, 1999 και Ράλλη 2005) προτείνει την αντιµετώπιση της Κλίσης ως µορφολογικό φαινόµενο και την από κοινού εξέτασή της µε τις διαδικασίες σχηµατισµού νέων λέξεων µέσα στο µορφολογικό τοµέα. Για την σχέση Κλίσης και Παραγωγής, η Ralli (1998, 1999 και Ράλλη 1986) υποστηρίζει ότι σε αρκετές περιπτώσεις δεν είναι εύκολο να διαχωρίσουµε τα παραγωγικά από τα κλιτικά προσφύµατα. Ο διαχωρισµός τους εξαρτάται σε αρκετές περιπτώσεις από τα χαρακτηριστικά της κάθε γλώσσας και γι αυτό το λόγο πρέπει να διαµορφωθεί µία µορφολογική θεωρία η οποία θα τα αντιµετωπίζει µε ενιαίο τρόπο. Επιπλέον, υποστηρίζει ότι οι κανόνες µε τους οποίους σχηµατίζονται οι κλιτοί τύποι των λέξεων είναι ίδιοι µε τους κανόνες που σχηµατίζουν καινούργιες λέξεις, γιατί βασίζονται στο συνδυασµό θέµατος και προσφύµατος. Έτσι, προτείνει τη θεώρηση των µορφολογικών κατηγοριών ως ένα συνεχές, το οποίο για τα Ελληνικά διαµορφώνεται ως εξής (Ράλλη 2005): (Σχ. 3) θέµατα δεσµευµένα θέµατα προθήµατα από ΑΕ προθέσεις παραγωγικά προσφύµατα κλιτικά εγγενή προσφύµατα κλιτικά συµφραστικά προσφύµατα - 13 -
Σχέση Κλίσης και Παραγωγής Με βάση την πρόταση της Ράλλη (2005), οι ΑΕ προθέσεις τοποθετούνται σε ένα ενδιάµεσο επίπεδο µεταξύ των δεσµευµένων θεµάτων και των παραγωγικών προσφυµάτων 8. 1.3. Η σχέση Κλίσης και Παραγωγής από διαχρονική σκοπιά Τα παραπάνω θεωρητικά µοντέλα εξετάζουν τη σχέση Κλίσης και Παραγωγής από συγχρονική σκοπιά. Ωστόσο, ο Haspelmath (1993) εξετάζει τη σχέση των δύο διαδικασιών από διαχρονική σκοπιά. Αναλύει περιπτώσεις στις οποίες ένα κλιτικό µόρφηµα «εγκλωβίζεται» στο εσωτερικό ενός σχηµατισµού ως αποτέλεσµα γραµµατικοποίησης ή προσφυµατοποίησης ενός άλλου κλιτικού στοιχείου και παρατηρεί ότι µέσα στην εξέλιξη της γλώσσας τα κλιτικά µορφήµατα δείχνουν µία τάση για µετακίνηση προς την περιφέρεια των σχηµατισµών. Ένα κοινό χαρακτηριστικό των περιπτώσεων µετακίνησης των κλιτικών µορφηµάτων είναι ότι εµφανίζονται κάποιοι υβριδικοί τύποι (hybrid forms), οι οποίοι έχουν κλιτικό στοιχείο τόσο στην περιφέρεια του σχηµατισµού, όσο και στο εσωτερικό των λέξεων. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση της Γεωργιανής, στην οποία παρατηρούνται τα εξής κλιτικά παραδείγµατα για την αόριστη αντωνυµία ra-me οτιδήποτε 9 (Haspelmath 1993): ΠΤΩΣΗ Παλαιό παράδειγµα Ενδιάµεσο Νεότερο παράδειγµα παράδειγµα ΟΝΟΜΑΣΤΙΚΗ ra-me ra-me ΟΤΙΚΗ ra-s-me ra-s-me-s ra-me-s ΕΠΙΡΡΗΜΑΤΙΚΗ ra-d-me ra-d-me-d ra-me-d ΓΕΝΙΚΗ r-is-me ra-me-s ΟΡΓΑΝΙΚΗ r-iti-me ra-me-ti Πίνακας 1 Η αόριστη αντωνυµία ra-me δηµιουργείται από το ερωτηµατικό ra τι µε προσφυµατοποίηση του δείκτη me που δείχνει αόριστη αναφορά. Στο παλαιό ΚΠ ο δείκτης τοποθετείται µετά τα κλιτικά επιθήµατα µε αποτέλεσµα να «εγκλωβίζονται» 8 Τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους θα αναλυθούν σε επόµενες ενότητες. 9 Και τα τρία κλιτικά παραδείγµατα χρησιµοποιούνται στη σύγχρονη Γεωργιανή. - 14 -
Η εµφάνιση εσωτερικής αύξησης στους προθηµατοποιηµένους ρηµατικούς τύπους της ΚΝΕ τα επιθήµατα που δηλώνουν τις πτώσεις. Στο νεότερο ΚΠ τα κλιτικά επιθήµατα εµφανίζονται µετά το δείκτη της αόριστης αναφοράς. Σε ένα ενδιάµεσο στάδιο τα κλιτικά επιθήµατα εµφανίζονται και πριν και µετά από το δείκτη αοριστίας. Οι τύποι του ενδιάµεσου κλιτικού παραδείγµατος ονοµάζονται υβριδικοί τύποι. Η µετακίνηση των κλιτικών µορφηµάτων από το εσωτερικό των λέξεων προς την περιφέρεια ονοµάζεται εξωτερίκευση της Κλίσης (externalization of inflection). Η µετακίνηση των στοιχείων της Κλίσης παρατηρείται τόσο σε παραγωγικούς, όσο και σε σύνθετους σχηµατισµούς. Πιο συχνά µετακινούνται τα επιθηµατοποιηµένα στοιχεία της Κλίσης παρά τα προθηµατοποιηµένα, γιατί υπάρχει µία γενικότερη τάση των γλωσσών να αποφεύγουν τα κλιτικά προθήµατα. Η µετακίνηση των στοιχείων της Κλίσης υπόκειται στους παρακάτω περιορισµούς: α) Μονοκατευθυντικότητα: η µετακίνηση των στοιχείων της Κλίσης γίνεται µόνο προς µία κατεύθυνση, από το εσωτερικό των λέξεων προς την περιφέρεια 10. β) Περιορισµός στην Κλίση: µόνο τα στοιχεία της Κλίσης µετακινούνται προς την περιφέρεια και όχι τα στοιχεία της Παραγωγής. γ) Υβριδικοί τύποι: µόνο τα κλιτικά µορφήµατα µπορούν να διπλασιαστούν και όχι τα κλιτικά (clitics). Βασικό ερώτηµα που προκύπτει από τα παραπάνω είναι γιατί οι οµιλητές µετακινούν στοιχεία της Κλίσης προς την περιφέρεια. Ο Haspelmath υποστηρίζει ότι η µετακίνηση δεν γίνεται για λόγους δοµικής απλότητας (formal simplicity), γιατί υπάρχουν ενδιάµεσα στάδια στην εξέλιξη του φαινοµένου κατά τα οποία τα κλιτικά παραδείγµατα παρουσιάζουν εξαιρετικές περιπλοκές. Θεωρεί ότι η γενική τάση που ενεργοποιεί τη µετακίνηση των στοιχείων της Κλίσης είναι η εξής: Αρχή της Κλίσης έξω από την Παραγωγή Μία µορφολογικά περίπλοκη λέξη προτιµάται (από τους οµιλητές), εάν τα στοιχεία της Κλίσης είναι πιο αποµακρυσµένα από το θέµα εν σχέσει µε τα στοιχεία της Παραγωγή. Η παραπάνω αρχή πρέπει να εννοηθεί ως µία γενική τάση προτίµησης (preference principle), δηλαδή ως ένας «χαλαρός» περιορισµός ( soft constraint) που µπορεί να δεχτεί εξαιρέσεις, εάν υπερισχύσουν άλλες αρχές που είναι σε σύγκρουση µε αυτόν. 10 Σύµφωνα µε τον Haspelmath (1993), παρόλο που η µονοκατευθυντικότητα είναι χαρακτηριστικό και της γραµµατικοποίησης, η µετακίνηση των στοιχείων της Κλίσης δεν σχετίζεται µε τη γραµµατικοποίηση. - 15 -
Σχέση Κλίσης και Παραγωγής Ο Haspelmath αναφέρει ότι η συγκεκριµένη τάση σχετίζεται µε το καθολικό για τη διάταξη των κλιτικών και παραγωγικών µορφηµάτων, όπως διατυπώθηκε από τον Greenberg. Η βασική διαφορά µεταξύ των δύο είναι ότι η αρχή του Haspelmath έχει έναν πιο δυναµικό χαρακτήρα, γιατί ερµηνεύει τις προτιµήσεις των οµιλητών κατά την εξέλιξη της γλώσσας, ενώ το καθολικό του Greenberg έχει πιο στατικό/περιγραφικό χαρακτήρα. Το επόµενο ερώτηµα που ανακύπτει είναι γιατί εµφανίζονται σχηµατισµοί µε εσωτερικά στοιχεία Κλίσης, εφόσον η γενική τάση της γλώσσας είναι να µετακινεί τα κλιτικά µορφήµατα προς την περιφέρεια. Σύµφωνα µε τον Haspelmath, τα στοιχεία της Κλίσης που εµφανίζονται στο εσωτερικό των σχηµατισµών είναι αποτέλεσµα των διαδικασιών της γραµµατικοποίησης. Οι αλλαγές της γραµµατικοποίησης υποκινούνται από ανεξάρτητους παράγοντες και σε αρκετές περιπτώσεις δεν λαµβάνουν υπόψιν το σύνολο της δοµής, αλλά µόνο το δοµικό περιβάλλον που συµβαίνει η αλλαγή (local optimization). Εποµένως, η εξωτερίκευση της Κλίσης µπορεί να ερµηνευτεί ως µία προσπάθεια των οµιλητών να διορθώσουν τις µη επιθυµητές δοµές που δηµιουργεί η γραµµατικοποίηση. Ο µηχανισµός που εξηγεί το πώς γίνεται η µετακίνηση των στοιχείων ονοµάζεται πλεοναστική προσφυµατοποίηση (affix pleonasm). Ως πλεοναστική προσφυµατοποίηση ορίζουµε τη διαδικασία κατά την οποία ένα µόρφηµα, το οποίο είναι σηµασιολογικά κενό, προστίθεται σε µία λέξη η οποία έχει ήδη τις µορφοσυντακτικές ιδιότητες που εκφράζονται από το µόρφηµα. Για παράδειγµα, σε αρκετές ποικιλίες της Αγγλικής προστίθεται το µόρφηµα -s- που δηλώνει των πληθυντικό αριθµό σε λέξεις οι οποίες δηλώνουν τον πληθυντικό αριθµό µε θεµατικά αλλόµορφα στην τυπική εκδοχή της Αγγλικής (standard form), π.χ.: feets αντί feet. Η πλεοναστική προσφυµατοποίηση χρησιµοποιείται από τους οµιλητές, όταν ο ορθός σχηµατισµός είναι ανώµαλος ή µη παραγωγικός, για να βελτιωθεί η µορφοσυντακτική διαφάνεια του σχηµατισµού. Τα βασικά συµπεράσµατα που προκύπτουν από την παραπάνω ενότητα είναι τα εξής; Η Κλίση µέσα στο µορφολογικό τοµέα µπορεί να αναλυθεί είτε ως όµοια διαδικασία µε την Παραγωγή είτε ως διαφορετική. Αντίστοιχα µοντέλα µορφολογικής οργάνωσης προκύπτουν σε κάθε περίπτωση. - 16 -
Η εµφάνιση εσωτερικής αύξησης στους προθηµατοποιηµένους ρηµατικούς τύπους της ΚΝΕ Επιχειρήµατα για τη σχέση Κλίσης και Παραγωγής µπορούµε να αντλήσουµε τόσο από τη διαχρονία, όσο και από τη συγχρονία των γλωσσών. - 17 -
Σχέση Κλίσης και Παραγωγής 2. Η µορφολογική υπόσταση αύξησης στη ΝΕ Σε αυτή την ενότητα, διερευνούµε τα µορφολογικά χαρακτηριστικά της ρηµατικής αύξησης στην ΚΝΕ µέσα από την παράθεση των βασικότερων απόψεων που έχουν υποστηριχτεί στη βιβλιογραφία. Τα δεδοµένα της ΚΝΕ συγκρίνονται µε αντίστοιχα δεδοµένα ΝΕ διαλέκτων. 2.1. Η ρηµατική αύξηση στην ΚΝΕ Σύµφωνα µε το διαχωρισµό του Booij (1994, 1996), η ρηµατική αύξηση ανήκει στα εγγενή κλιτικά στοιχεία. Στην Αρχαία Ελληνική, η αύξηση είχε ξεκάθαρα κλιτικό χαρακτήρα (κλιτικό πρόθηµα), γιατί η εµφάνιση της ήταν υποχρεωτική σε όλα τα ρήµατα για τη δήλωση του παρελθοντικού χρόνου είτε µε τη µορφή συλλαβικής είτε µε τη µορφή χρονικής αύξησης. Σε αντίθεση µε την ΑΕ, η µορφολογική υπόσταση της αύξησης στο ρηµατικό παράδειγµα της Κοινής Νέας Ελληνικής αποτελεί ένα αµφιλεγόµενο ζήτηµα. Στις ενότητες που ακολουθούν, θα παραθέσουµε κριτικά τις βασικές απόψεις σχετικά µε το ζήτηµα της ρηµατικής αύξησης. 2.1.1. Η αύξηση ως κενό µορφολογικό στοιχείο Η Ralli (1988 και Ράλλη 2005) υποστηρίζει ότι στους παρωχηµένους χρόνους παρατηρείται µία µετακίνηση του τόνου προς τα αριστερά η οποία προκαλείται από το µόρφηµα του χρόνου 11 (δηλαδή από το κλιτικό επίθηµα), που είναι επίσης χαρακτηρισµένο ως προς το πρόσωπο και τον αριθµό και φέρει στο λήµµα του τη συγκεκριµένη φωνολογική πληροφορία. Για παράδειγµα, στον τύπο του παρατατικού έδενα, τα µορφηµατικά στοιχεία είναι το ρηµατικό θέµα δεν- και το κλιτικό επίθηµα - 11 Υπάρχει ουσιώδης διαφορά µεταξύ ΑΕ και ΝΕ ως προς την έκφραση του χρόνου. Στα ΑΕ, η έκφραση του παρελθόντος πραγµατωνόταν από την αύξηση, αφού η παρουσία της ήταν υποχρεωτική (ανεξάρτητα από τον τόνο) και οι καταλήξεις των παρωχηµένων χρόνων δεν επεδείκνυαν συστηµατικότητα, ώστε να θεωρηθούν εκφραστές του παρελθόντος. Αντίθετα, στα ΝΕ η έκφραση του παρελθόντος πραγµατώνεται από τις καταλήξεις των κλιτών ρηµατικών τύπων, οι οποίες εµφανίζονται συστηµατικά στους µονολεκτικούς παρωχηµένους χρόνους (Ράλλη 2005). - 18 -
Η εµφάνιση εσωτερικής αύξησης στους προθηµατοποιηµένους ρηµατικούς τύπους της ΚΝΕ α. Η τονική ιδιότητα του -α να µετακινεί τον τόνο προς τα αριστερά προκαλεί µετατόπιση της φωνολογικής ένδειξης του θέµατος δεν- να φέρει τόνο εκτός των ορίων της λέξης, αφού δεν υπάρχει άλλη συλλαβή, για να τοποθετηθεί ο τόνος. Εποµένως, η µετακίνηση του τόνου επιβάλλει την εµφάνιση µίας επιπλέον συλλαβής ως φορέα του τόνου 12. Με βάση τα παραπάνω, η αύξηση είναι απλό επενθετικό στοιχείο και η παρουσία της εξαρτάται από τις παρακάτω συνθήκες (µορφοφωνολογικό περιβάλλον): α) το θέµα να αρχίζει από σύµφωνο και β) το θέµα χωρίς την αύξηση να είναι δισύλλαβο, γ) να είναι ρήµα ενεργητικής φωνής, δ) να ανήκει στην Κλιτική Τάξη 1 13. Ένα ενδεικτικό παράδειγµα κλίσης είναι το εξής: [+ΣΥΝΟΠΤ], [+ΠΑΡΕΛΘΟΝ] [-ΠΑΘΗΤ] έ 14 -γρα-ψα έ-γρα-ψες έ-γρα-ψε γρά-ψα-µε γρά-ψα-τε έ-γρα-ψαν Πίνακας 2 Με βάση, λοιπόν, τα παραπάνω είναι φανερό ότι το ρηµατικό παράδειγµα έχει εγγενή µετρική δοµή η οποία επιβάλλει µετακίνηση του κύριου τόνου της λέξης, ανεξάρτητα από τη θέση του τόνου στον ενεστώτα της οριστικής, π.χ.: πείραξα αλλά πειράζω, οµολόγησα αλλά οµολογώ, κοιµήθηκα αλλά κοιµάµαι (Nespor 1999). Το µετρικό σχήµα απεικονίζεται ως εξής 15 : (Σχ. 4) σσσ (όπου σ=τονισµένη συλλαβή) 12 Την ίδια ανάλυση προτείνουν και οι Μπαµπινιώτης (1972), Κλαίρης και Μπαµπινιώτης (1999), Holton κ.ά. (1999). 13 Βλ. Ράλλη (2005) για τις κλιτικές τάξεις της ΝΕ. 14 Η επιλογή του -ε- ως φορέα του τόνου είναι µία δοµή που προτιµάται, γιατί προϋπήρχε σε παλαιότερες φάσεις της γλώσσας (Αρχή διατήρησης της δοµής). 15 Μόνο ο τονισµός του παρατατικού των µεσοπαθητικών τύπων, π.χ. κοιµόµουν, διαφέρει από το τονικό σχήµα των παρωχηµένων χρόνων. Ωστόσο, η προσθήκη του φωνήεντος -α- στην κατάληξη σε ορισµένες περιπτώσεις, π.χ. κοιµόµουνα, µπορεί να ερµηνευτεί ως µία τάση για ικανοποίηση του γενικότερου τονικού σχήµατος (Κλαίρης και Μπαµπινιώτης 1999). - 19 -
Σχέση Κλίσης και Παραγωγής Η Ralli (1988) τυποποιεί την εισαγωγή της αύξησης µε έναν κανόνα εξαρτηµένο από τη διαδοχή στοιχείων (string dependent rule), ο οποίος θυµίζει µορφοφωνολογικό µετασχηµατισµό: εισάγει το στοιχείο της αύξησης στην αρχή ενός ρηµατικού τύπου που φέρει την πληροφορία [ΠΑΡΕΛΘΟΝ], δεν αλλάζει τη σηµασία της µορφολογικής δοµής, αλλά η εφαρµογή του εξαρτάται από τον αριθµό των συλλαβών του ρηµατικού τύπου. (Σχ. 5) Ø ε / ## 16 σσ Ρ [ΠΑΡΕΛΘΟΝ] [+τόνος] Ωστόσο, η παραπάνω ανάλυση φαίνεται ανεπαρκής σε περιπτώσεις προθηµατοποιηµένων ρηµατικών δοµών. Πιο συγκεκριµένα, υπάρχουν ρήµατα τα οποία έχουν ικανό αριθµό συλλαβών, για να καλύψουν τη θέση του τόνου, αλλά εµφανίζουν εσωτερική αύξηση, π.χ.: γρά-φω έ-γρα-ψα και κατα-γρά-φω ;κατάγραψα αλλά κατέγραψα. Στην ενότητα 4. εξετάζεται η σχέση προθηµάτων και εσωτερικής αύξησης και επιχειρείται µία µορφολογική ανάλυση βάσει συγκεκριµένων κριτηρίων. 2.1.2. Η αύξηση ως πρόθηµα Οι Joseph και Janda (1988) υποστηρίζουν ότι η αύξηση δεν έχει αποκλειστικά µορφοφωνολογικό λόγο ύπαρξης, καθώς υπάρχουν περιπτώσεις όπως: α) ρήµατα που φέρουν αύξηση ανεξαρτήτως τόνου, π.χ.: επρόκειτο και β) περιπτώσεις ρηµάτων που έχουν εσωτερική αύξηση, π.χ.: µετέφρασε. Εποµένως, για τους Joseph και Janda (1988) η αύξηση διατηρεί το µορφολογικό της χαρακτήρα και δεν έχει γίνει απόλυτα φωνολογικό στοιχείο, παρόλο που σε αρκετές περιπτώσεις η κατανοµή της καθορίζεται από φωνολογικούς παράγοντες (προτίµηση να εµφανίζεται όπου τονίζεται). Η ανάλυση των Joseph και Janda παρουσιάζει τα εξής προβλήµατα: α) δεν λαµβάνει υπόψιν ότι τα ρήµατα που εµφανίζουν υποχρεωτικά την αύξηση είναι περιορισµένα και -συνήθως- µαρκαρισµένα ως προς την χρήση τους, π.χ.: ανεκοινώθη, συνελήφθη και β) παραβλέπει το γεγονός ότι η εσωτερική αύξηση δεν 16 Σε παλιότερες δοµικές αναλύσεις τα σύµβολα # # δήλωναν τα όρια των µορφηµάτων. - 20 -
Η εµφάνιση εσωτερικής αύξησης στους προθηµατοποιηµένους ρηµατικούς τύπους της ΚΝΕ εµφανίζεται σε όλους τους προθηµατοποιηµένους ρηµατικούς τύπους µε ΑΕ πρόθεση, π.χ.: αποφράζω απόφραξα αλλά ;απέφραξα, αποψύχω απόψυξα αλλά ;απέψυξα. Οι Μαλικούτη-Drachman και Drachman (1992, 1993) υποστηρίζουν ότι η µετρική ανάλυση του ρηµατικού τονισµού της ΚΝΕ δείχνει ότι η οπισθοχωρητική κίνηση του τόνου στους παρωχηµένους χρόνους είναι επιφαινόµενο, δηλαδή το αποτέλεσµα διµερούς µετρικού συστατικού µε κεφαλή αριστερά (τροχαϊκός πόδας). Με βάση την ανάλυσή τους, η αύξηση αποτελεί ένα κενό µορφολογικό στοιχείο που χαρακτηρίζει τους παρωχηµένους χρόνους. Το µόρφηµα αυτό αντιπροσωπεύεται στο Λεξικό µε ένα κενό φωνήεν (V), το οποίο παίρνει τα Χ της αµαρκάριστης περίπτωσης για τα Ελληνικά (-ε-), όταν τονίζεται, ενώ παραµένει κενό, όταν είναι άτονο. Βασικά επιχειρήµατα µε τα οποία υποστηρίζουν την άποψή τους είναι: α) παρόλο που σε ορισµένες περιπτώσεις υπάρχει ικανός αριθµός συλλαβών, για να φέρουν τον τόνο, λόγω της παρουσίας προκλιτικών, παρατηρείται εµφάνιση (τονισµένης και άτονης) αύξησης, π.χ.: το έφερα, β) παρόλο που έχουµε οπισθοχωρητική κίνηση του τόνου και στο παράδειγµα της προστακτικής, δεν παρατηρείται παράλληλη εµφάνιση αύξησης, γεγονός που µας οδηγεί στο συµπέρασµα ότι η αύξηση είναι µαρκαρισµένη µορφολογικά για τους παρωχηµένους χρόνους, π.χ. γράφω έγραφε αλλά γράψε. Ως προς την περίπτωση των προκλιτικών, πρέπει να παρατηρήσουµε ότι δεν υπάρχει σταθερή κατανοµή στην παρουσία της αύξησης και παρατηρούνται παραδείγµατα όπως το έφερε αλλά και το φερε 17. Σχετικά µε την προστακτική, θα πρέπει να εξετάσουµε τις τονικές ιδιότητες των καταλήξεών της, αλλά και το τονικό πλαίσιο των ρηµατικών παραδειγµάτων, για να κάνουµε σύγκριση µε τους παρωχηµένους χρόνους 18. Ωστόσο, θα πρέπει να αναφέρουµε ότι η εµφάνιση της αύξησης σε προθηµατοποιηµένους ρηµατικούς τύπους της προστακτικής, όπως: υπέγραψε αντί ;υπόγραψε και µετέφερε αντί ;µετάφερε, αποτελεί -µάλλον- αποτέλεσµα αναλογικού σχηµατισµού. Οι Revithiadou και Spyropoulos (2008) µελετούν την µορφολογική υπόσταση της αύξησης µέσα στο πλαίσιο της Κατανεµηµένης Μορφολογίας (Distributed Morphology). Εξετάζουν το ρηµατικό παράδειγµα απροθηµατοποίητων ρηµατικών 17 Η εµφάνιση της αύξησης στις συγκεκριµένες περιπτώσεις εµφανίζει αρκετές οµοιότητες µε τα αντίστοιχα παραδείγµατα προθηµατοποιηµένων ρηµατικών τύπων ως προς τη δόµηση των σχηµατισµών. 18 Η µελέτη του συγκεκριµένου ζητήµατος ξεπερνά το στόχο της παρούσας εργασίας. - 21 -
Σχέση Κλίσης και Παραγωγής τύπων της ΚΝΕ και κάνουν σύγκριση µε τις διαλέκτους. Υποστηρίζουν ότι η αύξηση είναι ένα πρόθηµα που αποτελείται από µοραϊκή θέση χωρίς τεµαχιακό υλικό και φέρει εγγενείς τονικές ιδιότητες. Το µόρφηµα κάτω από ειδικές φωνολογικές συνθήκες πραγµατώνεται είτε ως τόνος στην προπαραλήγουσα είτε ως τονισµένο φωνήεν -ε-. Το πρόθηµα αυτό αποτελεί την ουδέτερη πραγµάτωση του χαρακτηριστικού [ΠΑΡΕΛΘΟΝ] και βρίσκεται σε σχέση αλλοµορφίας µε άλλες πραγµατώσεις του ιδίου χαρακτηριστικού. Στην παραπάνω ανάλυση µπορούµε να εντοπίσουµε ορισµένα µειονεκτήµατα. Πρώτον, δεν εξετάζονται προθηµατοποιηµένα ρήµατα σε παρωχηµένο χρόνο, για να ελεγχθεί η υπόθεση σχετικά µε την τοποθέτηση του τόνου. Σε αυτές τις περιπτώσεις διαπιστώνουµε ότι ο τόνος δεν είναι πάντα γειτνιάζων στο πρόθηµα της αύξησης, όπως υποστηρίζεται από τους Revithiadou και Spyropoulos, π.χ.: κατακερµατίζω κατακερµάτισα. Επίσης, στην ΚΝΕ δεν υπάρχουν προθήµατα µε κλιτικό χαρακτήρα, δηλαδή προθήµατα που να φέρουν σηµασιοσυντακτικά χαρακτηριστικά (Ράλλη 2005). Εποµένως, η υπόθεση σχετικά µε την ύπαρξη ενός κενού κλιτικού προθήµατος είναι κάπως προβληµατική. Συµπερασµατικά, αναφέρουµε ότι η εµφάνιση της αύξησης στα προθηµατοποιηµένα ρήµατα µε ΑΕ προθέσεις, συνδέεται µε την Κλίση των παρωχηµένων χρόνων είτε αποτελεί κενό πρόθηµα είτε αποτελεί στοιχείο που στερείται µορφολογικής υπόστασης. Η εµφάνιση ενός στοιχείου που σχετίζεται µε την Κλίση µέσα σε παράγωγους σχηµατισµούς έχει ενδιαφέρουσες προεκτάσεις για τη µορφολογική θεωρία. 2.2. Η ρηµατική αύξηση στις ΝΕ διαλέκτους 19 Στην παρούσα ενότητα εξετάζουµε τα µορφολογικά χαρακτηριστικά της ρηµατικής αύξησης σε ορισµένες νεοελληνικές διαλέκτους. Βασικός στόχος είναι να δείξουµε ότι δεν παρουσιάζεται οµοιοµορφία µεταξύ ΚΝΕ και διαλέκτων. Οι Drachman και Malikouti-Drachman (2001) υποστηρίζουν ότι σε µερικές διαλέκτους η συλλαβική αύξηση δεν συµπεριφέρεται όπως στην ΚΝΕ 20, αλλά διατηρεί τον προθηµατικό της χαρακτήρα, γιατί εµφανίζεται υποχρεωτικά ακόµα και 19 Τα δεδοµένα των διαλέκτων δίνονται σε φωνολογική µεταγραφή, ακολουθώντας σχετικές µελέτες. 20 Οι Drachman και Malikouti-Drachman αναθεωρούν την παλαιότερη άποψή τους σχετικά µε τη µορφολογική υπόσταση της αύξησης στην ΚΝΕ. - 22 -
Η εµφάνιση εσωτερικής αύξησης στους προθηµατοποιηµένους ρηµατικούς τύπους της ΚΝΕ στους τύπους που είναι άτονη, ενώ η χρονική αύξηση εµφανίζεται µόνο σε παγιωµένους τύπους ως θεµατικό αλλόµορφο. Χαρακτηριστικά είναι τα παραδείγµατα από τις παρακάτω διαλέκτους (Drachman & Malikouti-Drachman 2001): α) Στα νότια Χιώτικα, η αύξηση εµφανίζεται σε όλα τα ρήµατα. Τα ρήµατα που ξεκινούν από σύµφωνο παρουσιάζουν αλλοµορφία ως προς την αύξηση ανάλογα µε τη θέση του τόνου. Σε όσες περιπτώσεις η αύξηση τονίζεται, επιλέγεται το αλλόµορφο -i-, π.χ. ígrapsa (1o ΕΝ. [+ΣΥΝΟΠΤ], [+ΠΑΡΕΛΘΟΝ]), ενώ σε όσες περιπτώσεις δεν τονίζεται, επιλέγεται το αλλόµορφο -e- egrápsame (1o ΠΛΗΘ. [+ΣΥΝΟΠΤ], [+ΠΑΡΕΛΘΟΝ]). Όσα ρήµατα ξεκινούν από φωνήεν έχουν θεµατικά αλλόµορφα για τους παρωχηµένους χρόνους, π.χ.: aγorázo (1o ΕΝ. [-ΣΥΝΟΠΤ], [-ΠΑΡΕΛΘΟΝ], αλλά eγórase (3o ΕΝ. [+ΣΥΝΟΠΤ], [+ΠΑΡΕΛΘΟΝ]). β) Στα Ποντιακά, η συλλαβική αύξηση είναι υποχρεωτική ανεξάρτητα από τη θέση του τόνου, π.χ.: épeza (1o ΕΝ. [-ΣΥΝΟΠΤ], [+ΠΑΡΕΛΘΟΝ]) και ekaláčeva (1o ΕΝ. [-ΣΥΝΟΠΤ], [+ΠΑΡΕΛΘΟΝ]) < kalačévo (=µιλάω). Η συλλαβική αύξηση εµφανίζεται και σε προθηµατοποιηµένους ρηµατικούς τύπους, π.χ.: en-e-sténaza (1o ΕΝ. [-ΣΥΝΟΠΤ], [+ΠΑΡΕΛΘΟΝ]) 21 < anastenazo. Η χρονική αύξηση που εµφανίζεται σε ρήµατα που ξεκινούν από -o- και -a- πρέπει να αναλυθεί ως θεµατική αλλοµορφία των ρηµάτων, π.χ.: expáraza (1o ΕΝ. [-ΣΥΝΟΠΤ], [+ΠΑΡΕΛΘΟΝ]) < axparázo (= τροµάζω κάποιον), érgona (1o ΕΝ. [-ΣΥΝΟΠΤ], [+ΠΑΡΕΛΘΟΝ]) < orgóno. Με βάση τα παραπάνω, οι Drachman και Malikouti-Drachman παρατηρούν ότι η ρηµατική αύξηση δεν έχει τα ίδια µορφολογικά χαρακτηριστικά σε όλες τις διαλέκτους, αλλά κινείται σε ένα συνεχές ως εξής: υποχρεωτική παρουσία (Νότια Χιώτικα, Ποντιακά) > προσωδιακοί λόγοι εµφάνισης (ΚΝΕ) > Ø. Σύµφωνα µε την ανάλυσή τους, σε όσες περιπτώσεις η ρηµατική αύξηση είναι υποχρεωτική πρέπει να θεωρείται παραγωγικό µόρφηµα ή κλιτικό (clitic), ενώ σε όσες περιπτώσεις είναι ένα στοιχείο το οποίο εµφανίζεται σε συγκεκριµένα περιβάλλοντα θα πρέπει να αναλυθεί ως κλιτικό µόρφηµα (ΝΕ και κάποιες διάλεκτοι). Οι Revithiadou και Spyropoulos (2008) αναφέρουν κάποιες επιπλέον περιπτώσεις σε σχέση µε την εµφάνιση της αύξησης στις διαλέκτους: α) στη διάλεκτο που µιλιέται στο Πυλί της Κω, η αύξηση εµφανίζεται υποχρεωτικά στα µονοσύλλαβα θέµατα και προαιρετικά στα πολυσύλλαβα θέµατα, π.χ.: é-sfiŋga (1 ΕΝ. [-ΣΥΝΟΠΤ], [+ΠΑΡΕΛΘΟΝ]), e-sfíŋgame (1 ΠΛΗΘ. [-ΣΥΝΟΠΤ], [+ΠΑΡΕΛΘΟΝ]) και 21 Η τροπή του πρώτου φωνήεντος από a e γίνεται λόγω της φωνηεντικής αρµονίας - 23 -
Σχέση Κλίσης και Παραγωγής e-ʝírisa (1 ΕΝ. [+ΣΥΝΟΠΤ], [+ΠΑΡΕΛΘΟΝ]), ʝirísame (1 ΠΛΗΘ. [+ΣΥΝΟΠΤ], [+ΠΑΡΕΛΘΟΝ]) β) στη διάλεκτο της Απουλίας (Κάτω Ιταλία), η αύξηση εµφανίζεται πάντα στο κλιτικό παράδειγµα ανεξάρτητα από τον τόνο, π.χ.: é-graf-a (1 ΕΝ. [-ΣΥΝΟΠΤ], [+ΠΑΡΕΛΘΟΝ]), e-gráf-amo (1 ΠΛΗΘ. [-ΣΥΝΟΠΤ], [+ΠΑΡΕΛΘΟΝ]). Σύµφωνα µε τη Ράλλη (2005), σε ορισµένες διαλέκτους, όπως τα Επτανησιακά, η αύξηση και οι καταλήξεις των παρωχηµένων χρόνων µπορούν να εννοηθούν ως ένα ασυνεχές µόρφηµα που εκφράζει την έννοια του παρελθόντος, π.χ.: é-lin-a (1 ΕΝ. [- ΣΥΝΟΠΤ], [+ΠΑΡΕΛΘΟΝ]), e-lín-ame (1 ΠΛΗΘ. [-ΣΥΝΟΠΤ], [+ΠΑΡΕΛΘΟΝ]), é -lis-α (1 ΕΝ. [+ΣΥΝΟΠΤ], [+ΠΑΡΕΛΘΟΝ]), e-lís-ame (1 ΠΛΗΘ. [+ΣΥΝΟΠΤ], [+ΠΑΡΕΛΘΟΝ]). Σε αυτά τα παραδείγµατα, παρατηρούµε ότι τόσο η αύξηση, όσο και τα κλιτικά επιθήµατα των µονολεκτικών παρωχηµένων χρόνων παρουσιάζουν συστηµατικότητα. Εποµένως, θα µπορούσε κανείς να υποστηρίξει ότι η αύξηση σε συνδυασµό µε το επίθηµα αποτελούν συστατικά του ίδιου µορφήµατος που εκφράζει το παρελθόν. Το µόρφηµα αυτό παρουσιάζει ασυνέχεια, γιατί διακόπτεται από το ρηµατικό θέµα. Η διαλεκτική χρήση της αύξησης ως µέρους ενός ασυνεχούς µορφήµατος µπορεί να θεωρηθεί ως ένα ενδιάµεσο στάδιο της εξέλιξης αυτού του στοιχείου από την ΑΕ έως την ΚΝΕ (Ράλλη 2005). Τα συµπεράσµατα που προκύπτουν από την εξέταση των δεδοµένων είναι τα εξής: Η ρηµατική αύξηση στην ΚΝΕ µπορεί να αναλυθεί είτε ως µορφοφωνολογικό στοιχείο που εισάγεται, για να φέρει τον τόνο, είτε ως κλιτικό πρόθηµα. Ωστόσο, και στις δύο περιπτώσεις εµφανίζεται κατά την εφαρµογή των διαδικασιών της Κλίσης. Εποµένως, πρέπει να θεωρείται στοιχείο που σχετίζεται µε την Κλίση. Η ρηµατική αύξηση στις ΝΕ διαλέκτους έχει ποικίλα χαρακτηριστικά. Σε ορισµένες διαλέκτους αποτελεί µέρος ενός ασυνεχούς µορφήµατος που δηλώνει το παρελθόν, ενώ σε άλλες αποτελεί κλιτικό πρόθηµα. - 24 -
Η εµφάνιση εσωτερικής αύξησης στους προθηµατοποιηµένους ρηµατικούς τύπους της ΚΝΕ 3. Οι ΑΕ προθέσεις ως σχηµατιστικά στοιχεία της ΚΝΕ Τα µορφολογικά χαρακτηριστικά των ΑΕ προθέσεων αποτελούν ένα αµφιλεγόµενο ζήτηµα. Για να διερευνήσουµε τη σχέση των προθέσεων µε την εσωτερική αύξηση, πρέπει να εξετάσουµε αν οι ΑΕ προθέσεις ανήκουν στην Παραγωγή ή στη Σύνθεση. Για την εξέταση αυτού του ζητήµατος, στο πρώτο µέρος, παραθέτουµε συγκεκριµένα κριτήρια για το διαχωρισµό Παραγωγής και Σύνθεσης και περιγράφουµε τα µορφολογικά χαρακτηριστικά των ΑΕ προθέσεων στην ΚΝΕ. Στο δεύτερο µέρος εξετάζουµε την κατηγορία των προθέσεων στη διαχρονία της ελληνικής γλώσσας, για να διαπιστώσουµε αν έχει σταθερά χαρακτηριστικά ή βρίσκεται σε διαδικασία γραµµατικοποίησης. Τα χαρακτηριστικά των ΑΕ προθέσεων συγκρίνονται µε αντίστοιχα σχηµατιστικά στοιχεία από διαγλωσσικά δεδοµένα τόσο στη συγχρονική, όσο και στη διαχρονική διάσταση. 3.1. Οι ΑΕ προθέσεις ως προρρηµατικά της ΚΝΕ 3.1.1. Κριτήρια για το διαχωρισµό Παραγωγής και Σύνθεσης Η Σύνθεση και η Παραγωγή αποτελούν µορφολογικές διαδικασίες που έχουν ως στόχο να δηµιουργήσουν νέα λεξήµατα. Ως Σύνθεση ορίζουµε τη διαδικασία που δηµιουργεί µορφολογικά πολύπλοκα στοιχεία από τουλάχιστον δύο θέµατα (stems), ενώ ως Παραγωγή ορίζουµε τη διαδικασία σχηµατισµού νέων λέξεων συνήθως µε συνδυασµό θέµατος και παραγωγικού προθήµατος (derivational prefix) ή επιθήµατος (derivational suffix) (Ράλλη 2005). Τα βασικά χαρακτηριστικά των διαδικασιών είναι τα εξής (Iacobini 2007, Ralli & Dimela 2007): - 25 -
Σχέση Κλίσης και Παραγωγής ΣΥΝΘΕΣΗ Η σχέση των συνθετικών είναι πιο εύκολα αναγνωρίσιµη εν υπάρχουν τόσοι περιορισµοί στην επιλογή των συνθετικών Τα συνθετικά έχουν λεξικό περιεχόµενο και ανήκουν σε µία ανοιχτή τάξη στοιχείων (open-class items) ΠΑΡΑΓΩΓΗ Η σχέση προσφύµατος και βάσης είναι πιο στενή Υπάρχουν αρκετοί περιορισµοί στην επιλογή των προσφυµάτων Τα προσφύµατα έχουν κυρίως λειτουργικό χαρακτήρα και ανήκουν σε µία κλειστή τάξη στοιχείων (closed-class items) Πίνακας 3 Σε αρκετές περιπτώσεις τα όρια µεταξύ των δύο διαδικασιών δεν είναι τόσο ευδιάκριτα. Η προθηµατοποίηση -ιδιαίτερα- των ρηµάτων αποτελεί µία διαδικασία, η οποία σε αρκετές περιπτώσεις κινείται στα όρια µεταξύ Παραγωγής και Σύνθεσης (Ralli 2007, Ralli & Karasimos 2007). Μία τέτοια περίπτωση είναι και οι προθέσεις των ΑΕ, όταν συνδυάζονται µε ρηµατικά θέµατα. Σε παλαιότερες -κυρίως- αναλύσεις (βλ. Μπαµπινιώτης 1972 κ.ά.) έχει υποστηριχτεί ότι οι ΑΕ προθέσεις διατηρούν την προθετική τους λειτουργία στα ΝΕ και οι σχηµατισµοί που προκύπτουν από το συνδυασµό ΑΕ πρόθεσης και θέµατος πρέπει να θεωρούνται σύνθετα. Μία τέτοια θεώρηση είναι προβληµατική στα εξής σηµεία: α) εν βασίζεται σε ένα συγκεκριµένο µοντέλο στο οποίο γίνεται διαχωρισµός µεταξύ των διαδικασιών της Σύνθεσης και της Παραγωγής. Όπως προκύπτει από τη σύγχρονη µορφολογική έρευνα, οι δυο διαδικασίες διέπονται από διαφορετικές αρχές και διαφορετικούς κανόνες. β) Αντιµετωπίζει όλα τα στοιχεία της κατηγορίας µε ενιαίο τρόπο χωρίς να εξετάζει τα ιδιαίτερα δοµικά και σηµασιολογικά χαρακτηριστικά τους. Στην παρούσα εργασία υποστηρίζουµε την άποψη της Ralli (2004), σύµφωνα µε την οποία οι σχηµατισµοί µε ΑΕ προθέσεις ανήκουν στην κατηγορία των παράγωγων και όχι των συνθέτων. Τα βασικά κριτήρια για τον προθηµατικό χαρακτήρα των ΑΕ προθέσεων είναι τα εξής (Ράλλη 2005, 2007): - 26 -
Η εµφάνιση εσωτερικής αύξησης στους προθηµατοποιηµένους ρηµατικούς τύπους της ΚΝΕ α) το κριτήριο της συντακτικής αυτονοµίας: οι ΑΕ προθέσεις απαντούν συγχρονικά -κυρίως- ως πρώτα συστατικά λέξεων (δεσµευµένες µορφές) και σε ορισµένες περιπτώσεις ως αυτόνοµες λεξικές µονάδες 22. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του προθηµατικού στοιχείου περι-, το οποίο δεν υφίσταται πλέον ως πρόθεση παρά µόνο σε παγιωµένες εκφράσεις (Humbert 1957, Τζάρτζανος 1996 [1946 2 ]), π.χ.: περί ορέξεως, περί πολλού 23. Πρέπει να αναφέρουµε ότι κάποια προθήµατα της συγκεκριµένης κατηγορίας συµπίπτουν στη µορφή µε προθέσεις της ΚΝΕ. Για παράδειγµα, η πρόθεση από η οποία στην ΚΝΕ δηλώνει την έννοια της προέλευσης ή του ποιητικού αιτίου συµπίπτει στη µορφή µε το πρόθηµα απο-. Τα δύο στοιχεία δεν θα πρέπει να αναλύονται µε τον ίδιο τρόπο συγχρονικά, παρόλο που διαχρονικά υπήρξαν ταυτόσηµα, γιατί έχουν διαφορετική λειτουργία και σηµασία (Ράλλη 2007) 24. β) το κριτήριο της συνθετικότητας της σηµασίας (compositionality): οι σχηµατισµοί που προκύπτουν από τον συνδυασµό ΑΕ προθέσεων µε ρηµατικές βάσεις δεν έχουν πάντα σηµασιολογική διαφάνεια (semantic transparency). Σε κάποιες περιπτώσεις, η σηµασία προκύπτει από το συνδυασµό των σηµασιών των σχηµατιστικών στοιχείων (compositional meaning), ενώ σε κάποιες άλλες περιπτώσεις η σηµασία που προκύπτει έχει ιδιοσυγκρασιακό χαρακτήρα (idiosyncratic meaning). Για παράδειγµα, στα ρήµατα µε την ΑΕ πρόθεση περι- µπορούµε να διακρίνουµε περιπτώσεις όπου η ΑΕ πρόθεση έχει σταθερή σηµασία και η σηµασία των σχηµατισµών προκύπτει από τη σύνθεση των σηµασιών των σχηµατιστικών µερών, π.χ.: περιτοιχίζω = βάζω τοίχο γύρω από, περιτριγυρίζω = κάνω κύκλους γύρω από, περιφράζω = φράζω κάτι γύρω γύρω (ΛΚΝ). Ωστόσο, βρίσκουµε και σχηµατισµούς των οποίων η σηµασία είναι αδιαφανής (opaque) συγχρονικά, π.χ.: περιέχω 25, περιποιούµαι κ.ά. 22 Σύµφωνα µε τους Κλαίρη και Μπαµπινιώτη (1999), η καθαρώς προθετική λειτουργία αυτών των στοιχείων απαντά σε λογιότερο και πιο απαιτητικό ύφος, π.χ. ανά δύο, προς τη θάλασσα. Λόγω της διπλής γραµµατικής υπόστασης αυτών των στοιχείων οι Holton κ.ά. (1999) τα ονοµάζουν προθετικά προθήµατα. 23 Στις περισσότερες περιπτώσεις η ΑΕ πρόθεση περί, όπως και οι περισσότερες ΑΕ προθέσεις, έχει αντικατασταθεί από νεότερες σύνθετες προθέσεις (Humbert 1957, Jannaris 1897). 24 Τα στοιχεία µε όµοια µορφή, αλλά διαφορετική σηµασία και λειτουργία ονοµάζονται οµώνυµα (Crystal 2003). 25 Όπως αναφέρει και το ΛΚΝ, το πρόθηµα συχνά έχει ατονηµένη σηµασία, γι αυτό και στον προφορικό λόγο µπορεί να ακολουθήσει το επίρρηµα µέσα: τι περιέχει µέσα; - 27 -
Σχέση Κλίσης και Παραγωγής Σε σχέση µε τα προθήµατα, η Di Sciullo (1997, 1999 από Ralli 2004) κάνει ένα διαχωρισµό σε εσωτερικά και εξωτερικά προθήµατα ανάλογα µε τις σηµασιολογικές αλλαγές που επιφέρει το επίθηµα στη βάση. Εσωτερικά είναι τα προθήµατα που επηρεάζουν την εσωτερική σηµασιολογική δοµή του ρήµατος και µπορούν, για παράδειγµα, να αλλάξουν την όψη του ρήµατος, ενώ εξωτερικά είναι τα προθήµατα που δεν επηρεάζουν την εσωτερική σηµασιολογική δοµή του ρήµατος και προσδίδουν µία εξειδίκευση στη σηµασία 26. γ) παραγωγικότητα των σχηµατισµών: ο συνδυασµός ΑΕ προθέσεων µε θέµατα δεν πάντα είναι παραγωγικός (productive), αλλά µπορεί να παρουσιάζει ένα σηµαντικό αριθµό κενών στην παραγωγή ρηµατικών τύπων (derivational gaps). Για παράδειγµα, το πρόθηµα απο- µπορεί να συνδυαστεί µε ρηµατικές βάσεις που δηλώνουν κατάσταση, αλλά σε ορισµένες περιπτώσεις οι σχηµατισµοί εµφανίζουν απρόβλεπτα κενά, π.χ.: αποκοιµάµαι < απο- + κοιµάµαι, αλλά *αποπεθαίνω < απο- + πεθαίνω. Οι Lieber και Baayen (1993) υποστηρίζουν ότι υπάρχει σύνδεση µεταξύ των σηµασιών ενός πολύσηµου προρρηµατικού και της παραγωγικότητας του. Θεωρούν ότι ένα στοιχείο που δεν είναι τόσο παραγωγικό µπορεί να αναπτύξει νέες γραµµατικές ιδιότητες οι οποίες θα είναι ιδιαίτερα παραγωγικές. Επίσης, υποστηρίζουν ότι όσο πιο εξειδικευµένη σηµασία έχει ένα σχηµατιστικό στοιχείο, τόσο πιο παραγωγικό είναι. Για παράδειγµα, το πρόθηµα παρα- στα νεότερα χρόνια έχει αναπτύξει την έννοια της υπερβολής, η οποία είναι πολύ παραγωγική, αλλά και αρκετά εξειδικευµένη (Ralli 2004), π.χ.: παρατρώω, παρακοιµάµαι, παραπίνω. δ) δοµική συµπεριφορά: οι ΝΕ προθέσεις, σε αντίθεση µε τις ΑΕ προθέσεις, δεν µπορούν να συνδυαστούν µε θέµατα, για να δηµιουργήσουν νέες λέξεις. Στα παραπάνω κριτήρια µπορούµε να προσθέσουµε τα κριτήρια της Amiot (2005) για το διαχωρισµό των διαδικασιών της Σύνθεσης και της Παραγωγής: 26 Αναλυτικά παραδείγµατα δίνονται στην ενότητα 4.1. - 28 -
Η εµφάνιση εσωτερικής αύξησης στους προθηµατοποιηµένους ρηµατικούς τύπους της ΚΝΕ ε) συνδυασµός µε βάσεις διαφορετικών συντακτικών κατηγοριών: οι προθέσεις της ΚΝΕ (π.χ.: µε, για) συνδυάζονται µόνο µε ονόµατα (Ονοµατικές Φράσεις), ενώ οι ΑΕ προθέσεις συνδυάζονται µε βάσεις διάφορων κατηγοριών, π.χ.: περί-τρανος (περι+επίθετο), περι-κυκλώνω (περι+ρήµα), περι-χάραξη (περι+όνοµα). στ) σηµασιολογική αυτονόµηση: οι ΑΕ προθέσεις ως σχηµατιστικά στοιχεία έχουν αναπτύξει και νέες σηµασίες που δεν συνδέονται µε την προθετική λειτουργία.. Για παράδειγµα, σύµφωνα µε την Μπασέα-Μπεζαντάκου (1996), η πρόθεση επιχρησιµοποιείται στη Μεσαιωνική Ελληνική (ΜΕ) µε ευρύ σηµασιολογικό περιεχόµενο. Οι σηµασιολογικές διαφοροποιήσεις της ΑΕ πρόθεσης αφορούν τόσο την αυτοτελή χρήση της (συντασσόµενη µε πλάγιες πτώσεις), όσο και την χρήση της ως πρώτου συνθετικού. Το γεγονός αυτό µας οδηγεί στο συµπέρασµα ότι έχουν αναπτύξει µία σχετική αυτονοµία ως γραµµατικά στοιχεία. Με βάση τα παραπάνω κριτήρια υποστηρίζουµε ότι οι ΑΕ προθέσεις αποτελούν στοιχεία που ανήκουν στην Παραγωγή και όχι στη Σύνθεση. Στην επόµενη ενότητα θα περιγράψουµε τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των συγκεκριµένων σχηµατιστικών στοιχείων, για να εξετάσουµε αν ανήκουν στην κατηγορία των αµιγών προθηµάτων. 3.1.2. Τα µορφολογικά χαρακτηριστικά των ΑΕ προθέσεων στην ΚΝΕ Η Ralli (2003, 2004) 27 κάνει ένα διαχωρισµό των προρρηµατικών (δηλαδή των στοιχείων που εµφανίζονται στα αριστερά µίας ρηµατικής βάσης) σε τρεις κατηγορίες βάσει φωνολογικών, δοµικών και σηµασιολογικών κριτηρίων. Οι κατηγορίες αυτές περιγράφονται ως εξής: Κατηγορία 1: σε αυτή την οµάδα εντάσσονται όσα στοιχεία εµφανίζονται µόνο ως δεσµευµένα (bound forms) και δεν εµφανίζονται ως ανεξάρτητα (free elements), δηλαδή ως προθέσεις (prepositions) ή ως σύνδεσµοι (conjunctions). Χαρακτηριστικό στοιχείο της συγκεκριµένης κατηγορίας αποτελεί το στοιχείο ξε-, π.χ. ξε-βάφω, ξελέω. 27 Οι δύο αναλύσεις βασίζονται στις ίδιες θεωρητικές υποθέσεις. Σε ό,τι ακολουθεί γίνεται αναφορά µόνο στη νεότερη µελέτη για λόγους συντοµίας. - 29 -
Σχέση Κλίσης και Παραγωγής Κατηγορία 2: σε αυτή την οµάδα εντάσσονται όσα στοιχεία προέρχονται από τα ΑΕ. Τα βασικά χαρακτηριστικά αυτής της κατηγορίας θα αναλυθούν παρακάτω. Κατηγορία 3: σε αυτή την οµάδα εντάσσονται επιρρήµατα που εµφανίζονται είτε ως στοιχεία φράσης είτε ως πρώτα συστατικά λέξεων µε την ίδια περίπου σηµασία. Σε αυτή την κατηγορία εντάσσονται στοιχεία όπως το ξανά, το οποίο εµφανίζεται και ως µέρος ρηµατικών σχηµατισµών αλλά και ως ανεξάρτητη λέξη, π.χ.: ξανα-λέω και λέω κάτι ξανά. Στην παρούσα εργασία εξετάζονται τα προρρηµατικά της κατηγορίας 2. Τα στοιχεία που εντάσσονται σε αυτή την κατηγορία δηµιουργούν παράγωγους σχηµατισµούς και όχι σύνθετους (βλ. ενότητα 3.1.1). Τα µορφολογικά χαρακτηριστικά τους είναι τα εξής: 1) Είναι δεσµευµένα λειτουργικά στοιχεία (bound elements) τα οποία δεν έχουν συντακτική κατηγορία (syntactic category) και προσκολλώνται στα αριστερά µιας λεξικής βάσης. 2) Σχηµατίζουν ενδοκεντρικές (endocentric) δοµές χωρίς να είναι κεφαλές 28. Τα χαρακτηριστικά της δοµής (κατηγορία, δοµή ορισµάτων κ.ά.) προέρχονται από τη ρηµατική βάση. 3) Συνδυάζονται µε την κατηγορία του θέµατος (stem), αλλά και µε την κατηγορία της λέξης (word) για το σχηµατισµό ρηµατικών τύπων. Για να ελέγξουµε σε ποια από τις δύο περιπτώσεις εµπίπτει ο σχηµατισµός, θέτουµε φωνολογικά και δοµικά κριτήρια, όπως: η αποβολή φωνήεντος µεταξύ των σχηµατιστικών στοιχείων, η σειρά εµφάνισης των µορφηµάτων και η παραγωγικότητα των προρρηµατικών. Για παράδειγµα, σε κάποιες περιπτώσεις σχηµατισµών µε το πρόθηµα παρα- είναι προαιρετική η αποβολή φωνήεντος (vowel deletion), π.χ.: παρα-έφαγα αλλά και παράφαγα, ενώ σε κάποιες άλλες περιπτώσεις η αποβολή φωνήεντος είναι υποχρεωτική, π.χ.: παρέχω αλλά *παραέχω (µε τη σηµασία του δίνω κάτι σε 28 Ενδοκεντρικές δοµές ονοµάζονται οι σχηµατισµοί που έχουν την κεφαλή µέσα στη δοµή. - 30 -