ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΕΦΑΡΜΟΣΜΕΝΗΣ ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΑΣ

Μέγεθος: px
Εμφάνιση ξεκινά από τη σελίδα:

Download "ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΕΦΑΡΜΟΣΜΕΝΗΣ ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΑΣ"

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΕΦΑΡΜΟΣΜΕΝΗΣ ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΑΣ Μεταπτυχιακή εργασία: Ο τονισμός των ουσιαστικών της ελληνικής: μια πειραματική προσέγγιση Ονοματεπώνυμο: Βασιλική Αποστολούδα Επιβλέπουσα καθηγήτρια: Δέσποινα Παπαδοπούλου Θεσσαλονίκη 2012

2 Τριμελής επιτροπή: Δέσποινα Παπαδοπούλου Ανθή Ρεβυθιάδου Ιωάννα Κάππα 2

3 Ευχαριστίες Θα ήθελα να ευχαριστήσω ιδιαίτερα την κ. Δέσποινα Παπαδοπούλου και την κ. Ανθή Ρεβυθιάδου, για την καθοδήγηση και την ουσιαστική βοήθεια που πρόσφεραν με τις συμβουλές και τις διορθώσεις τους καθ όλη τη διάρκεια της συγγραφής της παρούσας μεταπτυχιακής εργασίας. Επίσης, θα ήθελα να ευχαριστήσω την κ. Κάππα που δέχτηκε να συμμετάσχει στην τριμελή επιτροπή και να αξιολογήσει την εργασία. Τέλος, ευχαριστώ τους/τις φοιτητές/-τριες του τομέα Γλωσσολογίας που πήραν μέρος στην πειραματική δοκιμασία της παρούσας έρευνας για το χρόνο που αφιέρωσαν. 3

4 Πίνακας συντομογραφιών Αιτ. = αιτιατική Αρσ. = αρσενικό Γεν. = γενική Θηλ.= θηλυκό Λ = λήγουσα Ον. = ονομαστική Ουδ.= ουδέτερο Π = παραλήγουσα ΠΠ = προπαραλήγουσα Πληθ. = πληθυντικός Σ = σύμφωνο Φ = φωνήεν 2σ = δισύλλαβα 3σ = τρισύλλαβα 4σ = τετρασύλλαβα APU= antepenultimate (προπαραλήγουσα) PU= penultimate (παραλήγουσα) U = ultimate (λήγουσα) 4

5 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Ευχαριστίες.3 Πίνακας συντομογραφιών Εισαγωγή 7 2. Συστήματα τονισμού Το τονικό σύστημα της Ελληνικής Θεωρητικές μελέτες για τον τονισμό στην Ελληνική Ουδέτερος τονισμός στην Ελληνική Τονικά χαρακτηριστικά των κλίσεων των ουσιαστικών Ουσιαστικά σε -ος Ουσιαστικά σε -ο Ουσιαστικά σε -ας Ουσιαστικά σε -α Ουσιαστικά σε -ι Πειραματικές μελέτες για συστήματα με λεξικό τονισμό Επίδραση του Νοητικού Λεξικό Λεξικό Μεθοδολογία Υλικό Διαδικασία Συμμετέχοντες Αποτελέσματα Ουσιαστικά σε -ος Δισύλλαβα σε -ος Τρισύλλαβε σε -ος Τετρασύλλαβα σε -ος Ουσιαστικά σε -ο Δισύλλαβα σε -ο Τρισύλλαβα σε -ο Τετρασύλλαβα σε -ο Ουσιαστικά σε -ας Δισύλλαβα σε -ας Τρισύλλαβα σε -ας 82 5

6 Τετρασύλλαβα σε -ας Ουσιαστικά σε -α Δισύλλαβα σε -α Τρισύλλαβα σε -α Τετρασύλλαβα σε -α Ουσιαστικά σε -ι Δισύλλαβα σε -ι Τρισύλλαβα σε -ι Τετρασύλλαβα σε -ι Συμπεράσματα..106 Βιβλιογραφία Παράρτημα Ι 122 Παράρτημα ΙΙ Παράρτημα ΙΙΙ..126 Περίληψη Abstract 136 6

7 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ο τόνος θεωρητικά περιλαμβάνεται στο πεδίο μελέτης της φωνολογίας, καθώς σχετίζεται άμεσα με τον τρόπο εκφοράς των φθόγγων στο συνεχές του λόγου. Ωστόσο, δεν εντοπίζεται στο ίδιο επίπεδο με τους φθόγγους, αλλά βρίσκεται ένα επίπεδο πάνω αυτούς, καθώς οι φθόγγοι ανήκουν στα τεμαχιακά στοιχεία της γλώσσας, ενώ ο τόνος ανήκει στα υπερτεμαχιακά, τα οποία ενοποιούνται με τους φθόγγους για να καθορίσουν τον τρόπο εκφοράς των συλλαβών στον προφορικό λόγο. Στα υπερτεμαχιακά στοιχεία της γλώσσας ανήκουν επίσης ο επιτονισμός, ο ρυθμός και το μήκος των συμφώνων και των φωνηέντων (Trask, 1996, Crystal, 2003). Όσον αφορά τον τρόπο με τον οποίο εκφέρεται ο τόνος, τα τονικά συστήματα διακρίνονται σε δύο κατηγορίες, στα συστήματα με μουσικό τόνο και στα συστήματα με δυναμικό τόνο. Ο μουσικός τόνος σχετίζεται με το ύψος της φωνής, καθώς η συλλαβή που φέρει τον τόνο εκφέρεται σε διαφορετικό τονικό ύψος σε σχέση με τις υπόλοιπες συλλαβές. Γλώσσες με μουσικό τόνο είναι τα Κινέζικα, τα Βιετναμέζικα και τέτοιου είδους γλώσσα ήταν και η αρχαία Ελληνική. Αντίθετα, ο τόνος στην νέα Ελληνική είναι δυναμικός, καθώς η εφαρμογή του έχει να κάνει με την ένταση με την οποία προφέρεται η συλλαβή που τον φέρει, η οποία είναι υψηλότερη σε σχέση με την ένταση των υπόλοιπων συλλαβών μιας λέξης ή μιας φράσης. Ωστόσο, στην παρούσα εργασία δεν θα μας απασχολήσει ο τόνος από φωνητική άποψη, αλλά θα εστιάσουμε στα συστήματα τονισμού στα οποία η θέση του τόνου καθορίζεται από μορφοφωνολογικούς παράγοντες. Στην ελληνική, η θέση του τόνου δεν είναι σταθερή σε μια συγκεκριμένη συλλαβή, ούτε προβλέπεται από συγκεκριμένους φωνολογικούς κανόνες. Σύμφωνα με θεωρητικές και πειραματικές μελέτες που έχουν γίνει για τον τόνο στην ελληνική αλλά και σε άλλες γλώσσες με παρόμοιο τονικό σύστημα, οι οποίες θα παρουσιαστούν αναλυτικά στη συνέχεια, η σχέση μεταξύ της θέσης του τόνου και της μορφολογική δομής των λέξεων είναι αδιαμφισβήτητη. Για παράδειγμα, υπάρχουν συγκεκριμένες παραγωγικές ή κλιτικές καταλήξεις που έχουν περισσότερες πιθανότητες να φέρουν τον τόνο, σε αντίθεση με άλλες που δεν φέρουν τόνο, ή έχουν την ιδιότητα να τον μεταθέτουν σε άλλη συλλαβή. Τα συστήματα αυτά στα οποία η θέση του τόνου καθορίζεται από τις τονικές ιδιότητες συγκεκριμένων μορφημάτων και τα οποία θα περιγραφούν λεπτομερώς στο κύριο μέρος της εργασίας, περιγράφονται ως συστήματα με λεξικό τονισμό (Halle & Vergnaud, 1987, Idsardi, 1992, Halle & Idsardi, 1995, Inkelas, 7

8 1999[/1994], McCarthy & Prince, 1995, Alderete, 1999, Revithiadou, 1999). Στα συστήματα με λεξικό τονισμό θεωρείται ότι οι τονικές ιδιότητες είναι εγγενώς κωδικοποιημένες στο κάθε μόρφημα και η θέση του τόνου καθορίζεται από τη σημαντικότητα του κάθε μορφήματος στα πλαίσια μιας γραμματικής λέξης. Σύμφωνα με πειραματικές έρευνες για την κατάκτηση του τόνου (Peperkamp & Dupoux, 2002), θεωρείται ότι στα συστήματα με λεξικό τονισμό, σε αντίθεση με τα συστήματα με σταθερό τονισμό στην ίδια συλλαβή, ο τόνος είναι λεξικά κωδικοποιημένος και ότι οι τονικές ιδιότητες του κάθε μορφήματος είναι εντυπωμένες στο Νοητικό Λεξικό των ομιλητών μιας γλώσσας, όπου είναι σε θέση να ανατρέξουν όταν χρειαστεί να τονίσουν καινούριες λέξεις (Stress Deafness Hypothesis). Το νοητικό Λεξικό αποτελεί έναν μηχανισμό αποθήκευσης του ανθρώπινου νου, στον οποίο αποθηκεύονται τα μορφήματα ως λήμματα μαζί με τις μορφολογικές, τις συντακτικές και τις φωνολογικές τους ιδιότητες (Ράλλη, 2005) 1. Εκτός από τον λεξικό τόνο, στα συστήματα με λεξικό τονισμό υπάρχει και ένας ουδέτερος φωνολογικός τόνος, ο οποίος εφαρμόζεται όταν όλα τα μορφήματα μιας λέξης στερούνται εγγενών τονικών ιδιοτήτων. Στην ελληνική γλώσσα, σύμφωνα με όλες τις θεωρητικές μελέτες, ο ουδέτερος τόνος είναι στην προπαραλήγουσα (Malikouti-Drachman & Drachman, 1989, Ράλλη & Τουρατζίδης, 1992, Drachman & Malikouti- Drachman, 1999, Revithiadou, 1999, 2007, Apoussidou, 2003, Burzio & Tantalou, 2006). Τη θεώρηση αυτή ενισχύει και η μετρική δομή της γλώσσας, το τροχαϊκό μέτρο, σύμφωνα με το οποίο η προπαραλήγουσα ερμηνεύεται με την ύπαρξη ενός τροχαίου πόδα με εξωμετρική την τελευταία συλλαβή (Malikouti- Drachman & Drachman, 1989) 2. Απώτερος στόχος της παρούσας εργασίας είναι διερευνηθεί το αν ο τόνος στην ελληνική είναι λεξικά κωδικοποιημένος, δηλαδή εάν οι ομιλητές της γλώσσας θα ανατρέξουν στο νοητικό Λεξικό για να τονίσουν νέες λέξεις, ή αν θα προτιμήσουν τον ουδέτερο τόνο στην προπαραλήγουσα. Για να επιτευχθεί ο στόχος αυτός, χρειάστηκε να γίνει σύγκριση των τονικών σχημάτων ψευδολέξεων με τα τονικά σχήματα δεδομένων από πραγματικές λέξεις. Συγκεκριμένα, η παρούσα εργασία διερευνά τη θέση του τόνου των πιο παραγωγικών και με υψηλή συχνότητα εμφάνισης ουσιαστικών, σε σχέση με την κλιτική τάξη στην οποία ανήκουν. Για το σκοπό αυτό σχεδιάστηκε ένα πείραμα παραγωγής με αντικείμενα ψεδολέξεις που περιέχουν πραγματικές κλιτικές 1 Βλ. Ενότητα 2.6 Επίδραση του Νοητικού Λεξικού 2 Βλ. Ενότητα 2.2 Θεωρητικές μελέτες για τον τονισμό της ελληνικής 8

9 καταλήξεις (-ος, -ο, -ας, -α, -ι) και ζητήθηκε από φυσικούς ομιλητές της Ελληνικής να τις τονίσουν, εντάσσοντάς τες μέσα σε προτάσεις οι οποίες καθοδηγούσαν στην επιλογή της ονομαστικής πτώσης. Οι παράμετροι που εξετάστηκαν σε σχέση με τη θέση του τόνου είναι η κλιτική κατάληξη, που παραπέμπει σε συγκεκριμένη μορφολογική κατηγορία, και ο αριθμός των συλλαβών. Τα αποτελέσματα του πειράματος κωδικοποιήθηκαν ανά ομιλητή, κλιτική τάξη και αριθμό συλλαβών. Ακολούθησε στατιστική ανάλυση των αποτελεσμάτων, ώστε να γίνουν άμεσα συγκρίσιμα και να διερευνηθεί εάν τα ουσιαστικά που παραπέμπουν σε διαφορετικές κλιτικές τάξεις και έχουν διαφορετικό αριθμό συλλαβών, φέρουν ή όχι τα ίδια τονικά σχήματα. Αφού διαπιστώθηκε μια ανομοιομορφία στην ιεραρχία των τονικών σχημάτων κάθε κατηγορίας, στη συνέχεια ακολούθησε σύγκριση με τα δεδομένα πραγματικών λέξεων, ώστε να διερευνηθεί ο κύριος στόχος της εργασίας, δηλαδή εάν ακολουθείται η τονική ιεραρχία των πραγματικών ουσιαστικών των αντίστοιχων κλιτικών τάξεων, και επομένως εάν ο τόνος είναι λεξικά κωδικοποιημένος. Τα δεδομένα των πραγματικών λέξεων αντλήθηκαν από το Αντίστροφο Λεξικό της Νέας Ελληνικής (Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη, 2001) από όπου συγκεντρώθηκαν μη παράγωγες, μη σύνθετες και υψηλής συχνότητας χρήσης ουσιαστικά σε -ος, -ο, -ας, -α, -ι. Τα αποτελέσματα του Λεξικού, αντίστοιχα με τα αποτελέσματα του πειράματος, κωδικοποιήθηκαν ανά μορφολογική τάξη και ανά τον αριθμό των συλλαβών, ενώ στη συνέχεια έγινε στατιστική ανάλυση ώστε να αναδειχθούν τα κυρίαρχα τονικά σχήματα και να καταστούν συγκρίσιμα με τα δεδομένα των ψευδολέξεων. Κατά την σύγκριση των αποτελεσμάτων του πειράματος και του Λεξικού διαπιστώθηκε ότι ενισχύεται η υπόθεση ότι ο τόνος είναι λεξικά κωδικοποιημένος, καθώς διαπιστώθηκαν πολλές ομοιότητες ανάμεσα στα τονικά σχήματα των κατηγοριών του Λεξικού με τις αντίστοιχες των ψευδολέξεων, ενώ ο ουδέτερος τόνος στην προπαραλήγουσα εμφανίζεται πιο περιθωριοποιημένος σε συχνότητα εμφάνισης. Αντίθετα, ως το τονικό σχήμα με την υψηλότερη συχνότητα εμφάνισης (emerging default) αναδεικνύεται ο τόνος στην παραλήγουσα στην πλειοψηφία των κλιτικών τάξεων, γεγονός που ενισχύεται και από προηγούμενες πειραματικές έρευνες που εξετάζουν τον τόνο στην ελληνική (Protopapas et al., 2006, Revithiadou et al., in prep.). Το βασικό μέρος της εργασίας περιλαμβάνει έξι κεφάλαια. Στο δεύτερο κεφάλαιο παρουσιάζεται η τυπολογία του τονισμού διαφόρων γλωσσών, η τυπολογία 9

10 του τονικού συστήματος της Ελληνικής, η οποία ακολουθείται από τις βασικότερες θεωρητικές αναλύσεις που περιγράφουν το τονικό της σύστημα, ενώ ακολουθεί η περιγραφή των τονικών σχημάτων των κλιτικών τάξεων που αποτελούν το υπό εξέταση αντικείμενο της εργασίας. Στη συνέχεια, παρατίθενται κάποιες πειραματικές μελέτες που εξετάζουν συστήματα με λεξικό τονισμό, οι οποίες σχετίζονται άμεσα με την παρούσα εργασία είτε λόγω της μεθοδολογίας τους, είτε των στόχων τους. Το κεφάλαιο κλείνει με την παρουσίαση πειραματικών μελετών που εξετάζουν την επίδραση του νοητικού Λεξικού στον τονισμό, τα πορίσματα των οποίων μας επιτρέπουν να κάνουμε προβλέψεις για τα αποτελέσματα της παρούσας έρευνας. Το κεφάλαιο τρία περιγράφει τον τρόπο που συγκεντρώθηκαν και κωδικοποιήθηκαν τα πραγματικά ουσιαστικά των υπό εξέταση μορφολογικών κατηγοριών (τα δεδομένα του Λεξικού), ώστε να καταστούν συγκρίσιμα με τα δεδομένα του πειράματος, ενώ ακολουθεί αναλυτική παράθεση των αποτελεσμάτων του Λεξικού σχετικά με τα κυρίαρχα τονικά σχήματα σε κάθε μορφολογική κατηγορία. Στο τέταρτο κεφάλαιο περιγράφεται το πειραματικό μέρος της εργασίας, δηλαδή η μεθοδολογία του πειράματος εκμαίευσης, ο τρόπος κατασκευής του υλικού, η διαδικασία που ακολουθήθηκε, καθώς και πληροφορίες για τους συμμετέχοντες. Στο πέμπτο κεφάλαιο γίνεται λεπτομερής ανάλυση των αποτελεσμάτων των πειράματος για κάθε μορφολογική κατηγορία που εξετάζουμε, ενώ παράλληλα γίνεται σύγκριση με τα αποτελέσματα του Λεξικού. Τέλος, στο έκτο κεφάλαιο εξάγουμε κάποια γενικότερα συμπεράσματα που προκύπτουν από τα αποτελέσματα της πειραματικής δοκιμασίας και του Λεξικού. 10

11 2. ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΤΟΝΙΣΜΟΥ Η βασική διάκριση που αφορά τα συστήματα τονισμού των διαφόρων γλωσσών γίνεται ανάμεσα στις γλώσσες με σταθερό τονισμό (fixed stress systems) και στις γλώσσες με ελεύθερο τονισμό (free stress systems) (Hayes, 1995). Στην πρώτη κατηγορία γλωσσών η θέση του τόνου είναι προβλέψιμη και σταθερή σε όλο το εύρος του λεξιλογίου της γλώσσας, γιατί καθορίζεται από φωνολογικούς παράγοντες. Σε πολλές γλώσσες με σταθερό τονισμό, ο καθοριστικός παράγοντας για τη θέση του τόνου είναι η ποσότητα της συλλαβής (quantity-sensitive languages) (Hayes, 1989). Στις γλώσσες με αυτό το χαρακτηριστικό, η μακρότητα και η βραχύτητα μιας συλλαβής και κατ επέκταση η εσωτερική δομή της είναι που ελκύει τον τόνο ή τον μεταθέτει σε γειτονική συλλαβή. Τέτοιου είδους γλώσσα ήταν η αρχαία Ελληνική, η οποία κατά την εξέλιξή της απέβαλε αυτό το χαρακτηριστικό. Από τις σύγχρονες γλώσσες της Ευρώπης, η Αγγλική και η Γερμανική θεωρούνται γλώσσες με ευαισθησία στην ποσότητα της συλλαβής (van der Hulst, 1999). Σε πολλές περιπτώσεις γλωσσών με σταθερό τονισμό, ο τόνος οριοθετεί την αρχή ή το τέλος μιας λέξης. Χαρακτηριστικό παράδειγμα τέτοιου είδους γλώσσας είναι τα Γαλλικά (1), όπου τονίζεται πάντα η τελευταία συλλαβή μιας λέξης (ή μιας φωνολογικής φράσης στη συγκεκριμένη γλώσσα), σηματοδοτώντας παράλληλα τα όριά της. Αντίθετα, στα ουγγρικά και στα φιλανδικά (2) τονίζεται η πρώτη συλλαβή της λέξης, καθορίζοντας το πρώτο της άκρο στο συνεχές του λόγου. (1) Γαλλικά α. con pt έννοια (Peperkamp, 2004) β. concep l εννοιολογικός (2) Φιλανδικά γ. lsinki Ελσίνκι (Karnoven, 2008) δ. levisio τηλεόραση Η επόμενη κατηγορία που μας ενδιαφέρει περισσότερο, καθώς σ αυτήν ανήκει και η Ελληνική, είναι τα συστήματα με ελεύθερο τονισμό. Σε αντίθεση με τα τονικά συστήματα όπου η θέση του τόνου είναι σταθερή, στα συστήματα με ελεύθερο τονισμό η θέση του τόνου δεν είναι ούτε σταθερή σε μια συγκεκριμένη συλλαβή, 11

12 ούτε προβλέψιμη από κάποιον φωνολογικό κανόνα. Η διαφορά αυτή μεταξύ των συστημάτων έγκειται στο γεγονός ότι οι παράγοντες που καθορίζουν τη θέση του τόνου στη δεύτερη κατηγορία δεν σχετίζονται μόνο με τη φωνολογία, αλλά κυρίως με τη μορφολογία, ή με την αλληλεπίδραση αυτών των δύο επιπέδων της γλώσσας. Για το λόγο αυτό τα συστήματα αυτά ονομάζονται και συστήματα διεπιπέδου (interface systems, Ρεβυθιάδου, 2011). Σύμφωνα με τον Hayes (1995), σπάνια συναντάμε ένα τονικό σύστημα το οποίο είναι αμιγώς φωνολογικό ή αντίθετα αμιγώς μορφολογικό, καθώς πάντα υπάρχει αλληλεπίδραση ανάμεσα στα δύο επίπεδα της γλώσσας, η οποία διαμορφώνει τους κανόνες τονισμού στο εκάστοτε γλωσσικό σύστημα. Πιο συγκεκριμένα, στα συστήματα με μη προβλέψιμο τονισμό, ο τόνος εντοπίζεται στο επίπεδο των μορφημάτων που αποτελούν μια λέξη. Κάποια μορφήματα έχουν εγγενείς τονικές ιδιότητες οι οποίες είναι κωδικοποιημένες στις λεξικές τους αναπαραστάσεις (Alderete, 1999, Revithiadou, 1999). Επομένως, οι τονικές ιδιότητες των μορφημάτων καθώς και η σημαντικότητά τους (π.χ. θέμα, κατάληξη) στην εσωτερική δομή της λέξης είναι που καθορίζουν τη θέση του τόνου. Επειδή ο τόνος θεωρείται ότι περιλαμβάνεται στη λεξική αναπαράσταση των μορφημάτων, τα συστήματα αυτά ονομάζονται και συστήματα με λεξικό τονισμό (lexical stress systems) (Revithiadou, 1999, 2007). Στην κατηγορία αυτή ανήκουν η Ρωσική (3) και η Ελληνική, οι οποίες θεωρούνται ενδεικτικά παραδείγματα γλωσσών με λεξικό τονισμό. (3) Ρωσική α. rkalo καθρέφτης (Meldov, 1991) β. zerka καθρέφτες Στην κατηγορία αυτή όμως υπάγονται και άλλες γλώσσες, όπως η Τουρκική και η Ισπανική, οι οποίες παρόλο που έχουν σταθερό τονισμό ως κανόνα, παράλληλα έχουν και πολλές εξαιρέσεις, καθώς πολλές λέξεις εμφανίζουν τόνο σε μη προβλέψιμη από τον κανόνα θέση. Στην Τουρκική, για παράδειγμα, παράλληλα με τον σταθερό τονισμό στη λήγουσα (4α-β) εμφανίζονται δύο κατηγορίες εξαιρέσεων που φέρουν άλλα τονικά σχήματα. Η πρώτη κατηγορία αφορά κυρίως τοπωνύμια (4γ) και κάποιες δάνειες λέξεις, ενώ η δεύτερη αφορά λέξεις στις οποίες προσκολλούνται συγκεκριμένα μορφήματα (-'iyor, -'arak) που είναι λεξικά συνδεδεμένα με τροχαίο πόδα και απομακρύνουν τον τόνο από τη λήγουσα (4δ-ε). Σύμφωνα με την ανάλυση 12

13 του Inkelas (1999), οι δύο τύποι εξαιρέσεων αποτελούν παράλληλες γραμματικές (cophonologies) που συνυπάρχουν με τον κανόνα, αλλά σχετίζονται με διαφορετικές μορφολογικές δομές. (4) προβλέψιμος τόνος στην Τουρκική α. ki p βιβλίο (Kabak & Vogel, 2001) β. kitap k βιβλιοθήκη μη προβλέψιμος τόνος στην Τουρκική γ. nkara Άγκυρα (Inkelas, 1999) δ. ya yor κάνω ε. ya rak κάνοντας Αντίστοιχα στα Ισπανικά, παράλληλα με τον σταθερό τόνο στην παραλήγουσα (5α-γ) υπάρχει πληθώρα λέξεων που τονίζονται στην προπαραλήγουσα (5δ-ε) και στη λήγουσα (5στ). Σύμφωνα με την ανάλυση του Roca (2005), η οποία βασίζεται στο μοντέλο ανάλυσης των Halle & Idsardi (1995), η ποικιλία των τονικών σχημάτων οφείλεται στα εγγενή χαρακτηριστικά κάποιων μορφημάτων, τα οποία συνδέονται εγγενώς με συγκεκριμένα λεξικά κωδικοποιημένα μετρικά καλούπια. (5) προβλέψιμος τόνος στα Ισπανικά α. a ro φιλάργυρος (Roca, 2005) β. tra jo δουλειά γ. ter no τελειώνω μη προβλέψιμος τόνος στα Ισπανικά δ. jaro πουλί ε. e mago στομάχι στ. ani l ζώο Παρά τις διαφορετικές προσεγγίσεις των διαφόρων αναλύσεων που έχουν γίνει πάνω σε τέτοιου τύπου τονικά συστήματα (Halle & Idsardi, 1995, Hammond, 1995, Inkelas, 1999, Alderete, 1999, Revithiadou, 1999), όλες αποδέχονται αφενός την αλληλεξάρτηση μεταξύ των επιπέδων της φωνολογίας και μορφολογίας, καθώς 13

14 το πρώτο καθορίζει τον κανονικό/προβλέψιμο τόνο, ενώ το δεύτερο τις εξαιρέσεις και αφετέρου την ύπαρξη του λεξικά κωδικοποιημένου τόνου είτε ως εξαίρεση, είτε ως κανόνα στα πλαίσια ενός τονικού συστήματος. Στη συνέχεια θα περάσουμε στην περιγραφή του τονικού συστήματος της Ελληνικής ΤΟ ΤΟΝΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ Ο τονισμός στην ελληνική γλώσσα δεν αποτελεί ένα αμιγώς φωνολογικό φαινόμενο, αλλά είναι άρρηκτα συνδεδεμένος με το γλωσσικό επίπεδο της μορφολογίας. Για το λόγο αυτό το τονικό σύστημα της Ελληνικής θεωρείται ότι ανήκει στα συστήματα με λεξικό τονισμό (lexical stress system). Στην Ελληνική, όπως και στα υπόλοιπα συστήματα με λεξικό τονισμό που αναφέρθηκαν στην προηγούμενη ενότητα, η θέση του τόνου δεν είναι προβλέψιμη, αλλά εξαρτάται από εγγενή τονικά χαρακτηριστικά συγκεκριμένων μορφημάτων. Το γεγονός ότι η θέση του τόνου είναι μη προβλέψιμη διαφαίνεται και μέσω του διαφοροποιητικού χαρακτήρα του τόνου στην ελληνική (Holton, Mackridge & Φιλιππάκη-Warburton, 2008). Παρόλο που ο τόνος δεν είναι σημασιολογικά φορτισμένος και δεν θεωρείται απαραίτητος για τον προσδιορισμό της σημασίας μιας λέξης, ωστόσο υπάρχουν πολλά ζευγάρια λέξεων (6) τα οποία διαφοροποιούνται μόνο από τη θέση του τόνου. (6) ζευγάρια όμοιων λέξεων που διαφοροποιούνται μόνο από τη θέση του τόνου α. νόμος νομός β. μόνος μονός γ. όρος ορός Η διαφοροποιητική αυτή λειτουργία του τόνου μας δείχνει ξεκάθαρα ότι ο τόνος δεν μπορεί να είναι προβλέψιμος, από τη στιγμή που όμοια φωνητικά ζεύγη λέξεων εμφανίζουν διαφορετικά τονικά σχήματα. Γενικά στην Ελληνική υπάρχει μεγάλη ελευθερία ως προς τις πιθανές θέσεις του τόνου, ενώ οι περιορισμοί είναι ελάχιστοι. Για την ακρίβεια, ο μοναδικός περιορισμός της ελληνικής που είναι αμιγώς φωνολογικός όσον αφορά τον θέση του τόνου, είναι ο κανόνας της τρισυλλαβίας (Malikouti-Drachman & Drachman, 1989, Drachman & Malikouti-Drachman, 1999). Σύμφωνα με το τρισυλλαβικό παράθυρο, όπως αλλιώς ονομάζεται αυτός ο κανόνας, ο τόνος περιορίζεται στις τρεις τελευταίες 14

15 συλλαβές μιας λέξης, και σε καμία περίπτωση δεν εμφανίζεται σε συλλαβή πέραν της προπαραλήγουσας. Λόγω του περιορισμού της τρισυλλαβίας θα μπορούσε να θεωρηθεί ότι ο τόνος έχει και διαχωριστική/οριοθετική λειτουργία εν μέρει, καθώς δίνεται η πληροφορία ότι μετά την τονισμένη συλλαβή η λέξη δεν μπορεί να τελειώνει σε πάνω από δύο συλλαβές (Πετρούνιας, 2002). Ο περιορισμός της τρισυλλαβίας υφίσταται και σε άλλες γλώσσες όπως τα Ιταλικά, τα Πορτογαλικά και τα Ισπανικά (van der Hulst, 1999). Στη συνέχεια θα παρατεθούν οι βασικότερες θεωρητικές αναλύσεις που έχουν γίνει με αντικείμενο το τονικό σύστημα της ελληνικής (Malikouti-Drachman & Drachman, 1989, Ράλλη & Τουρατζίδης, 1992, Drachman & Malikouti-Drachman, 1999, Revithiadou, 1999, 2007, Apoussidou, 2003, Burzio & Tantalou, 2006), οι οποίες παρά τις διαφορετικές θεωρητικές προσεγγίσεις τους στο φαινόμενο του τονισμού, συγκλίνουν στην αλληλεπίδραση φωνολογίας και μορφολογίας ΘΕΩΡΗΤΙΚΕΣ ΜΕΛΕΤΕΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΤΟΝΙΣΜΟ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ Οι Malikouti-Drachman & Drachman (1989) και Drachman & Malikouti- Drachman (1999) υποστηρίζουν ότι το μέτρο της Ελληνικής είναι ο συλλαβικός τροχαίος 3 (syllabic trochee) με φορά από τα δεξιά προς τα αριστερά, ενώ πολύ συχνά εμφανίζεται εξωμετρικότητα της τελευταίας συλλαβής. Σύμφωνα με την ανάλυσή τους, τόνο μπορούν να φέρουν μόνο η προπαραλήγουσα, η παραλήγουσα και η λήγουσα, δηλαδή οι τρεις τελευταίες συλλαβές, ώστε να μην παραβιάζεται ο περιορισμός της τρισυλλαβίας, που είναι και ο μοναδικός φωνολογικός περιορισμός όσον αφορά τη θέση του τόνου. Τις τρεις πιθανές θέσεις του τόνου επιχειρούν να ερμηνεύσουν μέσω μιας μετρικής ανάλυσης. Συγκεκριμένα, ο τόνος στην προπαραλήγουσα ερμηνεύεται ως τροχαίος πόδας με εξωμετρική την τελευταία συλλαβή (7α), ενώ ο τόνος στην παραλήγουσα εξηγείται είτε με την απουσία του στοιχείου της εξωμετρικότητας της τελευταίας συλλαβής, είτε με την ύπαρξη μονομερούς τροχαίου πόδα με εξωμετρική την τελευταία συλλαβή (7β). Τέλος, ο τόνος στη λήγουσα ερμηνεύεται είτε με την ύπαρξη μιας αόρατης καταληκτικής 3 Η ελληνική δεν αποτελεί σύστημα με ευαισθησία στην ποσότητα της συλλαβής (quantity sensitive system), καθώς δεν υφίσταται διάκριση ανάμεσα σε βραχείες και μακρές συλλαβές. Αντίθετα, όλες οι συλλαβές έχουν την ίδια προσωδιακή αξία. 15

16 συλλαβής (catalexis) 4 (Kiparsky, 1991), ερμηνεία που δεν υποστηρίζεται επαρκώς λόγω του χαμηλού αριθμού μονοσύλλαβων λέξεων στην Ελληνική (Kager, 1993), είτε ως μονοσύλλαβος τροχαίος πόδας (7γ). (7) μετρική ανάλυση του τόνου στην προπαραλήγουσα ( x. ) α. ('anθro)pos άνθρωπος μετρική ανάλυση του τόνου στην παραλήγουσα (x) β. fa('nta)ros φαντάρος μετρική ανάλυση του τόνου στη λήγουσα (x) γ. ('fos) φως Σύμφωνα με τους συγκεκριμένους μελετητές, αν και τα τρία αυτά τονικά σχήματα εφαρμόζονται και στους κλιτούς και άκλιτους τύπους, καθώς και στους παράγωγους και μη, στην περίπτωση των κλιτών και παράγωγων τύπων κύριο ρόλο στη διαμόρφωση των τονικών σχημάτων έχει η μορφολογική δομή. Όσον αφορά τα ρήματα, την μετρική τους δομή επηρεάζει η κατηγορία στην οποία ανήκουν, ενώ όσον αφορά τα ουσιαστικά και τα επίθετα, κύριο ρόλο στη διαμόρφωση των τονικών τους σχημάτων παίζουν η κλιτική τάξη στην οποία ανήκουν, καθώς και τα παραγωγικά και κλιτικά επιθήματα που τα συνοδεύουν. Τα ουσιαστικά έχουν διάφορες κλίσεις, η καθεμιά από τις οποίες δεν εμφανίζει τα ίδια τονικά σχήματα 5. Οι Drachman & Malikouti-Drachman (1999), ύστερα από έρευνα στη γραμματική και στο Λεξικό κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι κάποιες κλίσεις έχουν μόνο ορισμένα τονικά σχήματα και άλλες όχι. Συγκεκριμένα, διαπίστωσαν ότι τα ουσιαστικά των οποίων το θέμα τελειώνει σε -ος εμφανίζουν με μεγαλύτερη συχνότητα τον τόνο στην 4 Σύμφωνα με τον Hayes (1995), τα συστήματα χωρίς ευαισθησία στην ποσότητα της συλλαβής ( quantity insensitive systems), όπως η ελληνική, έχουν κατά κανόνα τροχαϊκό μέτρο, ενώ αντίθετα ο τελικός τόνος παραπέμπει σε ίαμβο. Για να ερμηνευθεί λοιπόν ο τελικός τόνος, υποστηρίζεται η ύπαρξη μιας «αόρατης» καταληκτικής συλλαβής στις μονοσύλλαβες λέξεις (subminimal words), με την προσθήκη της οποίας σχηματίζεται τροχαίος πόδας (Kiparsky, 1991). 5 Βλ. Ενότητα Χαρακτηριστικά των κλίσεων των ουσιαστικών. 16

17 προπαραλήγουσα ( nθropos), ενώ τα σε -α εμφανίζουν μια διχοτομία με βάση το γένος. Ενώ τα αρσενικά εμφανίζουν κυρίως τόνο στην προπαραλήγουσα (o tonas), τα θηλυκά προτιμούν τον τόνο στην παραλήγουσα (i ra). Όσον αφορά τα σε -i, η εμφάνιση της προπαραλήγουσας είναι περιορισμένη σε ελάχιστους τύπους (f ldisi). Οι διαφορές αυτές επιβεβαιώνουν την επιρροή των κλιτικών τάξεων πάνω στη διαμόρφωση των τονικών σχημάτων, συμπέρασμα στο οποίο καταλήγουμε και στην παρούσα εργασία. Μετά από έρευνα στο Αντίστροφο Λεξικό της Νέας Ελληνικής (Αναστασιάδη-Συμεωνίδη, 2001) καταλήξαμε στο ίδιο συμπέρασμα όσον αφορά την εμφάνιση διαφορετικών τονικών σχημάτων από κατηγορία σε κατηγορία. Όσον αφορά τα κυρίαρχα τονικά σχήματα των ουσιαστικών σε -ος, -ας, -α, -ι που μελετήθηκαν από τους Malikouti-Drachman & Drachman, υπάρχει απόλυτη συμφωνία με τα τονικά σχήματα των αντίστοιχων κατηγοριών που προέκυψαν από την παρούσα εργασία 6. Η ανάλυση των Ράλλη & Τουρατζίδη (1992) στηρίζεται στο μοντέλο της λεξικής μορφολογίας και φωνολογίας (Kiparsky, 1982), σύμφωνα με το οποίο το Λεξικό περιέχει λήμματα με κωδικοποιημένες εγγενώς τις μορφολογικές, φωνολογικές και συντακτικές τους ιδιότητες, καθώς και αρχές και κανόνες που καθορίζουν τον σχηματισμό και την ανάλυση λέξεων. Οι αρχές που λαμβάνονται υπόψη στην ανάλυση αυτή είναι ο νόμος της δεξιόστροφης κεφαλής (Right-hand Rule), (Williams, 1981) και ο νόμος της μεταπήδησης των χαρακτηριστικών (Percolation Principle) (Selkirk, 1982). Σύμφωνα με τους Ράλλη & Τουρατζίδη (1992), τα μορφήματα που καταχωρούνται ως λήμματα στο Λεξικό περιλαμβάνουν ενσωματωμένες τις τονικές τους ιδιότητες, οι οποίες εφαρμόζονται κατά τη παραγωγή ή την κλίση νέων λέξεων. Η ανάλυσή τους διακρίνει τρεις κατηγορίες λημμάτων ως προς τις τονικές τους ιδιότητες (8): (8) τονικές ιδιότητες λημμάτων α. αυτά που φέρουν τόνο σε μια συλλαβή (π.χ., κάτω). β. αυτά που δεν έχουν τονικές ιδιότητες (π.χ., το κλιτικό επίθημα -ος). γ. αυτά που προκαλούν μετακίνηση του τόνου (π.χ., η ρηματική κατάληξη -α). 6 Βλ. Ενότητα 3.Λεξικό για την ιεραρχία των τονικών σχημάτων των τάξεων των ουσιαστικών του Λεξικού. 17

18 Οι ιδιότητες αυτές τίθενται σε εφαρμογή κατά τον σχηματισμό λέξεων, αλλά κάτω από τις επιταγές των αρχών που αναφέρθηκαν παραπάνω. Ως αποτέλεσμα του νόμου της δεξιόστροφης κεφαλής, κατά το σχηματισμό μιας λέξης υπερισχύουν οι τονικές ιδιότητες του πιο δεξιά κείμενου μορφήματος της λέξης, το οποίο συμπίπτει με κάποιο παραγωγικό επίθημα στις παράγωγες λέξεις, ή με κάποιο κλιτικό επίθημα στις κλιτές (9α), και το οποίο θεωρείται η κεφαλή. Σε περίπτωση που η δεξιά κεφαλή δεν έχει τονικές ιδιότητες, τότε υπερισχύει ο τόνος της μη κεφαλής (9β), δηλαδή του θέματος. Τέλος, σε περίπτωση που η δεξιά κεφαλή δεν φέρει λεξικό τόνο αλλά προκαλεί μετακίνηση του τόνου της μη-κεφαλής, τότε επεμβαίνει η αρχή της μεταπήδησης των χαρακτηριστικών και γίνεται ο παράγοντας που καθορίζει τη θέση του τόνου στην καινούρια λέξη (9γ). (9) τόνος δεξιά κείμενης κεφαλής α. άνθρωπ - άκι ανθρωπάκι τόνος μη κεφαλής β. άνθρωπ - ος άνθρωπος μετακίνηση τόνου της μη κεφαλής γ. άνθρωπ - ου ανθρώπου Η ανάλυση αυτή δίνει ιδιαίτερη βαρύτητα στην επίδραση της μορφολογίας σε σχέση με τον καθορισμό του τόνου και έχει επηρεάσει αρκετά την ανάλυση της Revithiadou (1999) που ακολουθεί. Η ανάλυση της Revithiadou (1999) διερευνά τον εντοπισμό της θέσης του τόνου στο διεπίπεδο της μορφολογίας και της φωνολογίας. Πιο συγκεκριμένα, θέτει ως βασικό παράγοντα που καθορίζει τη θέση του τόνου τις εγγενείς τονικές πληροφορίες που φέρει ένα μόρφημα, καθώς και τη θέση του στην ιεραρχία της γραμματικής λέξης. Σύμφωνα με την ανάλυση αυτή, ένα μόρφημα το οποίο είναι λεξικά μαρκαρισμένο, δηλαδή όταν φέρει κωδικοποιημένο τόνο στο Λεξικό, μας καθοδηγεί όχι ως προς τη θέση του τόνου, αλλά ως προς την πιθανή θέση του τόνου, καθώς οι τέσσερις πιθανές τονικές καταστάσεις ενός μορφήματος είναι οι εξής (10): 18

19 (10) άτονο μόρφημα: α. anθrop- ανθρωπβ. -οs, -ος γ. θalas- θαλασ- τονισμένο μόρφημα: α. staf δ- σταφίδβ. γόνδοl- γόνδολγ. - δ-, -άδδ. - l- -ούλ- προτονικό μόρφημα: α. -u -ου (γεν. εν.-oς) β. -on -ων (γεν. πληθ. -oς) γ. us- -ους (αιτ. πληθ. -oς) μετατονικό μόρφημα: α. uran- ουραν- β. aγοr- αγορ- Στην περίπτωση όπου σε μια λέξη υπάρχουν περισσότερα από ένα μορφήματα με εγγενείς τονικές ιδιότητες, ο παράγοντας που καθορίζει τη θέση του τόνου είναι η σημαντικότητα του καθενός στην εσωτερική δομή της λέξης. Δηλαδή, θα υπερισχύσει το μόρφημα που καθορίζει τη μορφοσυντακτική κατηγορία της λέξης και το οποίο θεωρείται η κεφαλή της. Η κεφαλή της λέξης συνήθως είναι τα παραγωγικά επιθήματα, που φέρουν και τις περισσότερες συντακτικές πληροφορίες (stafiδ- nj-οs). Στις μη παράγωγες λέξεις όπου απουσιάζει η παραγωγική κατάληξη, η μορφολογική κεφαλή είναι το θέμα (leo r-os). Σε περίπτωση που το θέμα δεν έχει τονικές ιδιότητες, τότε θα επικρατήσει ο τόνος της κλιτικής κατάληξης (θalas- n). Δηλαδή, στις περιπτώσεις λέξεων των οποίων η κεφαλή δεν έχει εγγενείς τονικές ιδιότητες, θα επικρατήσει το επόμενο σε σημαντικότητα μόρφημα, ακόμα κι αν δεν καθορίζει τη μορφοσυντακτική ταυτότητα της λέξης. Σε περίπτωση όμως που όλα τα μορφήματα στερούνται εγγενών τονικών ιδιοτήτων, θα υπερισχύσει ο ουδέτερος τόνος, ο οποίος με βάση τις θεωρητικές αναλύσεις είναι ο τόνος στην προπαραλήγουσα ( nθropos). 19

20 Σύμφωνα με τη Revithiadou (1999), ο αλγόριθμος που διαμορφώνει τον τονισμό είναι o εξής: (11) Αλγόριθμος τονισμού Λεξικός τόνος κεφαλής > Λεξικός τόνος μη κεφαλής > Προβλέψιμος τόνος στην προπαραλήγουσα Η ανάλυση της Revithiadou ερμηνεύεται στα πλαίσια της θεωρίας του Βέλτιστου (Optimality Τheory), πλαίσιο στο οποίο κινείται και η ανάλυση της Apoussidou (2003, 2007) για τον τονισμό της Ελληνικής. Η Apoussidou (2003, 2007), βασιζόμενη στην ανάλυση της Revithiadou (1999) και ερμηνεύοντας τον λεξικό τόνο ως χαρακτηριστικό των μορφημάτων του Λεξικού, επιχειρεί μια μετρική ανάλυση, θεωρώντας ότι ο λεξικός τόνος αντιπροσωπεύεται στη δομή του τροχαίου μετρικού πόδα. Θεωρεί ότι τα μορφήματα που φέρουν τονικές ιδιότητες αποτελούν το δυνατό/τονισμένο μέρος του πόδα (s=strong), δηλαδή την κεφαλή, ενώ τα μορφήματα που στερούνται εγγενών τονικών ιδιοτήτων αποτελούν το αδύνατο/άτονο μέρος του πόδα (w=weak). Στη συνέχεια θα εξετάσουμε τον τρόπο που αναλύει συγκεκριμένες περιπτώσεις συνδυασμού μορφημάτων. Στην περίπτωση του anθrόpu (12α) όπου το θέμα είναι άτονο, ενώ το κλιτικό επίθημα '-u είναι προτονικό, το κλιτικό επίθημα προσδίδει τονικές ιδιότητες στην τελευταία συλλαβή του θέματος, η οποία γίνεται η κεφαλή του πόδα. (12) άτονο θέμα και προτονικό κλιτικό επίθημα w (s w) α. anθrop+ 'u an.(θrό.pu) Στις περιπτώσεις μετατονικών θεμάτων (uran- ), όπου η τελευταία συλλαβή του θέματος απαιτεί να τονιστεί η επόμενη συλλαβή, τότε κεφαλή γίνεται η κλιτική κατάληξη με τις ιδιότητες που τις προσδίδει η τελευταία συλλαβή του θέματος (12β). 20

21 (12) μετατονικό θέμα και άτονο κλιτικό επίθημα s (s) β. uran' +os u.ra.(nós) Στην περίπτωση όπου συνυπάρχουν λεξικά μαρκαρισμένο τονικά θέμα και λεξικά μαρκαρισμένο τονικά επίθημα, θα υπερισχύσει ο τόνος του θέματος στη θέση της κεφαλής του πόδα (12γ). (12) τονισμένο θέμα και τονισμένο κλιτικό επίθημα s s (s w) γ. stafi +όn sta.(f. on) Στην περίπτωση που κανένα από τα μορφήματα δεν είναι λεξικά μαρκαρισμένο με τόνο, δηλαδή όταν εφαρμόζεται ο ουδέτερος τόνος στην προπαραλήγουσα, τότε οι προσωδιακοί κανόνες της Ελληνικής είναι που καθορίζουν τη θέση του τόνου (12δ). (12) άτονο θέμα και άτονο κλιτικό επίθημα (s w) δ. θalas + a (θ.la.)sa Η βασική διάκριση αυτής της ανάλυσης από την ανάλυση της Revithiadou (1999) είναι ότι θεωρεί την μετρική πληροφορία, δηλαδή το αν ένα μόρφημα είναι σε θέση κεφαλής του πόδα ή όχι, ως τον βασικό παράγοντα που καθορίζει τη θέση του τόνου, ανεξάρτητα από το πόσο ισχυρό είναι το μόρφημα στα πλαίσια της γραμματικής λέξης. Η ανάλυση των Burzio & Tantalou (2007) ακολουθεί σε γενικά πλαίσια τη γραμμή της ανάλυσης της Revithiadou (1999). Συγκεκριμένα υιοθετεί τη θεωρία του Βέλτιστου ως θεωρητικό πλαίσιο, αλλά με κάποιες προσθήκες (Burzio, 2002, 2005), οι οποίες στόχο έχουν να καλύψουν προβληματικά σημεία των προηγούμενων αναλύσεων. Έτσι, προτείνεται ένας διαχωρισμός ανάμεσα σε κυρίαρχα μετρικά και υποτελή μετρικά κλιτικά επιθήματα. Συγκεκριμένα, η τονική ιεραρχία στην οποία καταλήγουν είναι η εξής: 21

22 (13) τονική ιεραρχία κυρίαρχο μετρικά επίθημα > θέμα > υποτελές μετρικά επίθημα Ως κυρίαρχα μετρικά μορφήματα θεωρούν όσα είναι μαρκαρισμένα ως προς την πτώση και τον αριθμό (π.χ. -on, -us, -u), τα οποία θεωρούν και σημασιολογικά φορτισμένα, γεγονός που τα καθιστά και μετρικά πιο σημαντικά έναντι του θέματος. Αντίθετα, τα επιθήματα της ονομαστικής ενικού (π.χ. -os) θεωρούνται υποτελή μετρικά, καθώς είναι αμαρκάριστα ως προς τον αριθμό και την πτώση και δεν περιέχουν ισχυρό σημασιολογικά φορτίο. Ωστόσο, το θεωρητικό τους πλαίσιο εμπίπτει σε κάποια προβλήματα τα οποία επιλύουν με βάση κάποιες γενικές αρχές. Το πρώτο αφορά κάποια κυρίαρχα μορφήματα τα οποία συμπεριφέρονται ως υποτελή όταν ενωθούν με οξύτονο θέμα. Για παράδειγμα, τα -u, -on, -us, ενώ είναι προτονικά (anθ pu, anθ pon, αnθ pus), στην περίπτωση των (, n, s), λαμβάνουν τελικό τόνο. Το φαινόμενο αυτό το ερμηνεύουν κάτω από την επίδραση της αρχής της κλιτικής ομοιομορφίας (Paradigm Uniformity). Σύμφωνα μ αυτήν την αρχή, όλοι οι τύποι του κλιτικού παραδείγματος τείνουν να γίνουν μετρικά ομοιόμορφοι, υιοθετώντας τις μετρικές ιδιότητες του αρχικού τύπου (π.χ. s). Ένα ακόμα πρόβλημα που προσπαθούν να επιλύσουν μέσω του θεωρητικού πλαισίου που προτείνουν είναι η τονική συμπεριφορά κάποιων κυρίαρχων μορφημάτων όταν μετατρέπονται σε υποτελή κατά την προσθήκη επαυξημένου θέματος. Για παράδειγμα, στα θέματα stratiot- και manav- προστίθεται ένα -i στην κλιτική κατάληξη, το οποίο στη γενική πληθυντικού είτε εκπίπτει (stratioton), είτε συλλαβοποιείται με την επένθεση του -δ (manaviδon). Στην περίπτωση όμως του viδon το άλλοτε κυρίαρχο μόρφημα -on χάνει τις τονικές του ιδιότητες από το θέμα, κάτι που αποδεικνύεται από την αντιγραμματικότητα του τύπου manaviδ n. Το φαινόμενο αυτό ερμηνεύουν με την παραδοχή ότι ο τόνος μετακινείται από το κυρίαρχο επίθημα στο θέμα, όταν το θέμα ακολουθείται από δείκτες κλιτικής τάξης (π.χ. -i). Μετά την παράθεση των βασικότερων θεωρητικών αναλύσεων για τον τόνο στην Ελληνική, διαπιστώνουμε ότι παρότι προσεγγίζουν το φαινόμενο κάτω από διαφορετικά θεωρητικά πλαίσια, παρόλα αυτά συναντιούνται σε δύο σημεία. Τα δυο σημεία στα οποία συγκλίνουν όλες οι παραπάνω θεωρητικές αναλύσεις είναι 1) η διεπίδραση ανάμεσα στα επίπεδα της φωνολογίας και της μορφολογίας σε σχέση με 22

23 τον καθορισμό της θέσης του τόνου, και 2) η θεώρηση του τονισμού της προπαραλήγουσας ως ουδέτερου τόνου στην ελληνική ΟΥΔΕΤΕΡΟΣ ΤΟΝΙΣΜΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ Στην Ελληνική, ουδέτερος ή βασικός τόνος (default stress) θεωρείται ο τόνος στην προπαραλήγουσα (Malikouti-Drachman & Drachman, 1989, Ράλλη & Τουρατζίδης, 1992), ο οποίος εν μέρει αποτελεί απόρροια του περιορισμού της τρισυλλαβίας, καθώς η προπαραλήγουσα σηματοδοτεί το πλαίσιο μέσα στο οποίο μπορεί να εντοπιστεί η θέση του τόνου σε μια λέξη. Ο ουδέτερος ή βασικός τόνος δεν αποτελεί είδος λεξικού τόνου, αλλά είναι κατά κανόνα φωνολογικός και εμφανίζεται όταν τα μορφήματα μιας λέξης στερούνται εγγενών τονικών ιδιοτήτων. Για παράδειγμα, στη λέξη nθropos όπου τα μορφήματα anθrop- και -u στερούνται τονικών ιδιοτήτων, επικρατεί ο ουδέτερος τόνος στην προπαραλήγουσα. Ένα ακόμα βασικό χαρακτηριστικό του ουδέτερου τόνου είναι ότι εμφανίζεται ιδιαίτερα ασταθής μέσα στα πλαίσια του κλιτικού παραδείγματος, καθώς εμφανίζει τις συχνότερες τονικές μετακινήσεις. Για παράδειγμα, όταν ένα ουσιαστικό στην ονομαστική φέρει ουδέτερο τόνο ( nθropos), στη γενική που προστίθεται η κλιτική κατάληξη -ου η οποία είναι προτονική και επιβάλει τον τόνο στη συλλαβή που προηγείται, ο τόνος κατεβαίνει στην παραλήγουσα (anθ pu) (Revithiadou, 1999, 2007). Ένας ακόμα παράγοντας που ενισχύει την επικράτηση της προπαραλήγουσας ως τον ουδέτερο τόνο είναι η προσωδιακή δομή στο επίπεδο της λέξης. Η προσωδιακή δομή της ελληνικής σύμφωνα με τους Malikouti-Drachman & Drachman (1989) και Drachman & Malikouti-Drachman (1999) είναι ο διμερής τροχαίος πόδας, με κατεύθυνση από τα δεξιά προς τα αριστερά, ενώ πολύ συχνά εμφανίζεται εξωμετρικότητα (6) της τελευταίας συλλαβής (βλ. παράδειγμα 7α). Την ίδια μετρική ανάλυση αν και στα πλαίσια άλλου θεωρητικού πλαισίου, υιοθετεί και η προσέγγιση της Apoussidou (2003) (βλ. παράδειγμα 12δ). Ωστόσο, ο βασικός τόνος στην προπαραλήγουσα έχει αμφισβητηθεί από πρόσφατες πειραματικές μελέτες (Protopapas et al., 2006, Revithiadou et al., in prep.), καθιστώντας μια ασυμφωνία ανάμεσα στις θεωρητικές και πειραματικές έρευνες που πραγματεύονται το φαινόμενο. Ενώ δηλαδή στις θεωρητικές μελέτες επικρατεί η άποψη ότι ο ουδέτερος τόνος είναι στην προπαραλήγουσα (Malikouti- Drachman & Drachman, 1989, Ράλλη & Τουρατζίδης, 1992, Drachman & Malikouti- 23

24 Drachman, 1999, Revithiadou, 1999, 2007, Apoussidou, 2003, Burzio & Tantalou, 2006), πειραματικά αποδεικνύεται πιο ενισχυμένος ο τόνος στην παραλήγουσα, ο οποίος εμφανίζεται ως ο συχνότερος τόνος (emerging default) 7. Αφού παρουσιάσαμε την επικρατούσα άποψη για τον ουδέτερο τόνο στην Ελληνική, στη συνέχεια θα περάσουμε στην περιγραφή του κλιτικού συστήματος των ουσιαστικών, και συγκεκριμένα των κατηγοριών που θα εξετάσουμε στην παρούσα εργασία. Επειδή στην παρούσα εργασία εξετάζεται ο τονισμός των ουσιαστικών, δε θα ασχοληθούμε με τον τονισμό των άλλων κλιτών κατηγοριών. Στο σημείο αυτό θα αναφέρουμε ότι τα ρήματα και τα επίθετα εμφανίζουν επίσης λεξικό τονισμό, αλλά με πολύ λιγότερες μετακινήσεις του τόνου στα πλαίσια του κλιτικού παραδείγματος (στηλοειδής τονισμός), ενώ κι αυτά υπόκεινται στον περιορισμό της τρισυλλαβίας ΤΟΝΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΩΝ ΚΛΙΣΕΩΝ ΤΩΝ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΩΝ Η ελληνική διαθέτει διάφορες κλίσεις ουσιαστικών, οι οποίες διαχωρίζονται με διαφορετικά κριτήρια ανά γραμματική ή θεωρητική μελέτη, ορίζοντας άλλοτε το γένος ως την βασική αρχή διάκρισης (Τριανταφυλλίδης, 1941, Ράλλη, 2005,, Holton, Mackridge & Φιλιππάκη-Warburton, 2008, Χατζησαββίδης, 2009) και άλλοτε τον αριθμό των καταλήξεων (Mackridge, 1985, Κλαίρης & Μπαμπινιώτης, 2005). Η ανάλυση της Αναστασιάδη (υπό έκδοση) διακρίνει έξι κλιτικές τάξεις, τις οποίες διαχωρίζει λαμβάνοντας υπόψη τη διαθεσιμότητα και τη συχνότητα εμφάνισης των μορφολογικών δομών. Σύμφωνα με την ανάλυση αυτή, οι κατηγορίες που θα εξεταστούν στην παρούσα εργασία είναι από τις πιο παραγωγικές και από αυτές με τη μεγαλύτερη συχνότητα εμφάνισης στο σύνολο των ουσιαστικών της νέας ελληνικής. Πιο συγκεκριμένα, θα διερευνηθεί η τονική συμπεριφορά των ουσιαστικών σε -ος, των ουσιαστικών σε -ο, των ουσιαστικών σε -ας, των ουσιαστικών σε -α και των ουσιαστικών σε -ι. Οι κατηγορίες αυτές δεν μοιράζονται το ίδιο τονικό σχήμα, αλλά ακόμα και τα ουσιαστικά που ανήκουν στην ίδια κατηγορία δεν έχουν κάποιο ενιαίο τονικό σχήμα. Η αστάθεια του τόνου όμως είναι έκδηλη ακόμα και μέσα στο κλιτικό παράδειγμα. Υπάρχουν πολλά ουσιαστικά που κατά την κλίση τους μετακινούν τον 7 Βλ. και Ενότητα 2.5. Πειραματικές μελέτες για συστήματα με λεξικό τόνο. 24

25 τόνο ανάλογα με την πτώση και με το κλιτικό επίθημα που προσκολλάται κάθε φορά στο θέμα. Η μετακίνηση αυτή δεν είναι αυθαίρετη, αλλά υποκινείται είτε από τον κανόνα της τρισυλλαβίας, είτε από τους λεξικούς τόνους που φέρουν τα εκάστοτε μορφήματα του κάθε τύπου ενός ουσιαστικού. Επίσης, υπάρχουν περιορισμοί ως προς την κατεύθυνση της μετακίνησης, η οποία είναι πάντα καθοδική, καθώς ο τόνος ποτέ δεν μπορεί να ανέβει, αλλά μόνο να κατέβει από τις προηγούμενες σε επόμενες συλλαβές. Για το λόγο αυτό, τα οξύτονα δεν παρουσιάζουν μετακίνηση του τόνου, καθώς η μετακίνηση γίνεται πάντα καθοδικά. Συγκεκριμένα, ένα ουσιαστικό κατά την κλίση του μπορεί να κατεβάσει τον τόνο από την προπαραλήγουσα στην παραλήγουσα (14), από την παραλήγουσα στη λήγουσα (15), ή από την προπαραλήγουσα και στην παραλήγουσα και στη λήγουσα (16) στα πλαίσια του τονικού παραδείγματος. Οι πιο συχνές μετακινήσεις γίνονται όταν το ουσιαστικό τονίζεται στην προπαραλήγουσα, η οποία θεωρείται ο ουδέτερος τόνος. (14) ΠΠ Π ΕΝΙΚΟΣ ΟΝ. ΓΕΝ. ΟΝ. ΓΕΝ. άνθρωπος ανθρώπου ΠΛΗΘΥΝΤΙΚΟΣ άνθρωποι ανθρώπων (15) Π Λ ΕΝΙΚΟΣ ΟΝ. ΓΕΝ. ΟΝ. ΓΕΝ. μήνας μήνα ΠΛΗΘΥΝΤΙΚΟΣ μήνες μηνών 25

26 (16) ΠΠ Π Λ ΕΝΙΚΟΣ ΟΝ. ΓΕΝ. ΟΝ. ΓΕΝ. μέγεθος μεγέθους ΠΛΗΘΥΝΤΙΚΟΣ μεγέθη μεγεθών Ωστόσο, παρατηρείται μια γενική τάση να αποφεύγονται οι μετακινήσεις του τόνου στα πλαίσια των κλιτικών παραδειγμάτων κάποιων κατηγοριών (π.χ. -ος, -ο). Σύμφωνα με τον Σετάτο (1979), η μετακίνηση του τόνου μπορεί να είναι υποχρεωτική (γλώσσα - γλωσσών) ή προαιρετική (έφηβος - εφήβου/έφηβου) και να εκφράζει υφολογικές (λόγιος - λαϊκός τύπος) και σημασιολογικές διαφορές (χρόνων - χρονών), ή μπορεί ακόμα να καθορίζεται από το ρυθμό του λόγου. Σύμφωνα με τον Πετρούνια (2002), η τάση εξομάλυνσης των τονικών σχημάτων στα πλαίσια του κλιτικού παραδείγματος γίνεται για λόγους αναγνωρισιμότητας των κλιτών τύπων και άμεσης αναγωγής στον βασικό τύπο (ονομαστική ενικού). Η Αναστασιάδη (υπό έκδοση) ανάγει τη σταθερότητα του τόνου στην ανάγκη της γλώσσας για οικονομία και σαφή διάκριση των κατηγοριών. Υποστηρίζει ότι η σταθερότητα του τόνου σε συνδυασμό με άλλες διεργασίες των ουσιαστικών, όπως η διατήρηση του θεματικού φωνήεντος μέσω της ανισοσυλλαβίας (γιαγιά - γιαγιές/γιαγιάδες), στόχο έχουν την αναγνώριση του βασικού θέματος και την αποφυγή πολλαπλών θεμάτων. Για το λόγο αυτό θεωρεί ότι ο κανόνας για τη νέα Ελληνική είναι ο τόνος να παραμένει σταθερός και ότι τα ουσιαστικά που μετακινούν τον τόνο είναι όσα προέρχονται από παλαιότερες φάσεις της γλώσσας. Στη συνέχεια θα παρουσιάσουμε τα τονικά σχήματα που εμφανίζονται στις υπό εξέταση κατηγορίες, καθώς και τις μετακινήσεις του τόνου στα πλαίσια των κλιτικών τους παραδειγμάτων Ουσιαστικά σε -ος Τα αρσενικά και θηλυκά σε -ος στην ονομαστική τονίζονται στην προπαραλήγουσα (ο βάτραχος, η ήπειρος), στην παραλήγουσα (ο χώρος, η ψήφος) και στη λήγουσα (ο αετός, η κιβωτός), ενώ τα ουδέτερα σε -ος τονίζονται στην 26

27 προπαραλήγουσα (το έδαφος) και στην παραλήγουσα (το λάθος). Κατ εξαίρεση τονίζεται στη λήγουσα η ουσιαστικοποιημένη μετοχή το γεγονός και κάποιες δάνειες λέξεις (το θερμός, το σκουός). Κατά την κλίση τους, τα προπαροξύτονα αρσενικά και θηλυκά σε -ος (17) κατεβάζουν τον τόνο στην παραλήγουσα στη γενική ενικού και στη γενική και αιτιατική πληθυντικού, είτε διατηρούν σταθερό τόνο, ενώ τα παροξύτονα (18) και τα οξύτονα (19) έχουν σταθερό τονισμό στην παραλήγουσα. Τα προπαροξύτονα ουδέτερα σε -ος (20) είναι η μόνη κατηγορία που εμφανίζει διπλή μετακίνηση του τόνου, καθώς κατεβάζουν τον τόνο στην παραλήγουσα στη γενική ενικού, στην ονομαστική και αιτιατική πληθυντικού και στη λήγουσα στη γενική πληθυντικού. Αντίθετα, τα παροξύτονα ουδέτερα σε -ος (21) εμφανίζουν μόνο μία μετακίνηση, κατεβάζοντας τον τόνο στη λήγουσα στη γενική πληθυντικού. Σύμφωνα με την Αναστασιάδη (υπό έκδοση), τα ουσιαστικά σε -ος είναι κατηγορία που εμφανίζει ιδιαίτερα υψηλή συχνότητα εμφάνισης (9000 αρσενικά και θηλυκά, 200 ουδέτερα σε -ος, στο σύνολο των μονολεκτικών λημμάτων του Αντίστροφου Λεξικού). Η υψηλή συχνότητα εμφάνισης των ουσιαστικών σε -ος διαφαίνεται και στα δεδομένα του Λεξικού της παρούσας εργασίας όπου κωδικοποιήθηκαν μη παράγωγες και μη σύνθετες λέξεις με υψηλή συχνότητα χρήσης (882 ουσιαστικά σε -ος) 8. Ωστόσο, κατά την ανάλυση της Αναστασιάδη, παρά τη μεγάλη συχνότητά της, η κατηγορία αυτή δεν αποτελεί πλέον διαθέσιμη τάξη. Το γεγονός ότι η κατάληξη σε -ος δεν χρησιμοποιείται κατά το σχηματισμό νέων λέξεων, ούτε κατά την προσαρμογή δανείων, ενώ πολλά ουσιαστικά της τάξης αυτής τείνουν να προσχωρήσουν σε άλλες κλιτικές τάξεις (π.χ. έμπορος έμπορας) (Χριστοφίδου, 2003), την καθιστούν ως μη παραγωγική κατάληξη. Ωστόσο, σύμφωνα με την Αναστασιάδη (υπό έκδοση), η μη παραγωγικότητα αυτής της κατηγορίας δεν είναι εμφανής στο γλωσσικό σύστημα, λόγω της υψηλής συχνότητας εμφάνισής της. (17) προπαροξύτονα αρσενικά και θηλυκά σε -ος ΕΝΙΚΟΣ ΟΝ. πλάτανος ήπειρος ΓΕΝ. πλάτανου ηπείρου 8 Βλ. Ενότητα 3. Λεξικό 27

28 ΑΙΤ. πλάτανο ήπειρο ΠΛΗΘΥΝΤΙΚΟΣ ΟΝ. πλάτανοι ήπειροι ΓΕΝ. πλάτανων ηπείρων ΑΙΤ. πλάτανους ηπείρους (18) παροξύτονα αρσενικά και θηλυκά σε -ος ΕΝΙΚΟΣ ΟΝ. χώρος ΓΕΝ. χώρου ΑΙΤ. χώρο ΠΛΗΘΥΝΤΙΚΟΣ ΟΝ. χώροι ΓΕΝ. χώρων ΑΙΤ. χώρους (19) οξύτονα αρσενικά και θηλυκά σε -ος ΕΝΙΚΟΣ ΟΝ. κιβωτός ΓΕΝ. κιβωτού ΑΙΤ. κιβωτό ΠΛΗΘΥΝΤΙΚΟΣ ΟΝ. κιβωτοί ΓΕΝ. κιβωτών ΑΙΤ. κιβωτούς (20) προπαροξύτονα ουδέτερα σε -ος ΕΝΙΚΟΣ ΟΝ. έδαφος ΓΕΝ. εδάφους ΑΙΤ. έδαφος ΠΛΗΘΥΝΤΙΚΟΣ 28

29 ΟΝ. ΓΕΝ. ΑΙΤ. εδάφη εδαφών εδάφη (21) παροξύτονα ουδέτερα σε -ος ΕΝΙΚΟΣ ΟΝ. λάθος ΓΕΝ. λάθους ΑΙΤ. λάθος ΠΛΗΘΥΝΤΙΚΟΣ ΟΝ. λάθη ΓΕΝ. λαθών ΑΙΤ. λάθη Ουσιαστικά σε -ο Τα ουδέτερα σε -ο τονίζονται σε όλες τις δυνατές θέσεις, καθώς μπορούν να φέρουν τόνο στην προπαραλήγουσα (το έπιπλο, το κάρβουνο), στην παραλήγουσα (το νεύρο) και στη λήγουσα (το μωρό). Από τα προπαροξύτονα σε -ο (22) κάποια κατεβάζουν τον τόνο στην παραλήγουσα στη γενική ενικού και πληθυντικού, ενώ κάποια άλλα κρατούν σταθερό τον τόνο στην προπαραλήγουσα. Η σταθερότητα του τόνου ισχύει και για τα παροξύτονα και τα οξύτονα σε -ο (23, 24). Τα ουσιαστικά σε -ο εμφανίζουν αρκετά υψηλή συχνότητα εμφάνισης στα δεδομένα του Λεξικού που εξετάστηκαν στην παρούσα έρευνα (756 ουδέτερα σε -ο). Η ανάλυση της Αναστασιάδη (υπό έκδοση), η οποία τα κατατάσσει στην ίδια κλιτική τάξη με τα ουδέτερα σε -ι, θεωρεί την τάξη αυτή την παραγωγικότερη και συχνότερη σε εμφάνιση κλιτική τάξη στο σύνολο ουδετέρων ( ουδέτερα σε -ο και -ι στο σύνολο των μονολεκτικών λημμάτων του Αντίστροφου Λεξικού). (22) προπαροξύτονα ουδέτερα σε -ο ΕΝΙΚΟΣ ΟΝ. έπιπλο κάρβουνο ΓΕΝ. επίπλου κάρβουνου 29

30 ΑΙΤ. έπιπλο κάρβουνο ΠΛΗΘΥΝΤΙΚΟΣ ΟΝ. έπιπλα κάρβουνα ΓΕΝ. επίπλων κάρβουνων ΑΙΤ. έπιπλα κάρβουνα (23) παροξύτονα ουδέτερα σε -ο ΕΝΙΚΟΣ ΟΝ. νεύρο ΓΕΝ. νεύρου ΑΙΤ. νεύρο ΠΛΗΘΥΝΤΙΚΟΣ ΟΝ. νεύρα ΓΕΝ. νεύρων ΑΙΤ. νεύρα (24) οξύτονα ουδέτερα σε -ο ΕΝΙΚΟΣ ΟΝ. μωρό ΓΕΝ. μωρού ΑΙΤ. μωρό ΠΛΗΘΥΝΤΙΚΟΣ ΟΝ. μωρά ΓΕΝ. μωρών ΑΙΤ. μωρά Ουσιαστικά σε -ας Τα αρσενικά σε -ας τονίζονται κυρίως στην προπαραλήγουσα (ο χάρακας) και στην παραλήγουσα (ο άνδρας). Υπάρχουν και ορισμένα που τονίζονται στη λήγουσα τα οποία είτε είναι δάνεια από την τουρκική (ο κιμάς, ο σοβάς, ο τραχανάς) και από 30

31 άλλες γλώσσες (ο σατανάς, ο αλπακάς), είτε λόγιοι τύποι (ο βορράς) 9. Τα προπαροξύτονα αρσενικά σε -ας (25) κατεβάζουν τον τόνο στην παραλήγουσα στη γενική πληθυντικού, ενώ τα παροξύτονα (26) μπορούν είτε να τον κατεβάσουν στην παραλήγουσα στη γενική πληθυντικού, είτε να τον κρατήσουν σταθερό σε όλο το κλιτικό παράδειγμα. Τα ουδέτερα σε -ας εμφανίζονται αρκετά ολιγάριθμα σε σχέση με τα ουσιαστικά των υπόλοιπων κατηγοριών που εξετάστηκαν στο Λεξικό (294 αρσενικά σε -ας). Ολιγάριθμα εμφανίζονται επίσης και στην ανάλυση της Αναστασιάδη (υπό έκδοση), όπου τα κατατάσσει στην ίδια κλιτική τάξη με τα αρσενικά σε -ης, -ους, -ες και η οποία έχει εμφανίσεις στο σύνολο των μονολεκτικών λημμάτων του Αντίστροφου Λεξικού. Ωστόσο, η Αναστασιάδη (υπό έκδοση) τα κατατάσσει στην πιο παραγωγική κλιτική τάξη, παρά τη χαμηλή συχνότητα εμφάνισης, λόγω της προσαρμογής δανείων και νεολογισμών στην κατηγορία αυτή. Ο βασικότερος λόγος που η κατηγορία αυτή είναι διαθέσιμη, ενώ τα σε -ος έχουν πάψει να είναι, αποδίδεται από την Αναστασιάδη (υπό έκδοση) στην ανάγκη της γλώσσας για οικονομία και σαφή διάκριση των κατηγοριών την οποία εξυπηρετούν κατηγορίες με λιγότερους τύπους και διατήρηση του θέματος, όπως τα αρσενικά σε -ας. (25) προπαροξύτονα σε -ας ΕΝΙΚΟΣ ΟΝ. χάρακας ΓΕΝ. χάρακα ΑΙΤ. χάρακα ΠΛΗΘΥΝΤΙΚΟΣ ΟΝ. χάρακες ΓΕΝ. χαράκων ΑΙΤ. χάρακες 9 Στην κατηγορία αυτή δεν λαμβάνουμε υπόψη τα επαγγελματικά ουσιαστικά σε -άς (ψαράς, αμαξάς), τα οποία αποτελούν ιδιαίτερα παραγωγική κατηγορία και κατά κανόνα τονίζονται στη λήγουσα, καθώς προσκολλάται σ αυτά το παραγωγικό επίθημα -άς το οποίο φέρει λεξικό τόνο. 31

32 (26) παροξύτονα σε -ας ΕΝΙΚΟΣ ΟΝ. άνδρας αιώνας ΓΕΝ. άνδρα αιώνα ΑΙΤ. άνδρα αιώνα ΠΛΗΘΥΝΤΙΚΟΣ ΟΝ. άνδρες αιώνες ΓΕΝ. ανδρών αιώνων ΑΙΤ. άνδρες αιώνες Ουσιαστικά σε -α Τα θηλυκά σε -α τονίζονται στην προπαραλήγουσα (η τράπεζα, η κλίμακα), στην παραλήγουσα (η γλώσσα, η ασπίδα) και στη λήγουσα (η αγορά). Κατά την κλίση τους, τα προπαροξύτονα σε -α (27) κατεβάζουν τον τόνο στην παραλήγουσα ή στη λήγουσα στη γενική πληθυντικού. Αντίθετα, τα παροξύτονα (28) μπορούν είτε να κρατήσουν σταθερό τονισμό, είτε να μεταθέσουν τον τόνο της γενικής πληθυντικού στη λήγουσα. Τα οξύτονα (29) έχουν πάντα σταθερό τονισμό. Τα θηλυκά σε -α εμφανίζουν πολύ υψηλή συχνότητα εμφάνισης σε σχέση με τις άλλες κατηγορίες του Λεξικού (1207 θηλυκά σε -α στο σύνολο των μη παράγωγων, μη σύνθετων τύπων υψηλής συχνότητας που κωδικοποιήθηκαν στα πλαίσια της παρούσας εργασίας). Η Αναστασιάδη (υπό έκδοση) τα ομαδοποιεί στην ίδια κλιτική τάξη με τα θηλυκά σε -η και -ου, η οποία περιλαμβάνει μονολεκτικά λήμματα στο Αντίστροφο Λεξικό, και η οποία αποτελεί την τάξη με την υψηλότερη συχνότητα εμφάνισης στο σύνολο των κλιτικών τάξεων. Η Αναστασιάδη θεωρεί αυτήν την ενιαία κλιτική τάξη την πιο παραγωγική για τα θηλυκά, ενώ η Χριστοφίδου (2003) θεωρεί τα θηλυκά σε -α πιο παραγωγική κατηγορία από τα θηλυκά σε -η. (27) προπαροξύτονα σε -α ΕΝΙΚΟΣ ΟΝ. τράπεζα κλίμακα ΓΕΝ. τράπεζας κλίμακας 32

33 ΑΙΤ. τράπεζα κλίμακα ΠΛΗΘΥΝΤΙΚΟΣ ΟΝ. τράπεζες κλίμακες ΓΕΝ. τραπεζών κλιμάκων ΑΙΤ. τράπεζες κλίμακες (28) παροξύτονα σε -α ΕΝΙΚΟΣ ΟΝ. γλώσσα ασπίδα ΓΕΝ. γλώσσας ασπίδας ΑΙΤ. γλώσσα ασπίδα ΠΛΗΘΥΝΤΙΚΟΣ ΟΝ. γλώσσες ασπίδες ΓΕΝ. γλωσσών ασπίδων ΑΙΤ. γλώσσες ασπίδες (29) οξύτονα σε -α ΕΝΙΚΟΣ ΟΝ. αγορά ΓΕΝ. αγοράς ΑΙΤ. αγορά ΠΛΗΘΥΝΤΙΚΟΣ ΟΝ. αγορές ΓΕΝ. αγορών ΑΙΤ. αγορές Ουσιαστικά σε -ι Τα ουδέτερα σε -ι είναι κατά κανόνα παροξύτονα (το φρύδι) και οξύτονα (το χαρτί). Στην προπαραλήγουσα τονίζεται το άλλοθι καθώς και κάποια τούρκικα δάνεια (το σάμαλι, το φίλντισι) τα οποία αποτελούν μειοψηφία στο σύνολο των ουδέτερων σε -ι. Τα παροξύτονα σε -ι (30) μεταθέτουν τον τόνο στη λήγουσα στη γενική του ενικού και του πληθυντικού, ενώ αντίθετα τα οξύτονα (31) διατηρούν τον τόνο στη λήγουσα. 33

34 Τα ουδέτερα σε -ι που κωδικοποιήθηκαν από το Λεξικό στα πλαίσια της παρούσας εργασίας είναι 617. Η Αναστασιάδη (υπό έκδοση) λόγω της ομοιομορφίας της κλίσης τους τα κατατάσσει σε ενιαία κλιτική τάξη με τα ουδέτερα σε -ο, η οποία αποτελείται από μονολεκτικά λήμματα στο Αντίστροφο Λεξικό. Η Χριστοφίδου (2003) ωστόσο θεωρεί τα σε -ι παραγωγικότερη κατηγορία σε σχέση με τα ουδέτερα σε -ο, όπως και η Αναστασιάδη (υπό έκδοση) που υποστηρίζει ότι το -ο είναι παραγωγικό κυρίως κατά το σχηματισμό συνθέτων των οποίων το β συνθετικό προϋπάρχει (βιοπορτρέτο), ή κατά το σχηματισμό παραγώγων με επίθημα που προϋπάρχει (ψυχοτρόνιο) (Anastasiadi-Simeonidi & Nikolaou, 2011). (30) παροξύτονα σε -ι ΕΝΙΚΟΣ ΟΝ. φρύδι ΓΕΝ. φρυδιού ΑΙΤ. φρύδι ΠΛΗΘΥΝΤΙΚΟΣ ΟΝ. φρύδια ΓΕΝ. φρυδιών ΑΙΤ. φρύδια (31) οξύτονα σε -ι ΕΝΙΚΟΣ ΟΝ. χαρτί ΓΕΝ. χαρτιού ΑΙΤ. χαρτί ΠΛΗΘΥΝΤΙΚΟΣ ΟΝ. χαρτιά ΓΕΝ. χαρτιών ΑΙΤ. χαρτιά Στη συνέχεια, τα τονικά σχήματα και οι μετακινήσεις του τόνου των υπό εξέταση κατηγοριών που παρουσιάστηκαν δίνονται συγκεντρωτικά στους Πίνακες

35 Πίνακας 2.1 Τονικά σχήματα αρσενικών και θηλυκών σε -ος -ος, αρσ. + θηλ. APU PU U Ον. Ενικού σσσ σσσ (σ)σ σ (σ)σσ Γεν. Ενικού σσ σ σσσ (σ)σ σ (σ)σσ Αιτ. Ενικού σ σσ σσσ (σ)σ σ (σ)σσ Ον. Πληθ. σσσ σσσ (σ)σ σ (σ)σσ Γεν. Πληθ. σσ σ σσσ (σ)σ σ (σ)σσ Αιτ. Πληθ. σσ σ σσσ (σ)σ σ (σ)σσ Πίνακας 2.2. Τονικά σχήματα ουδέτερων σε -ος -ος, ουδ. APU PU U Ον. Ενικού σσσ (σ)σ σ Γεν. Ενικού σσ σ (σ)σ σ Αιτ. Ενικού σ σσ (σ)σ σ Ον. Πληθ. σσσ (σ)σ σ Γεν. Πληθ. σσσ (σ)σσ Αιτ. Πληθ. σσ σ (σ)σ σ Πίνακας 2.3. Τονικά σχήματα ουδέτερων σε -ο -ο, ουδ. APU PU U Ον. Ενικού σσσ σσσ (σ)σ σ (σ)σσ Γεν. Ενικού σσ σ σσσ (σ)σ σ (σ)σσ Αιτ. Ενικού σ σσ σσσ (σ)σ σ (σ)σσ Ον. Πληθ. σσσ σσσ (σ)σ σ (σ)σσ Γεν. Πληθ. σσ σ σσσ (σ)σ σ (σ)σσ Αιτ. Πληθ. σ σσ σσσ (σ)σ σ (σ)σσ 35

36 Πίνακας 2.4. Τονικά σχήματα αρσενικών σε -ας -ας, αρσ. APU PU U Ον. Ενικού σσσ (σ)σ σ Γεν. Ενικού σσσ (σ)σ σ Αιτ. Ενικού σ σσ (σ)σ σ Ον. Πληθ. σσσ (σ)σ σ Γεν. Πληθ. σσ σ (σ)σσ (σ)σ σ Αιτ. Πληθ. σ σσ (σ)σ σ Πίνακας 2.5. Τονικά σχήματα θηλυκών σε -α -α, θηλ. APU PU U Ον. Ενικού σσσ (σ)σ σ (σ)σσ Γεν. Ενικού σσσ (σ)σ σ (σ)σσ Αιτ. Ενικού σ σσ (σ)σ σ (σ)σσ Ον. Πληθ. σσσ (σ)σ σ (σ)σσ Γεν. Πληθ. σσσ σσ σ (σ)σ σ (σ)σσ (σ)σσ Αιτ. Πληθ. σ σσ (σ)σ σ (σ)σσ Πίνακας 2.6. Τονικά σχήματα ουδέτερων σε -ι -ι, ουδ. APU PU U Ον. Ενικού (σ)σ σ (σ)σσ Γεν. Ενικού (σ)σσ (σ)σσ Αιτ. Ενικού (σ)σ σ (σ)σσ Ον. Πληθ. (σ)σ σ (σ)σσ Γεν. Πληθ. (σ)σσ (σ)σσ Αιτ. Πληθ. (σ)σ σ (σ)σσ Η αστάθεια του τόνου διαμέσου των διάφορων κατηγοριών των ουσιαστικών, καθώς και η συχνή κινητικότητά του στα πλαίσια του κλιτικού παραδείγματος, καθιστά αρκετά δύσκολη και χρονοβόρα διαδικασία την κατάκτηση του φαινομένου 36

37 για όσους διδάσκονται την ελληνική ως ξένη γλώσσα, αλλά ακόμα και για τους φυσικούς ομιλητές. Στο γεγονός αυτό συμβάλλει η απουσία κάποιων γενικών ή ειδικότερων κανόνων που να προβλέπουν και να ερμηνεύουν τις πιθανές μετακινήσεις του τόνου. Στην παρούσα εργασία ωστόσο δεν θα δώσουμε βαρύτητα στην κινητικότητα του τόνου μέσα στο κλιτικό παράδειγμα, καθώς μας ενδιαφέρει η θέση του τόνου στην αμαρκάριστη δομή/στον ουδέτερο τύπο της ονομαστικής των βασικών κατηγοριών των ουσιαστικών. Ο βασικός στόχος της εργασίας είναι η διερεύνηση της σχέσης που υπάρχει ανάμεσα στις βασικές κατηγορίες κλίσης και στη θέση του τόνου σε συνάρτηση επίσης και με το μέγεθος της λέξης. Απώτερος στόχος είναι η εξέταση του βαθμού της επίδρασης του νοητικού Λεξικού, εάν βέβαια υπάρχει, στα πλαίσια αυτής της σχέσης. Στη συνέχεια θα παρουσιάσουμε κάποιες πειραματικές μελέτες που σχετίζονται με τα ερωτήματα και τη μέθοδο της παρούσας έρευνας ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΕΣ ΜΕΛΕΤΕΣ ΓΙΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΜΕ ΛΕΞΙΚΟ ΤΟΝΟ Στη διεθνή βιβλιογραφία έχουν γίνει πολλές έρευνες που αφορούν το φαινόμενο του τονισμού γενικά, αλλά και συγκεκριμένα τα συστήματα με λεξικό τόνο (Crosswhite et al., 2003, Fainleib, 2008, Lavitskaya & Kabak, 2011α, 2011β). Ένα αρκετά διαδεδομένο μέσο έρευνας είναι τα πειράματα με ψευδολέξεις (wug tests) τα οποία θεωρούνται ικανοποιητική μέθοδος για να εξαγάγει κανείς ασφαλή συμπεράσματα, καθώς στερούνται λεξικών αναπαραστάσεων στο Νοητικό Λεξικό των ομιλητών της εκάστοτε γλώσσας, παρόλο που μοιάζουν πολύ με αληθινές λέξεις. Με τον τρόπο αυτό μπορεί κανείς να απομονώσει συγκεκριμένα χαρακτηριστικά προς εξέταση, όπως η κλιτική κατάληξη και το μέγεθος της λέξης που εξετάζονται στην παρούσα εργασία. Στο σημείο αυτό, θα εστιάσουμε σε πειράματα εκμαίευσης με ψευδολέξεις που έχουν γίνει για τη Ρωσική με στόχο τη διερεύνηση του ουδέτερου τόνου (default stress).τα πειράματα αυτά παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον αφενός για τη μεθοδολογία τους και αφετέρου γιατί το υπό εξέταση τονικό σύστημα παρουσιάζει πολλές ομοιότητες με αυτό της Ελληνικής (μη προβλέψιμος λεξικός τόνος). Οι Crosswhite et al. (2003) διερεύνησαν τον ουδέτερο τονισμό στη Ρωσική μέσω ενός πειράματος με ψευδολέξεις, κατά το οποίο σχεδίασαν ψευδολέξεις από τις 37

38 οποίες κάποιες είχαν αληθινές κλιτικές καταλήξεις και κάποιες όχι. Στη συνέχεια ζήτησαν από φυσικούς ομιλητές της Ρωσικής να τις παραγάγουν μέσα σε προτάσεις από τις οποίες κάποιες κατεύθυναν τους συμμετέχοντες να επιλέξουν τύπο μαρκαρισμένο ως προς την πτώση (32α), ενώ άλλες μπορούσαν να συμπληρωθούν από περισσότερους από έναν τύπους (τύπο μαρκαρισμένο ως προς την πτώση, είτε γυμνό θέμα) (32β). (32) παράδειγμα υλικού πειράματος α. Turisti gulali po solnetjnim (batjelam). Οι τουρίστες περπάτησαν κατά μήκος του ηλιόλουστου β. Anne nravitsa svoj novij (batjelam). Στην Άννα αρέσει η καινούρια της Κατά την ανάλυση των αποτελεσμάτων διαπίστωσαν ότι ο τόνος με τη μεγαλύτερη συχνότητα εμφάνισης ήταν η λήγουσα στις λέξεις που δεν είχαν περιείχαν κλιτική κατάληξη, ενώ στις λέξεις με κλιτικές καταλήξεις οι ομιλητές προτίμησαν τον τονισμό στην προπαραλήγουσα ή στην παραλήγουσα. Τα αποτελέσματα αυτά οδήγησαν στο συμπέρασμα ότι ο ουδέτερος τόνος είναι η τελευταία συλλαβή του θέματος, συμπέρασμα που συγκλίνει με το πόρισμα παλαιότερης μελέτης στην οποία βασίστηκαν (Nikolaeva, 1971). Στο ίδιο πόρισμα ωστόσο καταλήγουν και πιο πρόσφατες μελέτες (Fainleb, 2008) που εξετάζουν τη θέση του ουδέτερου τόνου, καθώς τα αποτελέσματα τους ενισχύουν την θεώρηση της τελικής συλλαβής του θέματος ως τον ουδέτερο τόνο. Μια από αυτές τις έρευνες η οποία βασίστηκε στη φιλοσοφία των δύο προηγούμενων που παρουσιάστηκαν για τον ουδέτερο τόνο στα ρώσικα, είναι της Fainleb (2008). Η έρευνα αυτή εξερευνά τον ουδέτερο τόνο και τους παράγοντες που τον καθορίζουν σε δυο γλώσσες με μη προβλέψιμο τόνο, τη Ρωσική και την Εβραϊκή. Ενώ ο σχεδιασμός του πειράματος ακολουθεί τη μορφή των πειραμάτων των Crosswhite et al. & της Nikolaeva, ωστόσο έχει παραλλαχθεί ώστε να εξεταστούν και οι παράγοντες της συλλαβικής δομής, καθώς και του μεγέθους της λέξης. Αφού η ερευνήτρια έλαβε υπόψη και αυτούς τους παράγοντες, διαμόρφωσε μια πειραματική διαδικασία με ψευδολέξεις αντίστοιχη με αυτήν του πειράματος των Crosswhite et al., η οποία κατέληξε σε συμπεράσματα συγκλίνοντα με τις προηγούμενες έρευνες. Η σύγκλιση έγκειται στην διαπίστωση ότι η κυρίαρχη τάση των ομιλητών και στη 38

39 Ρωσική αλλά και στην Εβραϊκή, είναι να τονίζουν το πιο δεξιά κείμενο άκρο μιας λέξης, το οποίο τις περισσότερες φορές συμπίπτει με την τελευταία συλλαβή του θέματος. Σε διαφορετικά συμπεράσματα ωστόσο καταλήγει μια πιο πρόσφατη έρευνα που εξετάζει τον ουδέτερο τόνο στη Ρωσική. Οι Lavitskaya & Kabak (2011α, 2011β) σχεδίασαν ένα πείραμα παραγωγής που σε αντίθεση με τις προηγούμενες έρευνες για τη Ρωσική, περιέχει ψευδολέξεις από τις οποίες απουσιάζουν τα κλιτικά επιθήματα. Ο κύριος στόχος της επιλογής αυτής είναι να ερευνήσουν τον ουδέτερο τόνο σε περιβάλλοντα ανεπηρέαστα από μορφολογικούς παράγοντες, καθώς ο ουδέτερος τόνος είναι φωνολογικός και κρίθηκε απαραίτητο να τον διαχωρίσουν από το επίπεδο της μορφολογίας. Οι παράμετροι που εξετάστηκαν είναι το μέγεθος της λέξης, ο τύπος του τελευταίου στοιχείου της λέξης (σύμφωνο ή φωνήεν), η συλλαβική δομή, καθώς και η ποιότητα του φωνήεντος των δύο τελευταίων συλλαβών. Αντικρούοντας τα αποτελέσματα των προηγούμενων μελετών, τα αποτελέσματά τους έδειξαν ότι κατά την απουσία μορφολογικών ενδείξεων, ο κυρίαρχος τόνος είναι στην παραλήγουσα. Πειράματα παραγωγής που αφορούν τη διερεύνηση του ουδέτερου τονισμού έχουν γίνει και στην ελληνική βιβλιογραφία. Οι Protopapas et al. (2006), σχεδίασαν μια πειραματική διαδικασία με ψευδολέξεις οι οποίες άλλοτε έφεραν και άλλοτε όχι το διακριτικό τονικό σημάδι και ζήτησαν από φυσικούς ομιλητές τις ελληνικής να τις παραγάγουν. Ύστερα από την ανάγνωση των ψευδολέξεων από τις οποίες απουσίαζε ο τόνος, διαπιστώθηκε ότι ο προτιμώμενος τόνος δεν είναι ο τόνος στην προπαραλήγουσα, αλλά ο τόνος στην παραλήγουσα. Στο ίδιο πείραμα, ακόμα και κατά την ανάγνωση ψευδολέξεων που έφεραν το τονικό σημάδι σε συλλαβές εκτός της παραλήγουσας, οι ομιλητές έτειναν να διαβάζουν λάθος την ψευδολέξη, τονίζοντας στην παραλήγουσα. Επομένως, στο συγκεκριμένο πείραμα παραγωγής ως το προτιμώμενο τονικό σχήμα εμφανίζεται η παραλήγουσα, ενώ η προπαραλήγουσα που θεωρείται ο ουδέτερος τόνος εμφανίζεται με μικρότερο ποσοστό συχνότητας εμφάνισης. Στην έρευνα των Revithiadou et al. (in prep.) η οποία πραγματεύεται τη θέση του τόνου σε λέξεις που στερούνται μορφολογικής δομής (ακρωνύμια), φυσικοί ομιλητές κλήθηκαν να τονίσουν διάφορα ακρωνύμια, άλλα υψηλής συχνότητας εμφάνισης και άλλα χαμηλότερης, εντάσσοντας τα μέσα σε προτάσεις (33). Τα 39

40 ακρωνύμια ήταν δισύλλαβα, τρισύλλαβα και τετρασύλλαβα και άλλοτε έληγαν σε φωνήεν, ενώ άλλοτε σε σύμφωνο. (33) παράδειγμα υλικού πειράματος α. Ο/Η/Το.(ΘΑΣΤΑ) δεν ισχύει πια. β. Ο/Η/Το.(ΟΑΣΠ) οργανώνει σεμινάρια τον άλλο μήνα. Από τα αποτελέσματα της έρευνας αυτής, διαπιστώθηκε ότι ο τόνος στην προπαραλήγουσα αποτελεί περιθωριοποιημένη επιλογή από τους ομιλητές του πειράματος. Αντίθετα, ο τόνος στη λήγουσα και στην προπαραλήγουσα, ανάλογα με τη δομή της τελευταίας συλλαβής, παρουσιάζει τη μεγαλύτερη συχνότητα εμφάνισης. Συγκεκριμένα, τα ακρωνύμια των οποίων η τελευταία συλλαβή είναι κλειστή, δηλαδή όταν λήγουν σε σύμφωνο, δείχνουν μια ισχυρή προτίμηση για τόνο στη λήγουσα, σε αντίθεση με όσα λήγουν σε φωνήεν, τα οποία αναδεικνύουν εξίσου τον τόνο στην παραλήγουσα και στη λήγουσα. Οι ερευνήτριες ερμηνεύουν τη διάκριση αυτή θεωρώντας το τελικό φωνήεν ως ένδειξη μορφολογικής τάξης που επηρεάζει την επιλογή των ομιλητών, καθώς τα ουσιαστικά και των τριών κλιτικών τάξεων στις οποίες παραπέμπουν αυτές οι καταλήξεις (-i, -o, -a) ως επί το πλείστον τονίζονται στην παραλήγουσα 10. Την υπόθεση αυτή ενισχύει η διαφορά μεταξύ των ακρωνύμιων που λήγουν σε -ι και σε -o στα οποία η συχνότητα εμφάνιση της παραλήγουσας και της λήγουσας δε διαφέρει σημαντικά, και αυτών που λήγουν σε -a τα οποία δείχνουν μια ισχυρή τάση για τονισμό στην παραλήγουσα. Η πιθανότερη εξήγηση που δίνεται από τις ερευνήτριες είναι ότι η κατηγορία σε -a είναι αρκετά πιο διαδεδομένη και με μεγαλύτερη εμφάνιση στο λεξιλόγιο σε σχέση με τις άλλες δύο κατηγορίες, καθώς αποτελεί κατάληξη αρσενικών, θηλυκών αλλά και ουδέτερων ουσιαστικών. Ωστόσο, ασφαλές συμπέρασμα αποτελεί το γεγονός ότι η προπαραλήγουσα που θεωρείται ο ουδέτερος τόνος εμφανίζεται με εξαιρετικά χαμηλή συχνότητα. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι και οι δύο πειραματικές έρευνες που πραγματεύονται τον ουδέτερο τόνο στην ελληνική, έρχονται σε αντίθεση με όλες τις θεωρητικές μελέτες που εξετάζουν το ίδιο φαινόμενο (Malikouti- Drachman & Drachman, 1989, Ράλλη & Τουρατζίδης, 1992, Drachman & Malikouti- Drachman, 1999, Revithiadou, 1999, 2007, Apoussidou, 2003, Burzio & Tantalou, 10 Βλ. Ενότητα 3. Λεξικό, Πίνακες ποσοστών. 40

41 2006 ). Ενώ δηλαδή σύμφωνα με τις θεωρητικές αναλύσεις επικρατούσα θέση για τον ουδέτερο τόνο θεωρείται η προπαραλήγουσα, στις πειραματικές μελέτες (Protopapas, 2006, Revithiadou et al., in prep.) η εμφάνισή της είναι αρκετά περιορισμένη. Αντίθετα, αρκετά ενισχυμένη ως προς τη συχνότητα εμφάνισης αναδεικνύεται η παραλήγουσα ως το επικρατέστερο τονικό σχήμα (emerging default). Το γεγονός αυτό χρήζει ιδιαίτερης προσοχής καθώς πειραματικά η παραλήγουσα δεν υπερισχύει μόνο στα περιβάλλοντα που είναι μορφολογικά δομημένα, αλλά ακόμα και σε περιβάλλοντα που έχουν απλή μορφολογική δομή (π.χ. άκλιτα ακρωνυμικά) (Revithiadou et al., in prep.), τα οποία αποτελούν ιδανικό περιβάλλον προκειμένου να αναδειχτεί ο ουδέτερος/προβλέψιμος τόνος, ο οποίος είναι κατεξοχήν φωνολογικός. Ωστόσο, σύμφωνα με τις θεωρητικές αναλύσεις για την ελληνική (Malikouti- Drachman & Drachman, 1989, Ράλλη & Τουρατζίδης, 1992, Drachman & Malikouti- Drachman, 1999, Revithiadou, 1999, 2007, Apoussidou, 2003, Burzio & Tantalou, 2006 ), οι οποίες συγκλίνουν στο ότι ο ουδέτερος τόνος είναι στην προπαραλήγουσα, περιμένουμε στο περιβάλλον των ψευδολέξεων οι οποίες είναι άγνωστες στους ομιλητές, να αναδειχθεί ο τόνος στην προπαραλήγουσα. Αν οι ομιλητές βασιστούν στη φωνολογική επίγνωση και στη διατήρηση του τροχαίου μέτρου της ελληνικής, θα αναδείξουν τον τόνο στην προπαραλήγουσα ως το επικρατέστερο σε συχνότητα εμφάνισης τονικό σχήμα. 1 η Υπόθεση. emerging stress=default stress Το τονικό σχήμα με τη μεγαλύτερη συχνότητα εμφάνισης (emerging default) είναι η προπαραλήγουσα (default stress). Η επαλήθευση ή μη της συγκεκριμένης υπόθεσης θα αποτελέσει ισχυρή απόδειξη για το αν ο τόνος είναι λεξικά κωδικοποιημένος ή όχι. Εάν επαληθευτεί, θα οδηγηθούμε στο συμπέρασμα ότι η μορφολογία δεν επηρεάζει τη θέση του τόνου. Αντίθετα, εάν δεν επαληθευτεί και αν τα αποτελέσματα συμφωνήσουν με αυτά των υπόλοιπων πειραματικών ερευνών (Protopapas, 2006, Revithiadou et al., in prep.), στα οποία δεν αναδεικνύεται ο τόνος στην προπαραλήγουσα ως το επικρατέστερο τονικό σχήμα, θα αποδειχθεί η επίδραση άλλων παραγόντων πέρα της φωνολογίας. Στο σημείο αυτό θα ανατρέξουμε στα δεδομένα των πραγματικών λέξεων των υπό εξέταση κατηγοριών και θα εξετάσουμε τα τονικά τους σχήματα. Εάν τα τονικά 41

42 σχήματα μεταξύ των αντικειμένων του πειράματος και των δεδομένων του Λεξικού παρουσιάσουν ομοιότητες, τότε θα έχουμε ενδείξεις για την ύπαρξη λεξικά κωδικοποιημένου τόνου και για την επίδραση του Νοητικού Λεξικού κατά την παραγωγή νέων λέξεων με πραγματικές κλιτικές καταλήξεις. Κάποιες πειραματικές έρευνες (Peperkamp & Dupoux, 2002, 2010) της διεθνούς βιβλιογραφίας που αφορούν την κατάκτηση του τόνου και άλλων φωνολογικών τεμαχίων και οι οποίες θα παρουσιαστούν στην επόμενη ενότητα, υποστηρίζουν τη βαθιά επίδραση του Νοητικού Λεξικού σε συστήματα με λεξικό μη σταθερό τονισμό, σε αντίθεση με τα συστήματα με σταθερό τόνο, οι ομιλητές των οποίων δεν χρειάζεται να κωδικοποιήσουν λεξικά τον τόνο ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΟΥ ΝΟΗΤΙΚΟΥ ΛΕΞΙΚΟΥ Το Νοητικό Λεξικό αποτελεί έναν μηχανισμό αποθήκευσης του ανθρώπινου νου, ο οποίος έχει την ικανότητα να αποθηκεύει λέξεις, φράσεις αλλά κυρίως μορφήματα, καθώς και κανόνες που καθορίζουν τον τρόπο σχηματισμού των λέξεων (Pinker, 2000). Τα μορφήματα που αποθηκεύονται αποτελούν ρίζες, κλιτικές καταλήξεις, παραγωγικά επιθήματα, τα οποία άλλοτε αποτελούν αυτόνομες μονάδες, ενώ άλλοτε πρέπει να συνδυαστούν με άλλα για να είναι αυτόνομα. Τα μορφήματα αυτά δεν κωδικοποιούνται απλώς ως μονάδες, αλλά παράλληλα με τις ιδιότητες που τα συνοδεύουν, είτε μορφολογικές, είτε συντακτικές, είτε φωνολογικές (Ράλλη, 2005). Δεδομένου ότι τα μορφήματα των συστημάτων λεξικού τονισμού φέρουν κωδικοποιημένες τις τονικές τους ιδιότητες, υποθέτουμε ότι οι ιδιότητες αυτές έχουν εντυπωθεί στο Νοητικό Λεξικό συγχρονικά με το κάθε μόρφημα και με τους κανόνες εφαρμογής τους ανάλογα με το συνδυασμό διαφόρων μορφημάτων (π.χ. τονισμένο θέμα + τονική κλιτική κατάληξη, άτονο θέμα + άτονη κλιτική κατάληξη, άτονο θέμα + τονισμένη παραγωγική κατάληξη, κ.ά.). Οπότε, στο σημείο αυτό διατυπώνουμε τη δεύτερη υπόθεση της εργασίας η οποία περιμένουμε να επιβεβαιωθεί κατά την ανάλυση των αποτελεσμάτων. 2 η Υπόθεση. Επίδραση Νοητικού Λεξικού Επίδραση του Νοητικού Λεξικού στις επιλογές των ομιλητών κατά τον τονισμό ψευδολέξεων οι οποίες φέρουν πραγματικές κλιτικές καταλήξεις. 42

43 Ένας σημαντικός παράγοντας που σχετίζεται με το Λεξικό και έχει υποστηριχθεί ότι επηρεάζει τη γλωσσική συμπεριφορά (Hayes & Londe, 2002, Zuraw, 2000) και ο οποίος περιμένουμε να επηρεάσει τις επιλογές των ομιλητών ως προς τα τονικά σχήματα των ψευδολέξεων είναι η συχνότητα (frequency). Ως προς τον παράγοντα αυτό θα εστιάσουμε στο μοντέλο των Hayes & Londe (2002) οι οποίοι εξετάζοντας τη φωνηεντική αρμονία στην περίπτωση της Ουγγρικής, επιχειρούν μια φωνολογική ανάλυση που βασίζεται κυρίως στην επίδραση της συχνότητας. Το βασικό αντικείμενο μελέτης τους είναι ο τύπος της δοτικής κάποιων θεμάτων, τα οποία δεν ακολουθούν αυστηρά τον κανόνα της φωνηεντικής αρμονίας και μπορούν να λάβουν περισσότερες από μία πιθανές καταλήξεις. Μετά από μία έρευνα στο διαδίκτυο, κατέγραψαν τα υπό εξέταση θέματα και κωδικοποίησαν τις καταλήξεις τους με σκοπό τη διερεύνηση του ποσοστού της συχνότητας εμφάνισής τους. Στη συνέχεια κατασκεύασαν ψευδολέξεις ακολουθώντας τους φωνοτακτικούς κανόνες της Ουγγρικής και ζήτησαν από τους ομιλητές να προσθέσουν αυτοί τις καταλήξεις, καθοδηγώντας τους μέσω ενός κειμένου στην επιλογή της κατάλληλης πτώσης και του αντίστοιχου επιθήματος που ήθελαν να εξετάσουν ως προς την εφαρμογή της φωνηεντικής αρμονίας. Τα αποτελέσματά τους έδειξαν ότι οι ομιλητές έχουν επίγνωση της συχνότητας εμφάνισης των πιθανών επιθημάτων και ότι χρησιμοποιούν αυτή τη γνώση στα νέα κατασκευασμένα θέματα, ακολουθώντας πιστά τη συχνότητα με την οποία αυτά εμφανίζονται στο νοητικό Λεξικό. Ακολουθώντας το μοντέλο της Zuraw (2000) που θεωρεί ότι όλες οι πιθανές εκδοχές κάποιων τύπων που είναι ανταγωνιστικοί ως την επικράτηση τους στο ίδιο πεδίο εφαρμογής ανήκουν στην ίδια γραμματική, τόνισαν ιδιαίτερα την κωδικοποίηση της συχνότητας εμφάνισης στο νοητικό Λεξικό. Στη συνέχεια, διευρύνοντας την υπόθεση αυτή, κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι η συχνότητα εμφάνισης κάποιων τύπων δεν είναι απλά ένα στατιστικό μοντέλο του Λεξικού, αλλά ότι αποτελεί γνώση την οποία ενστερνίζονται οι ομιλητές μιας γλώσσας και είναι σε θέση να την παράγουν σε πιθανά εξερχόμενα τους. Ωστόσο, η έρευνα των Becker et al. (2011) υποστηρίζει ότι η γραμματική μπορεί να επηρεάσει τα στατιστικά μοντέλα του Λεξικού, ακόμα και αν εμφανίζουν υψηλά ποσοστά συχνότητας εμφάνισης. Οι Becker et al. (2001) σχεδίασαν ένα πείραμα παραγωγής με αντικείμενο μελέτης την εναλλαγή ή όχι της ηχηρότητας στα κλειστά σύμφωνα της Τουρκικής, κατά την προσθήκη της κλιτικής κατάληξης της γενικής. Κατά την προσθήκη της κατάληξης αυτής, το άηχο τελικό σύμφωνο του 43

44 θέματος άλλοτε παραμένει άηχο και άλλοτε ηχηροποιείται. Αν και η εναλλαγή αυτή είναι απρόβλεπτη ως ένα μεγάλο βαθμό, ωστόσο υπάρχουν κάποιοι παράγοντες που την επηρεάζουν και την προβλέπουν. Αυτοί είναι το μέγεθος της λέξης, ο τόπος άρθρωσης του τελικού κλειστού συμφώνου, καθώς και η ποιότητα του φωνήεντος που προηγείται του τελικού κλειστού συμφώνου. Αφού κατά την πειραματική δοκιμασία ζήτησαν από τους ομιλητές να επιλέξουν ανάμεσα σε δύο μορφές της γενικής κάποιων ψευδοουσιαστικών, από τις οποίες η μία διατηρούσε άηχο το τελικό κλειστό σύμφωνο (34α), ενώ η άλλη το ηχηροποιούσε (34β), κατέληξαν σε κάποια αρκετά ενδιαφέροντα αποτελέσματα. (34) παράδειγμα υλικού πειράματος α. Alin nin feth-i Της Αλίκης β. Alin nin fed-i. Της Αλίκης Η βασική τους διαπίστωση είναι ότι ενώ το μέγεθος της λέξης και ο τρόπος άρθρωσης του κλειστού τελικού συμφώνου επηρέασαν τις επιλογές των ομιλητών ως προς την επιλογή της ηχηρότητας ή της μη ηχηρότητας του κλειστού συμφώνου, αντίθετα η ποιότητα του προηγούμενου φωνήεντος δεν αποδείχθηκε παράμετρος ικανή να επηρεάσει τις επιλογές τους. Το γεγονός αυτό ερμηνεύουν με βάση την επίδραση της Καθολικής Γραμματικής πάνω στη δυνατότητα γενίκευσης κάποιων στατιστικών μοντέλων του Λεξικού. Συγκεκριμένα, η επίδραση της ποιότητας του φωνήεντος που προηγείται του υπό εξέταση συμφώνου, δεν θεωρείται διαγλωσσικά ισχυρή φωνοτακτική κανονικότητα, σε αντίθεση με τους άλλους δύο παράγοντες που θεωρούνται ισχυρές καθολικές φωνοτακτικές κανονικότητες. Για το λόγο αυτό, κατά την εφαρμογή των γενικεύσεων του Λεξικού κατά την παραγωγή νέων τύπων λέξεων, η γραμματική λειτουργεί ως φίλτρο που καθορίζει το ποιες γενικεύσεις του Λεξικού θα επικρατήσουν ανεξάρτητα από το αν έχουν υψηλή συχνότητα εμφάνισης. Κατά συνέπεια, παρόλο που η ποιότητα του φωνήεντος στο Λεξικό εμφανίζεται ως υψηλός δείκτης καθορισμού της ηχηρότητας ή μη του τελικού συμφώνου, τελικά κατά την παραγωγή ψευδολέξεων χάνει τη δυναμική του, καθώς επεμβαίνει η Γραμματική, η οποία δεν τον αναγνωρίζει ως καθολικό φωνοτακτικό κανόνα. 44

45 Αντλώντας τη θεωρία από τις προηγούμενες έρευνες, θα διατυπώσουμε την 3 η Υπόθεση της εργασίας, που περιμένουμε να επαληθευτεί από τα αποτελέσματα: 3 η Υπόθεση. Μεταφορά της συχνότητας των τονικών σχημάτων του Λεξικού A. Τα κυρίαρχα τονικά σχήματα της κάθε μορφολογικής κατηγορίας του Λεξικού θα εμφανιστούν με την ίδια συχνότητα και την ίδια σειρά εμφάνισης στις αντίστοιχες κατηγορίες των ψευδολέξεων. Μη μεταφορά της συχνότητας των μαρκαρισμένων τονικών σχημάτων του Λεξικού B. Τα κυρίαρχα τονικά σχήματα της κάθε μορφολογικής κατηγορίας του Λεξικού δε θα εμφανιστούν με την ίδια συχνότητα και την ίδια σειρά εμφάνισης στις αντίστοιχες κατηγορίες των ψευδολέξεων, εάν εμπίπτουν σε μη γενικευτικούς φωνολογικούς κανόνες. Η επόμενη και τελευταία υπόθεση που θα διατυπώσουμε σχετίζεται με τον τρόπο που αντιλαμβάνονται και ακούν τον τόνο οι ομιλητές γλωσσών με μη προβλέψιμο τόνο, η οποία στηρίζεται στην Υπόθεση της Κωφότητας του Τόνου (stress deafness hypothesis), μοντέλο που διαμορφώθηκε από τους Peperkamp & Dupoux (2002, 2010). Οι Peperkamp et al. (2010), μέσω ενός πειράματος αντίληψης με ψευδολέξεις, προσπάθησαν να διερευνήσουν εάν ακούν τον τόνο οι ομιλητές γλωσσών με διαφορετικού τύπου τονικά συστήματα. Το πείραμα των Peperkamp et al. (2010) έγινε με ομιλητές της Γαλλικής, της νοτιοανατολικής διαλέκτου της Γαλλικής, της Φινλανδικής, της Ουγγρικής και της Ισπανικής, στα πλαίσια του οποίου ζητήθηκε από ομιλητές των γλωσσών αυτών να διακρίνουν τη διαφορετική θέση του τόνου σε ζευγάρια λέξεων τα οποία διέφεραν μόνο σ αυτό το χαρακτηριστικό, και τα οποία αποτελούσαν ψευδολέξεις που σέβονταν τους φωνοτακτικούς περιορισμούς όλων των υπό εξέταση γλωσσών. Αφού παρουσιάζονταν στους συμμετέχοντες τα ελάχιστα ζευγάρια, στη συνέχεια τους ζητούσαν να επαναλάβουν την ακολουθία που άκουσαν στη σωστή σειρά, πατώντας στον υπολογιστή το πλήκτρο 1 και 2 που αντιστοιχούσε σε κάθε τύπο. Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι οι φυσικοί ομιλητές της Γαλλικής, αλλά και της νοτιοανατολικής διαλέκτου δυσκολεύτηκαν να αντιληφθούν τη διαφορετική θέση του τόνου, λόγω της σταθερότητας του τόνου στη γλώσσα τους στο τέλος της λέξης και 45

46 συγκεκριμένα στο τέλος της φωνολογικής φράσης. Την ίδια δυσκολία αντιμετώπισαν και οι ομιλητές της Φιλανδικής και της Ουγγρικής όπου ο τόνος είναι σταθερός στην πρώτη συλλαβή. Αντίθετα, οι ομιλητές της Πολωνικής που έχει σταθερό τόνο στην παραλήγουσα αλλά και πολλές λεξικές εξαιρέσεις στη λήγουσα και στην προπαραλήγουσα, αντιμετώπισαν την ίδια δυσκολία, αλλά σε πολύ μικρότερο βαθμό. Η διαφορετική θέση του τόνου έγινε πλήρως αντιληπτή από τους ομιλητές της Ισπανικής, στη γλώσσα των οποίων ο τόνος είναι απρόβλεπτος σε μεγάλο βαθμό. Το αποτέλεσμα της έρευνας αυτής ενίσχυσαν την υπόθεση που είχε διατυπωθεί σε παλαιιότερες έρευνες (Peperkamp & Dupoux, 2002) σχετικά με την ανικανότητα των ομιλητών γλωσσών με σταθερό τονισμό να αντιληφθούν τη θέση του τόνου (stress deafness). Οι Peperkamp & Dupoux (2002) διατύπωσαν ένα μοντέλο κατάκτησης για τα υπερτεμαχιακά κομμάτια της γλώσσας στα οποία ανήκει ο τόνος, σύμφωνα με το οποίο υπάρχει μεγάλη απόκλιση ανάμεσα στον τρόπο που κατακτούν το φαινόμενο του τονισμού οι ομιλητές γλωσσών με σταθερό τονισμό και στον τρόπο που τον κατακτούν οι ομιλητές γλωσσών με ελεύθερο τονισμό. Θεωρούν ότι οι ομιλητές μιας γλώσσας αντιλαμβάνονται εάν αυτή έχει σταθερό τονισμό ή όχι σε πολύ πρώιμο στάδιο ανάπτυξης, συγκεκριμένα στο προ-λεξικό στάδιο, δηλαδή πριν αναπτύξουν το νοητικό τους Λεξικό. Εάν αντιληφθούν ότι η θέση του τόνου υπόκειται σε φωνολογικούς κανόνες, και επομένως ότι είναι σταθερή, δεν έχουν την ανάγκη να κωδικοποιήσουν λεξικά τον τόνο. Ως αποτέλεσμα, δυσκολεύονται να αντιληφθούν τη θέση του τόνου και επομένως τον ίδιο τον τόνο κατά την εκμάθηση κάποιας άλλης γλώσσας, ακόμα κι αν αυτή είναι η δεύτερη γλώσσα τους, ή κάποια γλώσσα που κατακτούν συγχρόνως με τη μητρική τους (Peperkamp et al., 2010). Το φαινόμενο αυτό που αποδίδει τη μη αναγνώριση της θέσης του τόνου, το ονόμασαν stress deafness. Χαρακτηριστικό δείγμα ομιλητών που υπόκεινται στο φαινόμενο της κωφότητας του τόνου είναι οι γαλλόφωνοι, οι οποίοι στα πειράματα των συγκεκριμένων ερευνητών αδυνατούσαν να ακούσουν τον τόνο, καθώς στη γλώσσα τους ο τόνος βρίσκεται πάντα στην τελευταία συλλαβή, χωρίς καμία εξαίρεση. Αντίθετα, οι ομιλητές γλωσσών που δεν έχουν σταθερό τονισμό αντιλαμβάνονται από το προ-λεξικό στάδιο ανάπτυξης ότι δεν υπάρχει κάποιος σταθερός και γενικός φωνολογικός κανόνας. Η κατάκτηση του τόνου θα συμβεί στο επόμενο στάδιο ανάπτυξης, στο λεξικό, όπου ο τόνος θα κωδικοποιηθεί στις λεξικές αναπαραστάσεις των μορφημάτων. Επομένως, αντιλαμβανόμενοι τις μορφολογικές 46

47 δομές της γλώσσες, συγχρόνως θα αναπτύξουν έναν μηχανισμό αποθήκευσης των τονικών ιδιοτήτων των αντίστοιχων δομών. Ως συνέπεια της διαφοράς του τρόπου αντίληψης του τόνου, οι ομιλητές αυτών των γλωσσών είναι σε θέση να αντιληφθούν και να ακούσουν τον τόνο, καθώς και να κατανοήσουν διαφορές που συνεπάγεται η διαφορετική θέση του τόνου κατά την εκμάθηση άλλων γλωσσών (Peperkamp et al., 2010). Στην κατηγορία αυτή θεωρούμε ότι ανήκει και η Ελληνική, κατεξοχήν σύστημα με λεξικό τόνο, ο οποίος είναι άμεσα συνυφασμένος με τη μορφολογία των λέξεων. Σύμφωνα με την υπόθεση αυτή, περιμένουμε από τους ομιλητές της ελληνικής να έχουν εντυπωμένα στο Νοητικό Λεξικό τα τονικά σχήματα που σχετίζονται με την κάθε μορφολογική κατηγορία, και κατ επέκταση να τα παράγουν κατά την ανάγνωση ψευδολέξεων που παραπέμπουν στις αντίστοιχες κατηγορίες. Ωστόσο, η υπόθεση αυτή θα επαληθευθεί ή θα ακυρωθεί αφού εξετάσουμε στη συνέχεια τα αποτελέσματα του πειράματος, τα οποία θα δείξουν εάν και η περίπτωση της ελληνικής ενισχύει το συγκεκριμένο μοντέλο κατάκτησης. 4 η Υπόθεση. Λεξικά κωδικοποιημένος τόνος Οι ομιλητές της Ελληνικής δεν είναι κωφοί ως προς τον τόνο, αντίθετα τον έχουν κωδικοποιήσει λεξικά και θα ανατρέξουν στο Nοητικό Λεξικό όταν κληθούν να παράγουν νέες λέξεις με άγνωστες τονικές ιδιότητες. Αφού ολοκληρώθηκε η παρουσίαση των υποθέσεων της εργασίας, θα συνεχίσουμε με την παρουσίαση του τρόπου με τον οποίο έγινε η σύγκριση ανάμεσα στα αποτελέσματα του πειράματος και του Λεξικού, καθώς για να εξετάσουμε την επαλήθευση ή μη των υποθέσεων της εργασίας που έχουν διατυπωθεί, δεν είναι επαρκή μόνο τα αποτελέσματα του πειράματος, αλλά είναι απαραίτητη και η σύγκρισή τους με πραγματικά δεδομένα του Λεξικού. 47

48 3. ΤΟ ΛΕΞΙΚΟ Για να γίνει εφικτή η σύγκριση των αποτελεσμάτων του πειράματος με τα τονικά σχήματα των πραγματικών ουσιαστικών των υπό εξέταση μορφολογικών κατηγοριών, κρίθηκε απαραίτητο τα τελευταία να διερευνηθούν και να κωδικοποιηθούν ώστε να είναι άμεσα συγκρίσιμα με τα τονικά σχήματα που θα προκύψουν από το πείραμα. Ο τρόπος αυτός θεωρήθηκε ο πιο αποτελεσματικός ώστε να υπάρχει μία βάση προς σύγκριση, αφενός για να εξετάσουμε την επίδραση του νοητικού Λεξικού, και αφετέρου τη συχνότητα των εκάστοτε τονικών σχημάτων. Ωστόσο, ο βασικότερος λόγος είναι για να έχουν τα αποτελέσματα της έρευνας κάποιο πραγματικό αντίκρισμα, καθώς μια απλή παραδοχή αποτελεσμάτων χωρίς σύγκριση με πραγματικά δεδομένα, θα ήταν ανεπαρκής. Για να υλοποιηθεί αυτός ο στόχος δημιουργήθηκε ένα corpus με τα ουσιαστικά των μορφολογικών κατηγοριών που εξετάζουμε στην παρούσα εργασία. Συγκεντρώθηκαν τα αρσενικά, θηλυκά και ουδέτερα σε -ος, τα αρσενικά σε -ας, τα θηλυκά σε -α, τα ουδέτερα σε -ο, τα ουδέτερα σε -ι και στη συνέχεια κωδικοποιήθηκαν ώστε να διαπιστωθεί ποιο είναι το κυρίαρχο τονικό σχήμα σε κάθε κατηγορία. Το κύριο μέλημα είναι να εξετάσουμε αν τα κυρίαρχα τονικά σχήματα του Λεξικού είναι όμοια με αυτά που αναδεικνύονται από τις προτιμήσεις των ομιλητών του πειράματος, αλλά και σε ποιο βαθμό παρουσιάζουν ομοιότητες ως προς τη συχνότητα εμφάνισης. Επομένως, εάν είναι τα ίδια, θα οδηγηθούμε στο συμπέρασμα ότι οι ομιλητές έχουν ήδη εντυπωμένα στο Λεξικό τους συγκεκριμένα τονικά σχήματα για κάθε μορφολογική κατηγορία. Αντίθετα, αν δε συμβεί αυτό, θα πρέπει να εξετάσουμε για ποιο λόγο είναι διαφορετική η ιεραρχία των τονικών σχημάτων ανάμεσα στο πείραμα και στο Λεξικό. Η παράμετρος που λήφθηκε υπόψη πέρα από τη μορφολογική κατηγορία είναι ο αριθμός των συλλαβών, όπως και στο πείραμα. Εξετάστηκαν δηλαδή οι παράμετροι που λαμβάνονται υπόψη και στο πείραμα, ώστε να γίνει εφικτή η σύγκριση των αποτελεσμάτων του πειράματος και του Λεξικού. Τα ουσιαστικά αντλήθηκαν από το Αντίστροφο Λεξικό της Νέας Ελληνικής (Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη, 2002) 11. Το συγκεκριμένο Λεξικό αποτελεί χρήσιμο ερευνητικό εργαλείο αφενός επειδή ο κατάλογος λημμάτων του συγκεκριμένου 11 και συγκεκριμένα μέσω της ηλεκτρονικής του μορφής: 48

49 Λεξικού είναι εξαντλητικός, και αφετέρου επειδή η αναζήτηση των λημμάτων γίνεται με βάση την κατάληξη. Από το Λεξικό συγκεντρώθηκαν τα αρσενικά, τα θηλυκά και τα ουδέτερα σε -ος, τα αρσενικά σε -ας, τα θηλυκά σε -α, τα ουδέτερα σε -ο και τα ουδέτερα σε -ι. Καθώς οι παράμετροι που εξετάζονται σε σχέση με τον τονισμό είναι η μορφολογική κατηγορία και ο αριθμός των συλλαβών, αποκλείστηκαν οι σύνθετες και παράγωγες λέξεις (π.χ. λέξεις σχηματισμένες με παραγωγικές καταλήξεις, προθήματα και επιθήματα), επειδή το ζητούμενο είναι τα δεδομένα του Λεξικού να περιέχουν μόνο λέξεις με κλιτική κατάληξη, χωρίς άλλου είδους μορφήματα. Ωστόσο, καθώς η εξέταση γίνεται με κριτήρια συγχρονικά, εξετάστηκαν λέξεις που σε προγενέστερο επίπεδο της γλώσσας είχαν παραγωγικές καταλήξεις, αλλά συγχρονικά οι καταλήξεις αυτές είναι αδιαφανείς (π.χ. αφεντικό). Επίσης αποκλείστηκαν σπάνιες λέξεις (π.χ. κλωβός), καθώς και λογοτεχνικές (π.χ. δρούγα) και διαλεκτικές λέξεις (π.χ. μουσχάρι). Από τις λέξεις με διπλή ορθογραφία και διπλό τονισμό επιλέχθηκε η μορφή με την υψηλότερη συχνότητα (π.χ. ασφόδελος αντί ασφοδελός). Επίσης, αποκλείστηκαν οι δάνειες λέξεις που δεν έχουν ενσωματωθεί στο κλιτικό σύστημα της ελληνικής και δεν αντιπροσωπεύουν κάποια μορφολογική κατηγορία, ασχέτως αν η κατάληξη τους παραπέμπει σε κάποια (π.χ. σκουός). Συνολικά συγκεντρώθηκαν 684 αρσενικά σε -ος, 72 θηλυκά σε -ος, 126 ουδέτερα ουσιαστικά σε -ος, 294 αρσενικά σε -ας, 1207 θηλυκά σε -α, 756 ουδέτερα σε -ο και 617 ουδέτερα σε -ι 12. Όλα τα ουσιαστικά που συγκεντρώθηκαν, αφού ομαδοποιήθηκαν ανά μορφολογική κατηγορία, στη συνέχεια κωδικοποιήθηκαν ως προς τη φωνητική τους καταγραφή, το γένος, την κατάληξη, τον αριθμό των συλλαβών, τη συλλαβική δομή και τη θέση του τόνου. Από αυτές τις παραμέτρους εξετάστηκαν η κατάληξη (που αντανακλά τη μορφολογική κατηγορία) και ο αριθμός των συλλαβών, σε συνάρτηση με τη θέση του τόνου. Συγκεκριμένα εξετάσαμε πόσα τονικά σχήματα υπάρχουν σε κάθε κατηγορία και ποια είναι τα ποσοστά εμφάνισής τους. Επιπλέον, οι λέξεις κάθε κατηγορίας ομαδοποιήθηκαν σύμφωνα με τον αριθμό των συλλαβών, προκειμένου να εντοπιστούν τα συχνότερα τονικά σχήματα μέσα σε αυτά τα υποσύνολα των ουσιαστικών. Για παράδειγμα, εξετάστηκαν συνολικά όλα τα αρσενικά σε -ας, και έπειτα εξετάστηκαν ξεχωριστά τα δισύλλαβα σε -ας, τα τρισύλλαβα σε -ας και τα τετρασύλλαβα σε -ας. Τα αποτελέσματα κωδικοποιήθηκαν σε ποσοστά επί τοις εκατό, προκειμένου να εξεταστεί αν υπάρχει στατιστικά 12 Βλ. Παράρτημα Ι. 49

50 σημαντική διαφορά μεταξύ των διαφόρων τονικών σχημάτων ανά μορφολογική κατηγορία και ανά αριθμό συλλαβών, ώστε στη συνέχεια να γίνει εφικτή η σύγκριση με τα αποτελέσματα του πειράματος. Τα αποτελέσματα του Λεξικού για τα τονικά σχήματα των υπό εξέταση κατηγοριών παρουσιάζονται στους Πίνακες που ακολουθούν παράλληλα με την παράθεση των ποσοστών εμφάνισής τους. Πίνακας 3.1. Λεξικό: Κατανομή τονικών σχημάτων των ουσιαστικών σε -ος -ος Σύνολο 2σ 3σ 4σ APU 22,40% 53,87% 59,45% PU 47,70% 69,90% 14,02% 29,72% U 29,86% 30,09% 32,10% 10,81% Πίνακας 3.2. Λεξικό: Κατανομή τονικών σχημάτων ουσιαστικών σε -ο -ο Σύνολο 2σ 3σ 4σ APU 46% 60,15% 60,15% PU 35,58% 73,5% 26,05% 8,57% U 18,40% 26,5% 13,7% 20% Πίνακας 3.3. Λεξικό: Κατανομή τονικών σχημάτων ουσιαστικών σε -ας -ας Σύνολο 2σ 3σ 4σ APU 32,76% 46,9% 20,83% PU 42,32% 64% 40,72% 75% U 24,91% 36% 12,37% 4,16% 50

51 Πίνακας 3.4. Λεξικό: Κατανομή τονικών σχημάτων ουσιαστικών σε -α -α Σύνολο 2σ 3σ 4σ APU 6,43% 12,76% 4,87% PU 87,13% 89,96% 82,91% 94,30% U 6,43% 10,03% 4,31% 0,81% Πίνακας 3.5. Λεξικό: Κατανομή τονικών σχημάτων ουσιαστικών σε -ι -ι Σύνολο 2σ 3σ 4σ APU 0,48% 0,77% PU 79,05% 43,97% 94,84% 94,59% U 20,45% 56,02% 4,38% 5,40% Σε αυτήν την ενότητα παρουσιάστηκε η μέθοδος με την οποία οργανώθηκαν και κωδικοποιηθήκαν αρχικά τα δεδομένα και στη συνέχεια τα αποτελέσματα του Λεξικού. Οι επόμενες ενότητες παρουσιάζουν το σχεδιασμό του κύριου μέρους της έρευνας, δηλαδή του πειράματος παραγωγής. 51

52 4. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ Ο κύριος στόχος της εργασίας αυτής είναι να διαπιστωθεί ποια είναι τα κυρίαρχα τονικά σχήματα στις πιο παραγωγικές μορφολογικές κατηγορίες των ουσιαστικών, σύμφωνα με τις προτιμήσεις των φυσικών ομιλητών της ελληνικής. Τα βασικά ερωτήματα που πλαισιώνουν αυτόν το στόχο, είναι το αν οι ομιλητές παρουσιάζουν διαφορετικές προτιμήσεις ως προς τη θέση του τόνου ανάλογα με τη μορφολογική κατηγορία, και επομένως, το αν η μορφολογική κατηγορία και η κλιτική κατάληξη που τη συνοδεύει, αποτελούν ένδειξη για τη θέση του τόνου. Οι κατηγορίες που εξετάστηκαν είναι τα αρσενικά, θηλυκά και ουδέτερα σε -ος, τα αρσενικά σε -ας, τα θηλυκά σε -α, τα ουδέτερα σε -ο και τα ουδέτερα σε -ι. Οι κατηγορίες αυτές επιλέχτηκαν επειδή τα ουσιαστικά που ανήκουν σε αυτές εμφανίζονται με μεγαλύτερη συχνότητα στο λεξιλόγιο της ελληνικής σε σχέση με τις άλλες κατηγορίες ουσιαστικών, και οι καταλήξεις τους είναι από τις πιο παραγωγικές. Για τη διερεύνηση των προτιμήσεων των ομιλητών κατασκευάστηκε ένα πείραμα με ψευδολέξεις, το οποίο πραγματοποιήθηκε με φυσικούς ομιλητές της Ελληνικής. Η μέθοδος αυτή είναι αρκετά διαδεδομένη 13 και επιλέγεται κυρίως επειδή η απουσία των λεξικών αναπαραστάσεων των ψευδολέξεων βοηθάει τον κάθε ερευνητή να εστιάσει σε συγκεκριμένα χαρακτηριστικά που προσδίδει στις ψευδολέξεις (κατάληξη, συλλαβική δομή, κ.ά.). Στο συγκεκριμένο πείραμα η κάθε ψευδολέξη 14 έχει την κλιτική κατάληξη μιας πραγματικής μορφολογικής κατηγορίας, ενώ οι ομιλητές καλούνται να επιλέξουν τη θέση του τόνου για την καθεμία. Ο άμεσος στόχος της δοκιμασίας αυτής είναι μέσα από τις επιλογές των ομιλητών να εξάγουμε συμπεράσματα για τις κυρίαρχες τάσεις ως προς τη θέση του τόνου γενικά, και ως προς τη θέση του τόνου ανάλογα με τη μορφολογική κατηγορία. Ο απώτερος στόχος είναι να γίνει σύγκριση των τονικών σχημάτων της κάθε κατηγορίας με τα δεδομένα που συγκεντρώθηκαν από το Λεξικό. Οι παράγοντες που εξετάστηκαν σε σχέση με τη θέση του τόνου, είναι η μορφολογική κατηγορία και ο αριθμός των συλλαβών. 13 Βλ. Ενότητα 2.5. Πειραματικές μελέτες για συστήματα με λεξικό τόνο. 14 Βλ. ενότητα 4.1.Υλικό για το πώς κατασκευάστηκαν οι ψευδολέξεις. 52

53 4.1. ΥΛΙΚΟ Για τις ανάγκες του πειράματος κατασκευάστηκαν 150 ψευδολέξεις, με καταλήξεις που παραπέμπουν σε ουσιαστικά των υπό εξέταση μορφολογικών κατηγοριών. Συγκεκριμένα δημιουργήθηκαν: 10 δισύλλαβες σε -ος, δέκα τρισύλλαβες σε -ος, 10 τετρασύλλαβες σε -ος, 10 δισύλλαβες σε -ας, 10 τρισύλλαβες σε -ας, 10 τετρασύλλαβες σε -ας, 10 δισύλλαβες σε -α, 10 τρισύλλαβες σε -α, 10 τετρασύλλαβες σε -ας, 10 δισύλλαβες σε -ο, 10 τρισύλλαβες σε -ο, 10 τετρασύλλαβες σε -ο, 10 δισύλλαβες σε -ι, 10 τρισύλλαβες σε -ι, 10 τετρασύλλαβες σε -ι. Οι ψευδολέξεις κατασκευάστηκαν με βάση αληθινές λέξεις, αλλά τροποποιήθηκαν έτσι ώστε να μην παραπέμπουν στις λέξεις από τις οποίες προέρχονται (παιδί ρατι, χάρακας γαρουτας). Ως πρότυπα επιλέχτηκαν λέξεις με απλή συλλαβική δομή, η οποία διατηρήθηκε στις ψευδολέξεις. Η συνηθέστερη δομή είναι ΣΦ ή Φ. Σε όσες λέξεις η δομή είναι ΣΣΦ, επιλέχτηκαν συμφωνικά συμπλέγματα με μεγάλη συχνότητα στο λεξιλόγιο της ελληνικής, ώστε οι λέξεις να φαίνονται όσο το δυνατό πιο οικείες στον ομιλητή και να θυμίζουν λέξεις της Ελληνικής και όχι άλλης γλώσσας, με στόχο να μη δυσκολεύεται στην ανάγνωση και να επικεντρώνεται μόνο στην επιλογή του τόνου και του άρθρου. Για τον ίδιο λόγο και η ορθογραφία είναι αρκετά απλοποιημένη, καθώς αποφεύγονται οι δίφθογγοι, τα σύνθετα φωνήεντα και επιλέγεται η πιο απλοποιημένη γραφή των φωνηέντων με περισσότερες από μία γραφηματικές αποδόσεις. Η μετατροπή των λέξεων σε ψευδολέξεις δεν έγινε με αυστηρή συστηματικότητα, αλλά με κάποιες πιο γενικές εφαρμογές. Αυτό που αλλάζει είναι το ληκτικό φωνήεν του θέματος καθώς και το αρχικό και το τελευταίο σύμφωνο του θέματος, λαμβάνοντας πάντα υπόψη τους φωνοτακτικούς περιορισμούς της γλώσσας. Στη συνέχεια, η κάθε ψευδολέξη εντάχτηκε σε μία πρόταση. Έτσι δημιουργήθηκαν 150 προτάσεις στις οποίες η κάθε ψευδολέξη είχε τη θέση του υποκειμένου, ενώ η συντακτική τους δομή ήταν πολύ απλή και συνήθως είχε τη μορφή Υποκείμενο-Ρήμα-Αντικείμενο. Ο λόγος ήταν η διευκόλυνση των ομιλητών, καθώς οι μεγάλες σε έκταση και με περίπλοκη σύνταξη προτάσεις θα κούραζαν τον ομιλητή και θα τον αποσπούσαν από το στόχο του πειράματος. Για να μην επηρεάσει το άρθρο την επιλογή του τόνου και της μορφολογικής τάξης, αφήσαμε την ελεύθερη επιλογή του στους ομιλητές. Δηλαδή, είχαν τη δυνατότητα να επιλέξουν ανάμεσα στα τρία άρθρα του ενικού, κατευθυνόμενοι από την κατάληξη της εκάστοτε ψευδολέξης. 53

54 Για να γίνει όμως η πειραματική δοκιμασία πιο ευχάριστη και πιο ενδιαφέρουσα για τον ομιλητή, αποφασίστηκε κάθε πρόταση να συνοδεύεται και από μία φωτογραφία, με την οποία να συνδέεται σημασιολογικά. Για το σκοπό αυτό, μετά από έρευνα στο διαδίκτυο, συλλέχτηκαν 150 φωτογραφίες που αναπαριστούσαν περίεργα αντικείμενα, αντικείμενα φαντασίας ή αντικείμενα πραγματικά αλλά πειραγμένα μέσω Photoshop, ώστε να θυμίζουν όσο το δυνατόν λιγότερο κάποιο πραγματικό αντικείμενο και να μην επηρεάζουν τον ομιλητή ως προς την επιλογή του γένους. Τα αντικείμενα αυτά υποτίθεται πως αναπαριστούσαν τη σημασία των ψευδολέξεων. Με βάση τις φωτογραφίες αυτές κατασκευάστηκαν και οι προτάσεις, ώστε να φαίνεται πως οι προτάσεις περιγράφουν το περιεχόμενο της εικόνας (βλ. παραδείγματα 35, 36 για τις κατηγορίες σε -ι και -α αντίστοιχα). Παράδειγμα (35) Ο-Η-Το καταστρέφει τα βιβλία [ΔΕΛΙΜΟΤΙ] 54

55 Παράδειγμα (36) Ο-Η-Το προσβάλλει τα μάτια [ΡΟΠΑ] 4.2. ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ Η πειραματική δοκιμασία έγινε ατομικά σε κάθε ομιλητή. Οι οδηγίες που τους δόθηκαν ήταν ότι έπρεπε να διαβάσουν την κάθε πρόταση επιλέγοντας παράλληλα το άρθρο και τονίζοντας την υπό εξέταση λέξη. Η παρουσίαση των προτάσεων έγινε με το πρόγραμμα power point (Microsoft office, 2007) στην οθόνη του υπολογιστή. Κάθε διαφάνεια του power point περιείχε μία πρόταση, μία ψευδολέξη με την οποία έπρεπε να συμπληρωθεί η πρόταση και μία εικόνα που τη συνόδευε (βλ. και παραδείγματα 35, 36). Ο ομιλητής μπορούσε να σταθεί όση ώρα χρειαζόταν στην κάθε διαφάνεια μέχρι να αποφασίσει το άρθρο και τον τόνο της ψευδολέξης. Οι διαφάνειες ήταν συνολικά 150, από τις οποίες οι πρώτες 50 περιείχαν δισύλλαβες ψευδολέξεις, οι επόμενες 50 τρισύλλαβες και οι τελευταίες 50 τετρασύλλαβες. Στην 75 η διαφάνεια ο ομιλητής μπορούσε να κάνει διάλλειμα εάν το επιθυμούσε. Η σειρά των ψευδολέξεων ήταν τέτοια ώστε να μην υπάρχουν λέξεις ίδιας κατάληξης σε συνεχόμενες προτάσεις. Δηλαδή, μετά από μια ψευδολέξη σε -ος, ακολουθούσε μία σε -ας, μετά μία σε -α και ούτω καθεξής. Αυτό έγινε για να αποφευχθεί ο παράγοντας της αναλογίας ως προς τις επιλογές του ομιλητή για τη θέση του τόνου και το γένος. Πριν ξεκινήσει η ηχογράφηση παρουσιάζονταν στον κάθε ομιλητή δύο διαφάνειες οι 55

56 οποίες ήταν εκτός πειράματος, για να εξοικειωθεί με την πειραματική διαδικασία. Οι εκφωνήσεις των ομιλητών ηχογραφήθηκαν και στη συνέχεια κωδικοποιήθηκαν ανάλογα με τον ομιλητή, τη μορφολογική κατηγορία, τον αριθμό των συλλαβών της λέξης και τα τονικά σχήματα που προέκυψαν. Η ηχογράφηση των ομιλητών έγινε με το Marantz PMD 661 digital recorder, Sennheiser E ΣΥΜΜΕΤΕΧΟΝΤΕΣ Στην πειραματική δοκιμασία πήραν μέρος 32 φυσικοί ομιλητές της Ελληνικής, όλοι προπτυχιακοί φοιτητές του τομέα Γλωσσολογίας. Από τα 32 άτομα τα 28 ήταν γυναίκες και τα 4 άνδρες. Ο μέσος όρος ηλικίας των συμμετεχόντων είναι τα 23 χρόνια. Η συμμετοχή στο πείραμα ήταν προαιρετική και μετρούσε 10% στο σύνολο της βαθμολογίας των συμμετεχόντων για το μάθημα «Παραγωγή και κατανόηση προφορικού και γραπτού λόγου στην ελληνική ως μητρική και δεύτερη γλώσσα». 56

57 5. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ Από τα δεδομένα του πειράματος, αφού κωδικοποιήθηκαν ανά ομιλητή, ανά μορφολογική κατηγορία και ανά μέγεθος λέξης, συγκεντρώθηκαν 4800 λέξεις: 960 λέξεις με κατάληξη -ος, 960 με κατάληξη -ας, 960 με κατάληξη -α, 960 με κατάληξη -ο και 960 με κατάληξη -ι. Η κάθε κατάληξη αντιστοιχεί σε μια μορφολογική κατηγορία ουσιαστικών, η καθεμία από τις οποίες περιλαμβάνει 320 δισύλλαβες, 320 τρισύλλαβες και 320 τετρασύλλαβες λέξεις. Στην ενότητα αυτή θα παρουσιάσουμε αναλυτικά για κάθε μορφολογική κατηγορία τα αποτελέσματα του πειράματος και του Λεξικού. Τα αποτελέσματα για τον τονισμό του πειράματος θα εξεταστούν ξεχωριστά για κάθε μορφολογική κατηγορία, ώστε να φανούν αναλυτικά οι διαφορές μεταξύ των ουσιαστικών με διαφορετικές καταλήξεις, ενώ παράλληλα θα δίνονται τα αποτελέσματα του Λεξικού. Στη συνέχεια, μετά από τα συνολικά αποτελέσματα κάθε κατηγορίας, δίνονται ξεχωριστά αποτελέσματα για τις δισύλλαβες, τρισύλλαβες και τετρασύλλαβες ομάδες λέξεων κάθε κατηγορίας, ώστε να εξετάσουμε τις διαφορές μεταξύ των ουσιαστικών με διαφορετικό αριθμό συλλαβών που ανήκουν στην ίδια μορφολογική κατηγορία. Σε κάθε υποκατηγορία θα δίνονται παράλληλα και τα αντίστοιχα αποτελέσματα του Λεξικού, ώστε να φαίνονται άμεσα οι διαφορές και οι ομοιότητες ανάμεσα στα δεδομένα του πειράματος και στα δεδομένα του Λεξικού. Επειδή για τα αποτελέσματα του Λεξικού δεν είχαμε τον ίδιο αριθμό δεδομένων με το πείραμα, εφόσον πρόκειται για πραγματικές λέξεις, κρίθηκε απαραίτητο να γίνει στατιστική ανάλυση των τονικών σχημάτων, για να είναι ισότιμη η σύγκριση ανάμεσα στο πείραμα και στο Λεξικό, αλλά και ανάμεσα στις διάφορες κατηγορίες και υποκατηγορίες, ώστε τα αποτελέσματα να είναι όσο το δυνατόν πιο αξιόπιστα. Τα αποτελέσματα της κάθε κατηγορίας συνοδεύονται από Πίνακες και Γραφήματα που παρουσιάζουν τη συχνότητα εμφάνισης των τονικών σχημάτων και τα ποσοστά τους, ώστε να οπτικοποιηθούν και να διασαφηνιστούν με ακρίβεια οι μεταξύ τους διαφορές και ομοιότητες. 57

58 5.1. Ουσιαστικά σε -ος Από το πείραμα συγκεντρώθηκαν 960 ουσιαστικά σε -ος, ενώ από το Λεξικό αποδελτιώθηκαν 720 ουσιαστικά της ίδιας κατηγορίας. Ο Πίνακας 5.1 παρουσιάζει τα τονικά σχήματα για τα ουσιαστικά σε -ος του πειράματος και του Λεξικού. Πίνακας 5.1. Τονικά σχήματα ουσιαστικών σε -ος (συχνότητα εμφάνισης και ποσοστά) APU PU U Σύνολο Πείραμα 382 (39,79%) 467 (48,64%) 111 (11,50%) 960 Λεξικό 168 (22,40%) 358 (47,70%) 224 (29,86%) 720 Σύμφωνα με τον Πίνακα 5.1, τα περισσότερα ουσιαστικά σε -ος του πειράματος τονίστηκαν από τους ομιλητές στην παραλήγουσα. Από τα 960 ουσιαστικά της κατηγορίας αυτής, τα 467 εμφανίζουν το συγκεκριμένο τονικό σχήμα, ενώ ακολουθεί ως δεύτερη επιλογή ο τόνος στην προπαραλήγουσα σε επίσης αρκετά μεγάλο αριθμό λέξεων (382 συνολικά ουσιαστικά). Τελευταίος σε συχνότητα εμφάνισης εμφανίζεται ο τόνος στη λήγουσα, στην οποία τονίστηκαν μόνο 111 ουσιαστικά. Τα αντίστοιχα αποτελέσματα του Λεξικού για τα ουσιαστικά σε -ος, εμφανίζουν κάποια διαφοροποίηση ως προς την ιεραρχία των τονικών σχημάτων σε σχέση με το πείραμα. Σε σύνολο 720 ουσιαστικών σε -ος που κωδικοποιήθηκαν από το Λεξικό, κυρίαρχο τονικό σχήμα όπως και στο πείραμα, είναι ο τόνος στην παραλήγουσα που εμφανίζεται σε 358 ουσιαστικά. Είναι ωστόσο ενδιαφέρον ότι σε αντίθεση με τα δεδομένα του πειράματος, το δεύτερο πιο συχνό τονικό σχήμα είναι η λήγουσα, στην οποία τονίζονται 224 ουσιαστικά σε -ος. Τελευταία ως προς τη συχνότητα εμφάνισης είναι η προπαραλήγουσα, στην οποία τονίζονται 168 ουσιαστικά σε -ος. Ωστόσο από τα ποσοστά τους, όπως εμφανίζονται στον Πίνακα 5.1, παρατηρούμε ότι η λήγουσα και η προπαραλήγουσα δε διαφέρουν πολύ ως προς τη συχνότητα εμφάνισης. Στο παρακάτω Γράφημα μπορούμε πιο αναλυτικά να διακρίνουμε τις διαφορές ανάμεσα στα τονικά σχήματα του πειράματος και του Λεξικού. 58

59 Γράφημα 5.1. Τονικά σχήματα ουσιαστικών σε -ος (ποσοστά) Από το Γράφημα συμπεραίνουμε ότι τα ουσιαστικά σε -ος του πειράματος και τα ουσιαστικά σε -ος του Λεξικού, δείχνουν μια προτίμηση για τόνο στην παραλήγουσα η οποία έχει σχεδόν το ίδιο ποσοστό εμφάνισης στο πείραμα και το Λεξικό (48,64% στο πείραμα και 47,4% στο Λεξικό). Η ιεραρχία όμως των υπόλοιπων τονικών σχημάτων είναι διαφορετική μεταξύ του πειράματος και του Λεξικού. Όσον αφορά τα αποτελέσματα του πειράματος, στο Γράφημα 1 διακρίνουμε ότι παρόλο που η παραλήγουσα αποτελεί την πρώτη επιλογή των ομιλητών για τη θέση του τόνου, η διαφορά της με την προπαραλήγουσα που ακολουθεί σε συχνότητα εμφάνισης, δεν είναι πολύ μεγάλη. Ωστόσο, η στατιστική ανάλυση έδειξε ότι η διαφορά τους είναι σημαντική {[APU vs. PU] χ 2 =8.510, p=.004}. Αντίθετα, η λήγουσα εμφανίζεται με πολύ μικρότερη συχνότητα σε σχέση με τα δύο προηγούμενα τονικά σχήματα, γεγονός που αποδεικνύει και η στατιστική ανάλυση {[APU vs. U] χ 2 = , p=.000}, {[PU vs. U] χ 2 = , p=.000}. Αντίθετα, στο Λεξικό παρατηρούμε ότι η τονική ιεραρχία αλλάζει ως προς τη θέση της λήγουσας και της προπαραλήγουσας σε σχέση με το πείραμα. Το τονικό σχήμα με τη μεγαλύτερη συχνότητα εμφάνισης είναι ο τόνος στην παραλήγουσα, αλλά σε αντίθεση με το πείραμα, τη δεύτερη θέση στην τονική ιεραρχία καταλαμβάνει ο τόνος στη λήγουσα. Η διαφορά μεταξύ των ποσοστών τους είναι σημαντική στατιστικά {[PU vs. U] χ 2 =30.852, p=.000}. Ακολουθεί ο τόνος στην προπαραλήγουσα, που σύμφωνα με το Γράφημα 5.1 δε φαίνεται να διαφέρει πολύ σε ποσοστό εμφάνισης από τον τόνο στη λήγουσα. Ωστόσο η στατιστική ανάλυση έδειξε ότι η διαφορά στη συχνότητα εμφάνισης των δύο τονικών σχημάτων είναι στατιστικά σημαντική {[ΑPU vs. U] χ 2 =8.000, p=.005}. Αναμενόμενη ήταν και η σημαντική 59

60 διαφορά της παραλήγουσας από την προπαραλήγουσα, η οποία επιβεβαιώθηκε από την στατιστική ανάλυση {[APU vs. PU] χ 2 =68.631, p=.000}. Συνοψίζοντας τα αποτελέσματα για τα ουσιαστικά σε -ος, θεωρούμε ότι υπάρχει σημαντική διαφορά ανάμεσα στα δεδομένα του πειράματος και του Λεξικού όσον αφορά τη συχνότητα των τονικών σχημάτων της προπαραλήγουσας και της λήγουσας, καθώς στο πείραμα ο τόνος στη λήγουσα εμφανίζεται ως το τονικό σχήμα με τη μικρότερη συχνότητα, ενώ στο Λεξικό εμφανίζεται με λίγο μεγαλύτερη συχνότητα από τον τόνο στην προπαραλήγουσα. Ο Πίνακας 5.2 που ακολουθεί αποτυπώνει την ιεραρχία των τονικών σχημάτων όπως αυτή προκύπτει από τα αποτελέσματα του πειράματος και του Λεξικού. Πίνακας 5.2. Ιεραρχία τονικών σχημάτων ουσιαστικών -ος -os Πείραμα Λεξικό Ιεραρχία τονικών σχημάτων PU> APU>U PU> U>APU Θα έχουμε όμως πιο σαφή εικόνα των αποτελεσμάτων στη συνέχεια, αφού εξετάσουμε τι συμβαίνει στις διάφορες υποκατηγορίες των ουσιαστικών σε -ος, όπου θα μελετηθεί η παράμετρος του αριθμού των συλλαβών της λέξης σε σχέση με τα τονικά σχήματα. Αξίζει να σημειώσουμε εδώ ότι, όπως θα διαπιστώσουμε και από τα αποτελέσματα που ακολουθούν, τα ουσιαστικά σε -ος μαζί με τα ουσιαστικά σε -ο τα οποία θα εξεταστούν στη συνέχεια, είναι οι μόνες κατηγορίες που δείχνουν τόσο μεγάλη προτίμηση στον τόνο στην προπαραλήγουσα Δισύλλαβα σε -ος Τα δισύλλαβα σε -ος που συγκεντρώθηκαν από το πείραμα είναι 320, ενώ τα δισύλλαβα σε -ος του Λεξικού είναι 443. Ο παρακάτω Πίνακας δείχνει τα τονικά σχήματα που εμφανίζονται στο πείραμα και στο Λεξικό γι αυτήν την υποκατηγορία των ουσιαστικών σε -ος. 60

61 Πίνακας 5.3. Τονικά σχήματα δισύλλαβων σε -ος (συχνότητα εμφάνισης και ποσοστά) PU U Σύνολο Πείραμα 282 (88,12%) 38 (11,87%) 320 Λεξικό 309 (69,90%) 113 (30,09%) 443 Από τα ποσοστά των τονικών σχημάτων, όπως παρουσιάζονται στον Πίνακα 5.3, διαπιστώνουμε ότι στα δισύλλαβα σε -ος εξακολουθεί να διαφαίνεται η προτίμηση των ομιλητών για τόνο στην παραλήγουσα, κάτι που προβλέπεται και από τα συνολικά αποτελέσματα των ουσιαστικών σε -ος. Από τα 320 δισύλλαβα ουσιαστικά σε -ος του πειράματος, 282 τονίστηκαν στην παραλήγουσα, ενώ μόνο 38 τονίστηκαν στη λήγουσα. Από τα ποσοστά των τονικών σχημάτων (88,12% η παραλήγουσα, 11,87% η λήγουσα), φαίνεται να υπάρχει μεγάλη απόκλιση ανάμεσα στη συχνότητα εμφάνισης των δύο τονικών σχημάτων, κάτι που διαφαίνεται πιο ξεκάθαρα στο Γράφημα 5.2 που ακολουθεί. Στο Λεξικό τα δισύλλαβα ουσιαστικά σε -ος είναι 443. Τα αποτελέσματα του Λεξικού συμφωνούν με αυτά του πειράματος, καθώς επικρατεί σε συχνότητα εμφάνισης ο τόνος στην παραλήγουσα σε 309 ουσιαστικά. Στη δεύτερη θέση στην ιεραρχία των τονικών σχημάτων ακολουθεί ο τόνος στη λήγουσα σε 133 ουσιαστικά. Στο Γράφημα 5.2 παρουσιάζονται τα ποσοστά των τονικών σχημάτων του πειράματος και του Λεξικού, καθώς και οι μεταξύ τους διαφορές. Γράφημα 5.2. Τονικά σχήματα δισύλλαβων σε -ος (ποσοστά) 61

62 Από το Γράφημα συμπεραίνουμε ότι η ιεραρχία των τονικών σχημάτων στο πείραμα και στο Λεξικό δε διαφέρει. Ωστόσο, μπορούμε να παρατηρήσουμε ότι το ποσοστό εμφάνισης της λήγουσας στο Λεξικό είναι μεγαλύτερο απ ότι στο πείραμα. Παρόλο όμως που η απόκλιση ανάμεσα στα δύο τονικά σχήματα μικραίνει στα αποτελέσματα του Λεξικού, ο τόνος στην παραλήγουσα υπερέχει σημαντικά σε συχνότητα εμφάνισης σε σχέση με τον τόνο στη λήγουσα και στο πείραμα {[PU vs. U] χ 2 = , p=.000} και στο Λεξικό {[PU vs. U] χ 2 =91.033, p=.000} Στον παρακάτω Πίνακα δίνεται η ιεραρχία των τονικών σχημάτων για τα δισύλλαβα σε -ος στο πείραμα και στο Λεξικό. Πίνακας 5.4. Ιεραρχία τονικών σχημάτων δισύλλαβων σε -ος -os 2σ Πείραμα Λεξικό Ιεραρχία τονικών σχημάτων PU > U PU > U Τρισύλλαβα σε -ος Τα τρισύλλαβα ουσιαστικά σε -ος που συγκεντρώθηκαν από την πειραματική δοκιμασία είναι 320, ενώ αυτά που κωδικοποιήθηκαν από το Λεξικό είναι 271. Ο Πίνακας 5.5 παρουσιάζει σε ποιο αριθμό λέξεων και σε ποιο ποσοστό αντιστοιχούν τα τονικά σχήματα που εμφανίζονται στο πείραμα και στο Λεξικό. Πίνακας 5.5. Τονικά σχήματα τρισύλλαβων σε -ος (συχνότητα εμφάνισης και ποσοστά) APU PU U Σύνολο Πείραμα 196 (61,25%) 64 (20%) 60 (18,75%) 320 Λεξικό 146 (53,87%) 38 (14,02%) 87 (32,10%) 271 Παρατηρώντας τα αποτελέσματα του Πίνακα 5.5 διαπιστώνουμε ότι στα τρισύλλαβα σε -ος οι προτιμήσεις των ομιλητών αλλάζουν σε σχέση με τις προηγούμενες κατηγορίες των ουσιαστικών σε -ος. Το κυρίαρχο τονικό σχήμα ως 62

63 προς τη συχνότητα εμφάνισης στην κατηγορία αυτή είναι η προπαραλήγουσα, στην οποία τονίζονται 196 από τις 320 λέξεις (ποσοστό 61,25%). Η παραλήγουσα και η λήγουσα βρίσκονται σχεδόν στην ίδια θέση στις προτιμήσεις των ομιλητών (ποσοστό 20% και 18,75% αντίστοιχα), αφού 64 ουσιαστικά τονίζονται στην παραλήγουσα, και 60 στη λήγουσα, ενώ η στατιστική ανάλυση έδειξε ότι η διαφορά του ποσοστού εμφάνισης της προπαραλήγουσας, υπερέχει σημαντικά από τα ποσοστά των υπόλοιπων τονικών σχημάτων {[ΑPU vs. PU] χ 2 =67.015, p=.000}, {[ΑPU vs. U] χ 2 =72.250, p=.000}. Το ίδιο τονικό σχήμα επιλέγει και το Λεξικό ως επικρατέστερο για την κατηγορία αυτή, αφού από τα 271 τρισύλλαβα σε -ος που κωδικοποιήθηκαν από το Λεξικό, τα 146 τονίζονται στην προπαραλήγουσα. Υπάρχει όμως μια απόκλιση μεταξύ των δεδομένων του πειράματος και του Λεξικού ως προς την κατάταξη των υπόλοιπων τονικών σχημάτων. Στο Λεξικό στη δεύτερη θέση της ιεραρχίας των τονικών σχημάτων βρίσκεται ο τόνος στην λήγουσα σε 87 ουσιαστικά, ενώ την τρίτη θέση έχει ο τόνος στην παραλήγουσα που εμφανίζεται σε 38 ουσιαστικά. Σύμφωνα με τη στατιστική ανάλυση, η διαφορά των δύο τελευταίων στην ιεραρχία τονικών σχημάτων σε σχέση με το πρώτο είναι στατιστικά πολύ σημαντική {[ΑPU vs. PU] χ 2 =63.391, p=.000}, {[ΑPU vs. U] χ 2 =14.940, p=.000}, όπως άλλωστε διαφαίνεται και στο Γράφημα 5.3 που ακολουθεί. Γράφημα 5.3. Τονικά σχήματα τρισύλλαβων σε -ος(ποσοστά) Ένα ενδιαφέρον σημείο το οποίο αξίζει να σχολιαστεί είναι ότι τα ποσοστά εμφάνισης του τόνου στην προπαραλήγουσα συγκλίνουν κατά πολύ στο πείραμα και στο Λεξικό για την κατηγορία αυτή. Όπως θα δούμε και στις επόμενες κατηγορίες 63

64 των δεδομένων του πειράματος, σε πολύ λίγες περιπτώσεις εμφανίζεται η προπαραλήγουσα ως πρώτη επιλογή των ομιλητών. Το ίδιο ισχύει και για τα δεδομένα του Λεξικού, καθώς η προπαραλήγουσα σπάνια εμφανίζεται στο Λεξικό ως το προτιμώμενο τονικό σχήμα. Εδώ τα αποτελέσματα μας δείχνουν ότι ο τόνος στην προπαραλήγουσα αναδεικνύεται και στο πείραμα και στο Λεξικό. Αυτή η σύμπτωση των αποτελεσμάτων δεν είναι τυχαία, αλλά θα μπορούσε να ερμηνευθεί ως μεταφορά των τονικών σχημάτων της κατηγορίας αυτής του Λεξικού, στην αντίστοιχη κατηγορία του πειράματος. Παρατηρούμε μια αντιστοιχία που ίσως παραπέμπει στο γεγονός ότι τα τονικά σχήματα κάποιων μορφολογικών κατηγοριών αποτυπώνονται στο Νοητικό Λεξικό των ομιλητών, και στη συνέχεια μεταφέρονται κατά την παραγωγή ψευδολέξεων που ανήκουν στις ίδιες κλιτικές τάξεις. Αξίζει ωστόσο να υπενθυμίσουμε εδώ, ότι η προπαραλήγουσα θεωρείται ο ουδέτερος τόνος στην Ελληνική, γεγονός που ίσως παίζει κάποιο ρόλο στην ανάδειξη της προπαραλήγουσας στη συγκεκριμένη ονοματική κατηγορία. Ένα άλλο σημείο το οποίο χρήζει ιδιαίτερης προσοχής είναι η σημαντική διαφορά στην ιεραρχία παραλήγουσας και λήγουσας ανάμεσα στο πείραμα και το Λεξικό. Στα δεδομένα του πειράματος οι προτιμήσεις των ομιλητών εξισώνουν τα ποσοστά εμφάνισης για τα δύο αυτά τονικά σχήματα, καθώς η διαφορά τους είναι ασήμαντη στατιστικά {[PU vs. U] χ 2 =.129, p=.719}. Αντίθετα, στο Λεξικό η λήγουσα έχει τη δεύτερη θέση σε σειρά εμφάνισης και η παραλήγουσα ακολουθεί με σημαντικά μικρότερη στατιστικά συχνότητα {[U vs. PU] χ 2 =19.208, p=.000}. Παρατηρούμε ότι οι ομιλητές του πειράματος όχι μόνο μειώνουν την απόκλιση παραλήγουσας και λήγουσας του Λεξικού, αλλά αναδεικνύουν και τον τόνο στην παραλήγουσα. Το φαινόμενο αυτό παρατηρείται και σε άλλες κατηγορίες στις οποίες το Λεξικό εμφανίζει σε χαμηλό ποσοστό τον τόνο στην παραλήγουσα, καθώς διαπιστώνεται μια τάση των ομιλητών του πειράματος να αυξάνουν τα ποσοστά της παραλήγουσας σε σχέση με τα αντίστοιχα δεδομένα του Λεξικού. Στον Πίνακα 5.6 παρουσιάζεται η ιεραρχία των τονικών σχημάτων για το πείραμα και το Λεξικό. Πίνακας 5.6. Ιεραρχία τονικών σχημάτων τρισύλλαβων σε -ος -ος 3σ Πείραμα Λεξικό Ιεραρχία τονικών σχημάτων APU > PU U APU > U > PU 64

65 Τετρασύλλαβα σε -ος Τα τετρασύλλαβα σε -ος που συγκεντρώθηκαν από το πείραμα είναι 320, ενώ αυτά που συγκεντρώθηκαν από το Λεξικό είναι μόλις 37. Ο παρακάτω Πίνακας δείχνει τα τονικά σχήματα που εντοπίστηκαν στις κατηγορίες αυτές του πειράματος και του Λεξικού. Πίνακας 5.7. Τονικά σχήματα τετρασύλλαβων σε -ος (συχνότητα εμφάνισης και ποσοστά) APU PU U Σύνολο Πείραμα 186 (58,12%) 121 (37,81%) 13 (4,06%) 320 Λεξικό 22 (59,45%) 11 (29,72%) 4 (10,81%) 37 Για τα τετρασύλλαβα σε -ος, οι ομιλητές του πειράματος προτιμούν το ίδιο τονικό σχήμα που επέλεξαν και στα τρισύλλαβα σε -ος, δηλαδή τον τόνο στην προπαραλήγουσα. Από τα 320 τετρασύλλαβα σε -ος που κωδικοποιήθηκαν από το πείραμα, 186 τονίζονται στην προπαραλήγουσα, 121 στην παραλήγουσα και 13 στη λήγουσα. Η λήγουσα, όπως φαίνεται από τον Πίνακα 5.7 και όπως αποδείχτηκε από την στατιστική ανάλυση, έχει πολύ μικρότερο ποσοστό εμφάνισης σε σχέση με τα υπόλοιπα τονικά σχήματα {[U vs. PU] χ 2 =87.045, p=.000}, {[U vs. ΑPU] χ 2 = , p=.000}, κάτι που φαίνεται να ισχύει και για τις υπόλοιπες κατηγορίες τετρασύλλαβων που θα αναλυθούν στη συνέχεια. Ωστόσο, εξίσου σημαντική στατιστικά είναι και η διαφορά μεταξύ της προπαραλήγουσας και της παραλήγουσας, παρόλο που δε φαίνεται να διαφέρουν πολύ στον αριθμό εμφανίσεων {[APU vs. PU] χ 2 =13.762, p=.000}. Τα αποτελέσματα του Λεξικού συμφωνούν με αυτά του πειράματος για τα τετρασύλλαβα σε -ος. Στο Λεξικό τα τετρασύλλαβα σε -ος είναι μόλις 37. Και εδώ επικρατεί ο τόνος στην προπαραλήγουσα σε 22 ουσιαστικά, ενώ ακολουθεί με μη στατιστικά σημαντική διαφορά σε συχνότητα εμφάνισης ο τόνος στην παραλήγουσα σε 11 ουσιαστικά {[APU vs. PU] χ 2 =3.667, p=.0,56}. Στη λήγουσα τονίζεται μόλις το 0,81% (4 ουσιαστικά), ποσοστό σημαντικά χαμηλότερο από το ποσοστό της προπαραλήγουσας {[U vs. ΑPU] χ 2 =12.462, p=.000}, αλλά όχι σημαντικά 65

66 χαμηλότερο από της παραλήγουσας {[PU vs. U] χ 2 =3.667, p=.0,56}. Οι ομοιότητες ανάμεσα στα ποσοστά εμφάνισης των τονικών σχημάτων ανάμεσα στο πείραμα και το Λεξικό φαίνονται ξεκάθαρα στο παρακάτω Γράφημα: Γράφημα 5.4. Τονικά σχήματα τετρασύλλαβων σε -ος (ποσοστά) Αν και από το Γράφημα μπορούμε να συμπεράνουμε ότι τα δεδομένα του Λεξικού εδώ συμφωνούν σχεδόν απόλυτα με τα αποτελέσματα του πειράματος, ωστόσο τα στατιστικά έδειξαν ότι στο Λεξικό δεν υπάρχει ουσιαστική διαφορά ανάμεσα στην προπαραλήγουσα και την παραλήγουσα, ούτε ανάμεσα στην παραλήγουσα και τη λήγουσα. Η μη διάκριση αυτών των τονικών σχημάτων πιθανότατα οφείλεται στο γεγονός ότι στο Λεξικό η κλίμακα μέτρησης είναι πολύ μικρότερη, λόγω του μικρού αριθμού δεδομένων. Αν και η ιεραρχία των τονικών σχημάτων μεταξύ πειράματος και Λεξικού δεν είναι απόλυτα όμοια, παρόλα αυτά δεν παρουσιάζει και θεμελιώδεις διαφορές. Όπως και στην προηγούμενη κατηγορία των τρισύλλαβων σε -ος, το πρώτο σε συχνότητα τονικό σχήμα είναι η προπαραλήγουσα, με το ίδιο σχεδόν ποσοστό εμφάνισης στο πείραμα και στο Λεξικό. Ωστόσο, η παραλήγουσα δεν παύει να είναι η δεύτερη επιλογή τόσο από τους ομιλητές του πειράματος, όσο και στα δεδομένα του Λεξικού. Η λήγουσα εμφανίζεται ως τελευταία επιλογή για τη θέση του τόνου, και στο πείραμα και στο Λεξικό, με πολύ μικρότερη συχνότητα εμφάνισης σε σχέση με τα άλλα τονικά σχήματα στο πείραμα. Στην κατηγορία αυτή θα επικεντρωθούμε στην ίδια ενδιαφέρουσα σύμπτωση των αποτελεσμάτων που συναντήσαμε και στα τρισύλλαβα σε -ος, όσον αφορά τον τόνο στην προπαραλήγουσα. Η προπαραλήγουσα, που σε ελάχιστες κατηγορίες είναι η επικρατέστερη θέση για τον τόνο, προτιμάται και από τους ομιλητές του 66

67 πειράματος και από το Λεξικό ως το κυρίαρχο τονικό σχήμα για την κατηγορία αυτή. Ωστόσο, όπως θα διαπιστώσουμε στη συνέχεια κατά την εξέταση των υπόλοιπων αποτελεσμάτων, οι κατηγορίες των τετρασύλλαβων χαρακτηρίζονται από μια τάση ανόδου των ποσοστών της προπαραλήγουσας στα δεδομένα του πειράματος. Στον Πίνακα 5.8 που ακολουθεί παρουσιάζεται η ιεραρχία των τονικών σχημάτων στο πείραμα και στο Λεξικό. Πίνακας 5.8. Ιεραρχία τονικών σχημάτων τετρασύλλαβων σε -ος -ος 4 σ Πείραμα Λεξικό Ιεραρχία τονικών σχημάτων APU > PU > U APU PU U Στη συνέχεια θα εξετάσουμε τα ουσιαστικά σε -ο, τα αποτελέσματα των οποίων παρουσιάζουν αρκετές ομοιότητες με τα αποτελέσματα των ουσιαστικών σε -ος. Και οι δύο κατηγορίες ουσιαστικών εμφανίζουν την ίδια τάση των ομιλητών για ανύψωση της συχνότητας της προπαραλήγουσας, όπου την αναδεικνύει και το Λεξικό ως το συχνότερο σε εμφάνιση τονικό σχήμα Ουσιαστικά σε -ο Τα ουσιαστικά σε -ο που συγκεντρώθηκαν από το πείραμα είναι 960, ενώ για την αντίστοιχη κατηγορία του Λεξικού αποδελτιώθηκαν 739 ουσιαστικά. Στον Πίνακα 5.9 παρουσιάζονται τα τονικά σχήματα που εντοπίστηκαν για την κατηγορία αυτή στο πείραμα και στο Λεξικό. Πίνακας 5.9. Τονικά σχήματα ουσιαστικών σε -ο (συχνότητα εμφάνισης και ποσοστά) APU PU U Σύνολο Πείραμα 374 (38,95%) 496 (51,66%) 90 (9,37%) 960 Λεξικό 340 (46%) 263 (35,58%) 136 (18,40%)

68 Στα αποτελέσματα των ουσιαστικών σε -ο όπως παρουσιάζονται στον παραπάνω Πίνακα, οι προτιμήσεις των ομιλητών ταιριάζουν πολύ με αυτές της προηγούμενης κλιτικής τάξης που εξετάσαμε, δηλαδή τα ουσιαστικά σε -ος. Από τα 960 ουσιαστικά σε -ο που κωδικοποιήθηκαν, 496 τονίζονται στην παραλήγουσα. Η προπαραλήγουσα όμως βρίσκεται σε εξίσου πολύ υψηλό ποσοστό συχνότητας, καθώς σε αυτήν τονίζονται 374 ουσιαστικά. Τελευταία σε συχνότητα εμφάνισης παρουσιάζεται η λήγουσα, στην οποία τονίζονται 90 ουσιαστικά. Συγκρίνοντας τα ποσοστά των τονικών σχημάτων της κατηγορίας αυτής με τα ποσοστά των ουσιαστικών σε -ος, είναι ολοφάνερη η ομοιότητα, καθώς η συχνότητα των τονικών σχημάτων κυμαίνεται σχεδόν στα ίδια ποσοστά. Στα ουσιαστικά σε -ο, όπως και στα ουσιαστικά σε -ος προτιμάται ο τόνος στην παραλήγουσα, ενώ ο τόνος στην προπαραλήγουσα έχει επίσης υψηλή συχνότητα εμφάνισης. Έπεται ο τόνος στη λήγουσα με περιορισμένη συχνότητα εμφάνισης, για τον οποίο η στατιστική ανάλυση έδειξε ότι αποκλίνει σημαντικά από τα ποσοστά εμφάνισης της προπαραλήγουσας {[APU vs, U] χ 2 = , p=.000} και της παραλήγουσας {[PU vs, U] χ 2 = , p=.000}. Ας εξετάσουμε τώρα και τα αποτελέσματα του Λεξικού για να δούμε αν συμφωνούν με τα αποτελέσματα του πειράματος για τα ουσιαστικά σε -ο. Τα ουσιαστικά σε -ο που συγκεντρώθηκαν από το corpus του Λεξικού είναι 739. Στην κατηγορία αυτή, όπως φαίνεται από τον Πίνακα 5.9, προηγείται ο τόνος στην προπαραλήγουσα στην οποία τονίζονται 340 ουσιαστικά, γεγονός το οποίο έρχεται σε αντίθεση με τα δεδομένα του πειράματος. Ακολουθεί ως δεύτερο επικρατέστερο τονικό σχήμα ο τόνος στην παραλήγουσα (263 ουσιαστικά), ενώ τελευταίος σε συχνότητα εμφάνισης είναι ο τόνος στη λήγουσα (136 ουσιαστικά). Τα αποτελέσματα του πειράματος και του Λεξικού συμφωνούν εν μέρει ως προς τα υψηλά ποσοστά συχνότητας της προπαραλήγουσας και της παραλήγουσας, αλλά διαφέρουν ως προς το ποιο τονικό σχήμα επιλέγουν ως το επικρατέστερο. Σε αντίθεση με το πείραμα που αναδεικνύει την παραλήγουσα ως προτιμώμενο τονικό σχήμα, στο Λεξικό υπερισχύει ο τόνος στην προπαραλήγουσα. Όσον αφορά τον τόνο στη λήγουσα, αν και στο Λεξικό έχει χαμηλή συχνότητα εμφάνισης, ποσοτικά είναι αρκετά μεγαλύτερο από το αντίστοιχο του πειράματος. Παραμένει ίδια ωστόσο η μεγάλη απόκλιση που εμφανίζει ως προς τα ποσοστά εμφάνισης της, σε σχέση με την προπαραλήγουσα {[APU vs, U] χ 2 =87.429, p=.000} και την παραλήγουσα {[PU vs, U] χ 2 =40.424, p=.000}. Στο Γράφημα 5.5 που ακολουθεί αποτυπώνονται με 68

69 μεγαλύτερη ευκρίνεια οι ομοιότητες και οι διαφορές των ποσοστών εμφάνισης των τονικών σχημάτων όπως αυτές προκύπτουν από το πείραμα και το Λεξικό. Γράφημα 5.5. Τονικά σχήματα ουσιαστικών σε -ο (ποσοστά) Στο Γράφημα 5.5 είναι αρκετά ευδιάκριτη η μικρή διαφορά που υπάρχει ανάμεσα στα ποσοστά της προπαραλήγουσας και της παραλήγουσας στο πείραμα και στο Λεξικό. Ωστόσο, η στατιστική ανάλυση έδειξε για το πείραμα ότι η διαφορά στη συχνότητα εμφάνισης αυτών των τονικών σχημάτων είναι στατιστικά σημαντική {[PU vs, APU] χ 2 =17.108, p=.000)}. Το ίδιο ισχύει και για το Λεξικό, καθώς η στατιστική ανάλυση έδειξε ότι ο τόνος στην προπαραλήγουσα έχει στατιστικά μεγαλύτερο αριθμό εμφανίσεων σε σχέση με τον τόνο στην παραλήγουσα {[PU vs, APU] χ 2 =9.833, p=.002}. Η τάση των ομιλητών στην κατηγορία αυτή ταιριάζει με αυτή που παρατηρήθηκε σε κάποιες υποκατηγορίες των ουσιαστικών σε -ος και αφορά τα υψηλά ποσοστά της προπαραλήγουσας. Η προπαραλήγουσα παρουσιάζεται με μεγάλο ποσοστό εμφάνισης στα αποτελέσματα του πειράματος, κάτι που ισχύει και για τα αποτελέσματα του Λεξικού. Αν και δεν έχει την πρώτη θέση στην ιεραρχία των τονικών σχημάτων των ουσιαστικών σε -ο του πειράματος, ωστόσο το ποσοστό της είναι αρκετά υψηλό, κάτι που δεν συναντάμε σε πολλές κατηγορίες ουσιαστικών. Αν συσχετίσουμε το γεγονός αυτό με το ότι η προπαραλήγουσα είναι το επικρατέστερο τονικό σχήμα στο Λεξικό, κάτι που επίσης ισχύει για λίγες κατηγορίες ουσιαστικών, τότε ενισχύονται οι ενδείξεις για μεταφορά τονικών σχημάτων κάποιων κατηγοριών του νοητικού Λεξικού κατά την παραγωγή ψευδολέξεων με τις ίδιες καταλήξεις. Αυτή η μεταφορά όμως, σε αντίθεση με ότι ισχύει για τα ουσιαστικά σε 69

70 -ος δεν είναι απόλυτα πιστή, αφού παρά το μεγάλο ποσοστό της προπαραλήγουσας, οι ομιλητές του πειράματος προτιμούν τον τόνο στην παραλήγουσα. Εφόσον η διαφορά μεταξύ παραλήγουσας και προπαραλήγουσας στο πείραμα είναι στατιστικά σημαντική, δεν πρόκειται για πιστή μεταφορά τονικών σχημάτων από το Νοητικό Λεξικό, αλλά για τάση των ομιλητών να αναδείξουν τον τόνο στην παραλήγουσα παρά τις επιταγές του Νοητικού Λεξικού και παρά το γεγονός ότι η προπαραλήγουσα θεωρείται ο ουδέτερος τόνος. Η τάση αυτή θα διασαφηνιστεί στη συνέχεια, αφού εξετάσουμε την κάθε υποκατηγορία των ουσιαστικών σε -ο ξεχωριστά. Στον παρακάτω Πίνακα φαίνεται η ιεραρχία των τονικών σχημάτων για το σύνολο των ουσιαστικών σε -ο του πειράματος και του Λεξικού. Πίνακας Ιεραρχία τονικών σχημάτων ουσιαστικών σε -ο -ο Πείραμα Λεξικό Ιεραρχία τονικών σχημάτων PU > APU > U APU > PU > U Στη συνέχεια θα εξετάσουμε ξεχωριστά τα δισύλλαβα, τρισύλλαβα και τετρασύλλαβα ουσιαστικά σε -ο, για να δούμε κατά πόσο το μέγεθος της λέξης επηρεάζει τη διαμόρφωση της ιεραρχίας των τονικών σχημάτων για την κατηγορία αυτή Δισύλλαβα σε -ο Τα δισύλλαβα σε -ο που κωδικοποιήθηκαν από τα δεδομένα του πειράματος είναι 320, ενώ αυτά που συγκεντρώθηκαν από το corpus του Λεξικού είναι 200. Στον παρακάτω Πίνακα παρουσιάζονται τα τονικά σχήματα της κατηγορίας αυτής για το πείραμα και το Λεξικό. Πίνακας Τονικά σχήματα δισύλλαβων σε -ο (συχνότητα εμφάνισης και ποσοστά) PU U Σύνολο Πείραμα 275 (85,93) 45 (14,06) 320 Λεξικό 147 (73,50) 53 (26,50)

71 Σύμφωνα με τον Πίνακα 5.11, στα δισύλλαβα σε -ο το επικρατέστερο τονικό σχήμα είναι ο τόνος στην παραλήγουσα. Από τα 320 δισύλλαβα σε -ο του πειράματος, 275 τονίζονται στην παραλήγουσα και 45 στη λήγουσα. Τα ποσοστά εμφάνισης της παραλήγουσας και της λήγουσας (85,93% και 14,06% αντίστοιχα) καθιστούν σαφή τη μεγάλη απόκλιση που υπάρχει μεταξύ τους, κάτι που θα μπορούσαμε να υποθέσουμε και από τα συνολικά αποτελέσματα της κατηγορίας με κατάληξη -ο. Τα αποτελέσματα του Λεξικού συμφωνούν με αυτά του πειράματος στην κατηγορία αυτή. Τα δισύλλαβα σε -ο στο Λεξικό είναι 200. Από αυτά, 147 τονίζονται στην παραλήγουσα και 53 στη λήγουσα. Το επικρατέστερο τονικό σχήμα, όπως και στο πείραμα, είναι η παραλήγουσα με πολύ υψηλό ποσοστό συχνότητας εμφάνισης (73,50%) και ακολουθεί η λήγουσα με πολύ μικρότερο αριθμό εμφανίσεων (26,50%). Στο παρακάτω Γράφημα γίνεται σαφής η εικόνα της ομοιότητας των ποσοστών εμφάνισης των τονικών σχημάτων του πειράματος και του Λεξικού. Γράφημα 5.6. Τονικά σχήματα δισύλλαβων σε -ο (ποσοστά) Τα αποτελέσματα για την κατηγορία αυτή είναι αρκετά προβλέψιμα λόγω της χαμηλής εμφάνισης της λήγουσας στα συνολικά αποτελέσματα των ουσιαστικών σε -ο του πειράματος και του Λεξικού. Η σημαντική διαφορά των ποσοστών εμφάνισης της λήγουσας και της παραλήγουσας επιβεβαιώνεται από την στατιστική ανάλυση τόσο για το πείραμα {[PU vs, U] χ 2 = , p=.000)} όσο και για το Λεξικό {[PU vs, U] χ 2 =44.180, p=.000}. Μια ενδιαφέρουσα διαπίστωση που αφορά την κατηγορία αυτή των ουσιαστικών συγκριτικά με τα δισύλλαβα σε -ος είναι η ομοιότητα των 71

72 αποτελεσμάτων των δύο αυτών κατηγοριών. Και στις δύο κατηγορίες η παραλήγουσα και η λήγουσα έχουν την ίδια θέση στην ιεραρχία των τονικών σχημάτων του πειράματος και του Λεξικού. Γενικά οι δύο κατηγορίες, τα ουσιαστικά σε -ος και τα ουσιαστικά σε -ο συγκλίνουν σε πολλά σημεία ως προς τις εμφανίσεις των τονικών σχημάτων τους. Η υπόθεση αυτή όμως θα επιβεβαιωθεί αφού εξετάσουμε και τις υπόλοιπες υποκατηγορίες των ουσιαστικών σε -ο. Η ιεραρχία των τονικών σχημάτων των δισύλλαβων σε -ο δίνεται στον Πίνακα που ακολουθεί. Πίνακας Ιεραρχία τονικών σχημάτων δισύλλαβων σε -ο -ο 2σ Πείραμα Λεξικό Ιεραρχία τονικών σχημάτων PU > U PU > U Τρισύλλαβα σε -ο Από το πείραμα κωδικοποιήθηκαν 320 τρισύλλαβα ουσιαστικά σε -ο, ενώ από το Λεξικό αποδελτιώθηκαν 399 ουσιαστικά της ίδιας κατηγορίας. Στον Πίνακα 5.13 παρουσιάζονται τα τονικά σχήματα των τρισύλλαβων σε -ο του πειράματος και του Λεξικού. Πίνακας Τονικά σχήματα τρισύλλαβων σε -ο (συχνότητα εμφάνισης και ποσοστά). APU PU U Σύνολο Πείραμα 220 (68,75%) 71 (22,18%) 29 (9,06%) 320 Λεξικό 240 (60,15%) 104 (26,05%) 55 (13,78%) 399 Από τον Πίνακα 5.13 συμπεραίνουμε ότι τα υψηλά ποσοστά της προπαραλήγουσας στα συνολικά αποτελέσματα των ουσιαστικών σε -ο, οφείλονται στην κατηγορία των τρισύλλαβων, καθώς από τα 320 τρισύλλαβα σε -ο του πειράματος, 220 τονίζονται στη προπαραλήγουσα. Ο τόνος στην παραλήγουσα και στη λήγουσα εμφανίζεται σε πολύ μικρότερο αριθμό λέξεων, σε 71 λέξεις ο τόνος στην παραλήγουσα και σε 29 ο τόνος στη λήγουσα. Η στατιστική ανάλυση έδειξε ότι 72

73 η ποσοστιαία διαφορά ανάμεσα στην προπαραλήγουσα και στην παραλήγουσα είναι στατιστικά σημαντική {[APU vs, PU] χ 2 =76.292, p=.000}, ενώ εξίσου σημαντική είναι και η διαφορά της με τη λήγουσα {[APU vs, U] χ 2 = , p=.000}. Στατιστικά διαφέρουν, επίσης, και τα ποσοστά εμφάνισης της παραλήγουσας και της λήγουσας {[PU vs, U] χ 2 =17.640, p=.000}. Κάτι αντίστοιχο ισχύει και για τα δεδομένα του Λεξικού. Από τα 399 τρισύλλαβα σε -ο που συγκεντρώθηκαν από το Λεξικό, 240 τονίζονται στην προπαραλήγουσα, 104 στην παραλήγουσα και 55 στη λήγουσα. Όπως και στα αποτελέσματα του πειράματος, το επικρατέστερο τονικό σχήμα είναι η προπαραλήγουσα, η οποία σύμφωνα με τα στατιστικά απαντά σε σημαντικά μεγαλύτερο αριθμό εμφανίσεων από την παραλήγουσα {[APU vs, PU] χ 2 =53.767, p=.000} και τη λήγουσα {[APU vs, U] χ 2 = , p=.000}. Και ενώ ο τόνος στην παραλήγουσα και στη λήγουσα εμφανίζεται σε αρκετά μικρότερο αριθμό λέξεων, ωστόσο η μεταξύ τους διαφορά είναι στατιστικά σημαντική {[PU vs, U] χ 2 =15.101, p=.000}. Η σύμπτωση των αποτελεσμάτων του πειράματος και του Λεξικού για την κατηγορία αυτή φαίνεται ξεκάθαρα στο Γράφημα 5.7. Γράφημα 5.7. Τονικά σχήματα τρισύλλαβων σε -ο (ποσοστά) Από το Γράφημα 5.7 διαπιστώνουμε την εξίσωση των ποσοστών του πειράματος και του Λεξικού στην ιεραρχία των τονικών σχημάτων. Η προπαραλήγουσα είναι η επικρατέστερη θέση για τον τόνο στο πείραμα και στο Λεξικό, και μάλιστα σχεδόν στο ίδιο ποσοστό (68,75% στο πείραμα, 60,15% στο Λεξικό). Τα αποτελέσματα συμπίπτουν και στις υπόλοιπες θέσεις της ιεραρχίας των 73

74 τονικών σχημάτων, αφού και στο πείραμα και στο Λεξικό ακολουθούν σε συχνότητα εμφάνισης η παραλήγουσα και η λήγουσα στα ίδια περίπου ποσοστά. Για την κατηγορία αυτή, θα επαναλάβουμε το σχόλιο που επισημάναμε στα συνολικά αποτελέσματα των ουσιαστικών σε -ο, όσον αφορά την επικρατούσα θέση της προπαραλήγουσας στο πείραμα και στο Λεξικό. Η προπαραλήγουσα η οποία όπως θα δούμε παρακάτω σπάνια είναι το πρώτο σχήμα στην τονική ιεραρχία, στην κατηγορία αυτή εμφανίζεται ως το τονικό σχήμα με τη μεγαλύτερη συχνότητα εμφάνισης και στο πείραμα και στο Λεξικό. Μια άλλη ενδιαφέρουσα διαπίστωση, είναι το χαμηλό ποσοστό εμφάνισης της παραλήγουσας για το πείραμα και για το Λεξικό. Η χαμηλή συχνότητα του τονικού σχήματος της παραλήγουσας στο πείραμα αποτελεί μαρκαρισμένη επιλογή, καθώς σε ελάχιστες περιπτώσεις εμφανίζει τόσο χαμηλή συχνότητα. Στις περισσότερες μορφολογικές κατηγορίες είναι το προτιμώμενο σχήμα από τους ομιλητές του πειράματος και ακόμα και όταν δεν είναι το πρώτο στην ιεραρχία, το ποσοστό εμφάνισής της είναι πάντα υψηλό και με μικρή διαφορά από το πρώτο τονικό σχήμα 15. Αντίθετα, εδώ ακολουθεί την προπαραλήγουσα σε σειρά εμφάνισης και με αρκετά μεγάλη απόκλιση. Το ίδιο όμως συμβαίνει και στο Λεξικό, όπου η παραλήγουσα εμφανίζεται στο ίδιο ποσοστό με το πείραμα, και η απόκλιση της από την προπαραλήγουσα είναι ίδια με του πειράματος. Συγκρίνοντας τα αποτελέσματα των τρισύλλαβων σε -ο και των τρισύλλαβων σε -ος, διαπιστώνουμε κάποιες αποκλίσεις ως προς την εμφάνιση των τονικών σχημάτων. Ενώ στα ουσιαστικά σε -ος οι ομιλητές επιλέγουν να αναδείξουν τον τόνο στην παραλήγουσα, σε αντίθεση με το Λεξικό στο οποίο εμφανίζεται ως το τελευταίο σε σειρά εμφάνισης τονικό σχήμα, στα τρισύλλαβα σε -ο οι ομιλητές ακολουθούν πιστά τα τονικά καλούπια που επιβάλλει το Λεξικό. Για τα τρισύλλαβα σε -ο μπορούμε να συμπεράνουμε με σχετική βεβαιότητα τη μεταφορά των τονικών σχημάτων κάποιων κατηγοριών του Νοητικού Λεξικού κατά την παραγωγή λέξεων της ίδιας μορφολογικής κατηγορίας και του ίδιου αριθμού συλλαβών. Αντίθετα, στα τρισύλλαβα σε -ος ενώ γίνεται μεταφορά του κυρίαρχου τονικού σχήματος του Λεξικού, δηλαδή της προπαραλήγουσας, στις υπόλοιπες θέσεις της ιεραρχίας των τονικών σχημάτων οι ομιλητές δεν ακολουθούν τα πρότυπα τονικά σχήματα του 15 Το ίδιο ισχύει και στις άλλες πειραματικές μελέτες για τον τόνο στην Ελληνική (Protopapas, 2006, Revithiadou, in prep.). 74

75 νοητικού Λεξικού. Στον Πίνακα 5.14 αποτυπώνεται η ιεραρχία των τονικών σχημάτων των τρισύλλαβων σε -ο για το πείραμα και το Λεξικό. Πίνακας Ιεραρχία τονικών σχημάτων τρισύλλαβων σε -ο. -ο 3σ Πείραμα Λεξικό Ιεραρχία τονικών σχημάτων APU > PU > U APU > PU > U Τετρασύλλαβα σε -ο Από το πείραμα συγκεντρώθηκαν 320 τετρασύλλαβα σε -ο, ενώ από το corpus του Λεξικού προέκυψαν 140 ουσιαστικά της ίδιας κατηγορίας. Ο Πίνακας 5.15 δείχνει τη συχνότητα και τα ποσοστά εμφάνισης των τονικών σχημάτων που εντοπίστηκαν στο πείραμα και το Λεξικό. Πίνακας Τονικά σχήματα τετρασύλλαβων σε -ο (συχνότητα εμφάνισης και ποσοστά) APU PU U Σύνολο Πείραμα 154 (48,12%) 150 (46,87%) 16 (5%) 320 Λεξικό 100 (71,42%) 12 (8,57) 28 (20%) 140 Στα τετρασύλλαβα σε -ο του πειράματος, η προπαραλήγουσα και η παραλήγουσα βρίσκονται στην ίδια θέση στις προτιμήσεις των ομιλητών, καθώς η διαφορά των ποσοστών εμφάνισής τους είναι ελάχιστη (48,12% και 46,87% αντίστοιχα). Σύμφωνα με τον Πίνακα 5.15, από τα 320 τετρασύλλαβα σε -ο του πειράματος, τα 154 τονίζονται στην προπαραλήγουσα και τα 150 στην παραλήγουσα. Στη λήγουσα τονίζεται πολύ περιορισμένος αριθμός λέξεων (16 ουσιαστικά), με ποσοστό εμφάνισης στατιστικά πολύ μικρότερο σε σχέση με το ποσοστό της προπαραλήγουσας {[APU vs, U] χ 2 = , p=.000} και της παραλήγουσας {[PU vs, U] χ 2 = , p=.000}. Ο τόνος στη λήγουσα, όπως και στις άλλες κατηγορίες τετρασύλλαβων του πειράματος, εξακολουθεί να εμφανίζεται με ιδιαίτερα χαμηλή 75

76 συχνότητα εμφάνισης. Επίσης, η στατιστική ανάλυση έδειξε ότι η διαφορά των ποσοστών προπαραλήγουσας και παραλήγουσας, δεν είναι στατιστικά σημαντική {[PU vs. APU] χ 2 =.053, p=.819}. Στο Λεξικό η ιεραρχία των τονικών σχημάτων διαφέρει πολύ από αυτή του πειράματος. Τα τετρασύλλαβα σε -ο του Λεξικού είναι 140. Εδώ η παραλήγουσα έχει πολύ χαμηλότερη συχνότητα σε σχέση με τα δεδομένα του πειράματος, Ενώ στο πείραμα η προπαραλήγουσα και η παραλήγουσα εμφανίζονται με την ίδια συχνότητα, στο Λεξικό πρώτη είναι η προπαραλήγουσα στην οποία τονίζονται 100 ουσιαστικά., ενώ η παραλήγουσα έχει τη μικρότερη συχνότητα εμφάνισης, καθώς σε αυτήν τονίζονται μόλις 12 λέξεις. Η απόκλιση μεταξύ των δύο τονικών σχημάτων είναι σημαντική στατιστικά {[APU vs, PU] χ 2 =69.143, p=.000}. Η λήγουσα εμφανίζεται δεύτερη στην τονική ιεραρχία (28 ουσιαστικά), αλλά με στατιστικά σημαντική απόκλιση από το συχνότερο τονικό σχήμα {[APU vs, U] χ 2 =40.500, p=.000}. Επιπλέον, η παραλήγουσα καταλαμβάνει την τρίτη θέση στην τονική ιεραρχία, με τη λήγουσα να προηγείται στατιστικά σημαντικά {[U vs. PU] χ 2 =6.400, p=.011}. Στο Γράφημα 5.8 παρουσιάζονται τα τονικά σχήματα της κατηγορίας αυτής του πειράματος και του Λεξικού. Γράφημα 5.8. Τονικά σχήματα τετρασύλλαβων σε -ο (ποσοστά) Η βασική παρατήρηση για την κατηγορία αυτή, αφορά τη διαφορά των ποσοστών της παραλήγουσας στο πείραμα και στο Λεξικό. Όπως μπορούμε να διακρίνουμε από το Γράφημα 5.8, η παραλήγουσα στο πείραμα παρουσιάζει αρκετά υψηλό ποσοστό συχνότητας εμφάνισης, χωρίς να διαφέρει σημαντικά από την προπαραλήγουσα. Επομένως, η προπαραλήγουσα και η παραλήγουσα κατατάσσονται 76

77 και οι δύο στην ίδια θέση της τονικής ιεραρχίας σύμφωνα με τις προτιμήσεις των ομιλητών του πειράματος. Η τάση όμως αυτή των ομιλητών για ανάδειξη της παραλήγουσας, δε συμφωνεί με τα αποτελέσματα του Λεξικού. Στο Λεξικό η παραλήγουσα καταλαμβάνει την τρίτη θέση στην τονική ιεραρχία, με τη λήγουσα να προηγείται με στατιστικά σημαντικές διαφορές. Το σημείο αυτό παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον αν το συνδυάσουμε με τα υψηλά ποσοστά της προπαραλήγουσας. Το υψηλό ποσοστό της προπαραλήγουσας στα τετρασύλλαβα σε -ο του Λεξικού διατηρείται κατά την παραγωγή ψευδολέξεων της ίδιας κατηγορίας από τους ομιλητές του πειράματος. Αντίθετα, όσον αφορά τα υπόλοιπα τονικά σχήματα, οι ομιλητές δεν ακολουθούν πιστά τα τονικά καλούπια που επιβάλλει το Λεξικό για την κατηγορία αυτή, αλλά γίνονται πιο ανεξάρτητοι ως προς την επιλογή των τονικών σχημάτων. Εάν μετέφεραν τα πρότυπα τονικά σχήματα του Νοητικού Λεξικού, θα είχαμε υψηλότερο ποσοστό εμφάνισης του τόνου στη λήγουσα και χαμηλότερο του τόνου στην παραλήγουσα. Το πρότυπο αυτό όμως καταρρίπτεται από τις επιλογές των ομιλητών του πειράματος, καθώς όχι μόνο αυξάνουν τα ποσοστά εμφάνισης της παραλήγουσας σε σχέση με τη λήγουσα, αλλά την αναδεικνύουν στη δεύτερη θέση της τονικής ιεραρχίας, και μάλιστα με ασήμαντη στατιστική διαφορά από την προπαραλήγουσα που εμφανίζεται στην πρώτη θέση. Παρατηρούμε μια οξύμωρη συμπεριφορά των ομιλητών όσον αφορά τη μεταφορά των τονικών σχημάτων. Από τη μια συντηρούν την ανάδειξη του τόνου στην προπαραλήγουσα, αλλά από την άλλη λειτουργούν αυτόνομα και αναδεικνύουν και τον τόνο στην παραλήγουσα στο ίδιο σχεδόν ποσοστό με τον τόνο στην προπαραλήγουσα. Το ίδιο φαινόμενο παρατηρήθηκε και στην προηγούμενη κατηγορία, τα τρισύλλαβα σε -ο, αλλά όχι με τόσο μεγάλη αύξηση του ποσοστού της παραλήγουσας. Συγκριτικά με τα τετρασύλλαβα σε -ος, που είχαμε απόλυτη μεταφορά των τονικών σχημάτων του Λεξικού, στα τετρασύλλαβα σε -ο η μεταφορά αυτή δεν είναι απόλυτη, αλλά αφορά μόνο τη συχνότητα εμφάνισης της προπαραλήγουσας. Η ιεραρχία των τονικών σχημάτων των τετρασύλλαβων σε -ο συνοψίζεται στον Πίνακα

78 Πίνακας Ιεραρχία τονικών σχημάτων τετρασύλλαβων σε -ο -ο 4σ Πείραμα Λεξικό Ιεραρχία τονικών σχημάτων APU PU > U APU > U > PU Οι κατηγορίες που εξετάστηκαν μέχρι τώρα, τα ουσιαστικά σε -ος και τα ουσιαστικά σε -ο, εξετάστηκαν συγκριτικά, καθώς παρουσιάζουν πολλές ομοιότητες στη συχνότητα εμφάνισης των τονικών σχημάτων τους και εμφανίζουν την ίδια συμπεριφορά ως προς τα υψηλά ποσοστά συχνότητας της προπαραλήγουσας και στο πείραμα και στο Λεξικό. Μάλιστα, όπως ήδη τονίστηκε στις προηγούμενες ενότητες, είναι οι μόνες κατηγορίες που εμφανίζουν με μεγαλύτερη συχνότητα εμφάνισης τον ουδέτερο τόνο στην προπαραλήγουσα σε σχέση με τα άλλα τονικά σχήματα, και στο πείραμα και στο Λεξικό. Οι υπόλοιπες κατηγορίες θα εξεταστούν πιο ανεξάρτητα η μία από την άλλη, καθώς δεν έχουν κάποιο ιδιαίτερο συνδετικό σημείο όπως οι κατηγορίες που αναφέραμε. Η επόμενη κατηγορία της οποίας τα αποτελέσματα θα μελετηθούν στη συνέχεια, είναι τα ουσιαστικά σε -ας Ουσιαστικά σε -ας Από το πείραμα συγκεντρώθηκαν 960 ουσιαστικά σε -ας, ενώ από το Λεξικό 239 ουσιαστικά της ίδιας κατηγορίας. Στον Πίνακα 5.17 παρουσιάζονται τα τονικά σχήματα της κατηγορίας αυτής, όπως εμφανίζονται στο πείραμα και στο Λεξικό. Πίνακας Τονικά σχήματα ουσιαστικών σε -ας (συχνότητα εμφάνισης και ποσοστά) APU PU U Σύνολο Πείραμα 127 (13,22%) 732 (76,25%) 101 (10,52%) 960 Λεξικό 96 (32,76%) 124 (42,32%) 73 (24,91%) 239 Στα ουσιαστικά σε -ας που συγκεντρώθηκαν από το πείραμα, το τονικό σχήμα με τη μεγαλύτερη συχνότητα είναι ο τόνος στην παραλήγουσα. Σύμφωνα με τον 78

79 Πίνακα 5.17, από τα 920 ουσιαστικά σε -ας του πειράματος, 732 τονίστηκαν από τους ομιλητές στην παραλήγουσα. Στις προτιμήσεις των ομιλητών ακολουθούν η προπαραλήγουσα και η λήγουσα με πολύ μικρή διαφορά μεταξύ τους, αφού 127 ψευδολέξεις τονίστηκαν στην προπαραλήγουσα και 101 στη λήγουσα, διαφορά η οποία σύμφωνα με τη στατιστική ανάλυση δεν αγγίζει το επίπεδο της στατιστικής σημαντικότητας {[APU vs. U] χ 2 =2.965, p=.085}. Αντίθετα, το ποσοστό εμφάνισης της παραλήγουσας (76,25%) είναι στατιστικά πολύ μεγαλύτερο από το ποσοστό της προπαραλήγουσας {[PU vs. APU] χ 2 = , p=.000} και της λήγουσας {[PU vs. U] χ 2 = , p=.000}. Τα δεδομένα του Λεξικού στην κατηγορία αυτή συμφωνούν ακριβώς με τα δεδομένα του πειράματος, αφού και οι τρεις πιθανές θέσεις του τόνου εμφανίζονται με την ίδια σειρά στην τονική ιεραρχία του πειράματος και του Λεξικού. Σε σύνολο 293 ουσιαστικών που συγκεντρώθηκαν από το Λεξικό, 124 τονίζονται στην παραλήγουσα, 96 στην προπαραλήγουσα και 73 στη λήγουσα. Το πιο συχνό τονικό σχήμα, όπως και στο πείραμα, είναι ο τόνος στην παραλήγουσα, ενώ ακολουθούν η προπαραλήγουσα και η λήγουσα, με μικρή διαφορά στη συχνότητα εμφάνισης τους. Παρατηρούμε ότι οι προτιμήσεις των ομιλητών του πειράματος ταιριάζουν απόλυτα με τα δεδομένα του Λεξικού. Τα ποσοστά των τονικών σχημάτων του πειράματος και του Λεξικού παρουσιάζονται στο Γράφημα 5.9. Γράφημα 5.9. Τονικά σχήματα ουσιαστικών σε -ας (ποσοστά) Από το Γράφημα 5.9 φαίνεται ότι η ιεραρχία των τονικών σχημάτων στο πείραμα και στο Λεξικό είναι η ίδια. Ωστόσο, η ομοιότητα αφορά μόνο τη σειρά εμφάνισης και όχι τα ποσοστά των τονικών σχημάτων, καθώς στα αποτελέσματα του 79

80 πειράματος το ποσοστό της παραλήγουσας έχει αρκετά μεγάλη απόκλιση από τα ποσοστά των υπόλοιπων τονικών σχημάτων, κάτι που δεν ισχύει για τα αποτελέσματα του Λεξικού. Στο Λεξικό το ποσοστό εμφάνισης της παραλήγουσας είναι οριακά στατιστικά διαφορετικό από το ποσοστό εμφάνισης της προπαραλήγουσας {[PU vs. APU] χ 2 =3.564, p=.059}, ενώ η διαφορά των ποσοστών της προπαραλήγουσας και της λήγουσας δεν φτάνει το επίπεδο της στατιστικής σημαντικότητας {[U vs PU] χ 2 =3.130, p=.077}. Η μόνη σημαντική διαφορά υφίσταται ανάμεσα στα ποσοστά της παραλήγουσας και της λήγουσας {[U vs PU] χ 2 =13.203, p=.000}. Αντίθετα στο πείραμα, όπως φαίνεται ξεκάθαρα από το Γράφημα 5.9 και τη στατιστική ανάλυση, η απόκλιση της παραλήγουσας από τα υπόλοιπα τονικά σχήματα είναι πολύ μεγάλη στατιστικά. Διαπιστώνουμε εδώ μια τάση ανάδειξης του τονικού σχήματος της παραλήγουσας, η οποία αναδεικνύεται κυρίως στις κατηγορίες όπου το Λεξικό δίνει μικρό ποσοστό εμφάνισης της παραλήγουσας. Στον Πίνακα 5.18 που ακολουθεί παρουσιάζεται η ιεραρχία των τονικών σχημάτων των ουσιαστικών σε -ας για το πείραμα και το Λεξικό. Πίνακας Ιεραρχία τονικών σχημάτων ουσιαστικών σε -ας -ας Πείραμα Λεξικό Ιεραρχία τονικών σχημάτων PU > APU U PU APU U Μετά την ανάλυση των συνολικών αποτελεσμάτων των ουσιαστικών σε -ας, θα ακολουθήσει η επιμέρους εξέταση των αποτελεσμάτων που λαμβάνει υπόψη και το μέγεθος της λέξης, ώστε να μπορέσουμε να ερμηνεύσουμε με μεγαλύτερη ακρίβεια τα αποτελέσματα για την κατηγορία αυτή Δισύλλαβα σε -ας Τα δισύλλαβα σε -ας που προέκυψαν από τα δεδομένα του πειράματος είναι 320, ενώ αυτά που προέκυψαν από το corpus του Λεξικού είναι 75. Ο Πίνακας 5.19 παρουσιάζει τα τονικά σχήματα της κατηγορίας αυτής, όπως εμφανίζονται στο πείραμα και στο λεξικό. 80

81 Πίνακας Τονικά σχήματα δισύλλαβων σε -ας (αριθμός και ποσοστά) PU U Σύνολο Πείραμα 279 (87,18%) 41 (12,81%) 320 Λεξικό 27 (36%) 48 (64%) 75 Σύμφωνα με τον Πίνακα 5.19, από τα 320 δισύλλαβα σε -ας του πειράματος, 279 τονίζονται στην παραλήγουσα και 41 στη λήγουσα. Από τη διαφορά των ποσοστών μεταξύ παραλήγουσας και λήγουσας (87,18% και 12,81% αντίστοιχα) και από τη στατιστικά σημαντική απόκλισή τους {[PU vs. U] χ 2 = , p=.000}, διαπιστώνουμε ότι ο τόνος στην παραλήγουσα είναι η πρώτη επιλογή της πλειοψηφίας των ομιλητών, ενώ ο τόνος στη λήγουσα είναι πολύ πιο περιορισμένος σε συχνότητα εμφάνισης. Σε αντίθεση με τα συνολικά αποτελέσματα των ουσιαστικών σε -ας, τα αποτελέσματα των δισύλλαβων σε -ας του πειράματος δε συμφωνούν με τα αποτελέσματα των δισύλλαβων σε -ας του Λεξικού. Στα δεδομένα του Λεξικού για την κατηγορία αυτή, η κυρίαρχη τάση του τονισμού είναι ο τόνος στη λήγουσα. Από τα 75 δισύλλαβα σε -ας που συγκεντρώθηκαν από το corpus του Λεξικού, τα 48 τονίζονται στη λήγουσα, και ακολουθεί ο τόνος στην παραλήγουσα, στην οποία τονίζονται 27 ουσιαστικά, με τη διαφορά μεταξύ τους να είναι σημαντική {[PU vs. U] χ 2 =5.880, p=.015}. Η διαφορά μεταξύ των αποτελεσμάτων του πειράματος και του Λεξικού διαφαίνεται στο Γράφημα 5.10 που ακολουθεί. Γράφημα Τονικά σχήματα δισύλλαβων σε -ας (ποσοστά) 81

82 Στο Γράφημα 5.10 είναι η ξεκάθαρη η αντίθεση που υπάρχει ανάμεσα στη σειρά εμφάνισης και στα ποσοστά των τονικών σχημάτων του πειράματος και του Λεξικού. Οι ομιλητές δεν ακολουθούν τα τονικά πρότυπα του Λεξικού για την κατηγορία αυτή, αλλά επιλέγουν να αναδείξουν τον τόνο στην παραλήγουσα. Η τάση αυτή των ομιλητών που παρατηρήθηκε στα συνολικά ποσοστά των ουσιαστικών σε -ας, ενισχύεται στα δισύλλαβα σε -ας, καθώς όχι μόνο αυξάνουν τα ποσοστά της παραλήγουσας, αλλά δείχνουν ελάχιστη προτίμηση για τον τόνο στη λήγουσα, που εμφανίζεται πρώτος στην ιεραρχία των τονικών σχημάτων του Λεξικού. Στην κατηγορία αυτή, οι ομιλητές αγνοούν πλήρως τις επιταγές του Νοητικού Λεξικού και επιλέγουν τον τόνο στην παραλήγουσα ο οποίος με βάση όσες κατηγορίες εξετάσαμε μέχρι τώρα φαίνεται να είναι το πιο προβλέψιμο τονικό σχήμα σύμφωνα με τις προτιμήσεις των ομιλητών. Μια άλλη ενδιαφέρουσα παρατήρηση σχετικά με αυτήν την κατηγορία, είναι το υψηλό ποσοστό της λήγουσας στα δεδομένα του Λεξικού. Είναι η πρώτη υπό εξέταση κατηγορία, που παρουσιάζει μεγαλύτερο ποσοστό εμφάνισης της λήγουσας σε σχέση με την παραλήγουσα, τουλάχιστον όσον αφορά τις κατηγορίες των δισύλλαβων. Η ιεραρχία των τονικών σχημάτων του πειράματος και του Λεξικού παρουσιάζεται στον Πίνακα που ακολουθεί. Πίνακας Ιεραρχία τονικών σχημάτων δισύλλαβων σε -ας -ας 2σ Πείραμα Λεξικό Ιεραρχία τονικών σχημάτων PU > U U > PU Τρισύλλαβα σε -ας Τα τρισύλλαβα σε -ας που συλλέχτηκαν από το πείραμα είναι 320, ενώ για την αντίστοιχη κατηγορία του Λεξικού κωδικοποιήθηκαν 194 ουσιαστικά. Η κατανομή των τονικών σχημάτων στην κατηγορία αυτή, παρουσιάζεται στον Πίνακα

83 Πίνακας Τονικά σχήματα τρισύλλαβων σε -ας (συχνότητα εμφάνισης και ποσοστά) APU PU U Σύνολο Πείραμα 73 (22,81%) 210 (65,62%) 37 (11,56%) 320 Λεξικό 91 (46,90%) 79 (40,72%) 24 (12,37%) 194 Σύμφωνα με τον Πίνακα 5.21, στα τρισύλλαβα ουσιαστικά σε -ας η ιεραρχία των τονικών σχημάτων διαφοροποιείται ανάμεσα στο πείραμα και στο Λεξικό. Από τα 320 τρισύλλαβα σε -ας που συγκεντρώθηκαν από το πείραμα, 210 τονίζονται στην παραλήγουσα, 73 στην προπαραλήγουσα και 37 στη λήγουσα. Ο τόνος στην παραλήγουσα εμφανίζεται πάλι με την υψηλότερη συχνότητα, όπως και στις προηγούμενες κατηγορίες των ουσιαστικών σε -ας του πειράματος που εξετάσαμε, ενώ η διαφορά του από τα υπόλοιπα τονικά σχήματα είναι πολύ σημαντική στατιστικά {[PU vs. APU] χ 2 =66.322, p=.000}, {[PU vs. U] χ 2 = , p=.001}. Ο τόνος στην προπαραλήγουσα και στη λήγουσα ακολουθούν σε συχνότητα εμφάνισης (22,81% και 11,56% αντίστοιχα), με διαφορά που είναι στατιστικά σημαντική {[APU vs. U] χ 2 =11.782, p=.001}. Στην κατηγορία αυτή, οι προτιμήσεις των ομιλητών του πειράματος δεν αντανακλούν το κυρίαρχο τονικό σχήμα του Λεξικού, καθώς στο Λεξικό προηγείται ο τόνος στην προπαραλήγουσα. Σε σύνολο 194 λέξεων, 91 τονίζονται στην προπαραλήγουσα, 79 στην παραλήγουσα, και 24 στη λήγουσα. Παρόλο που η διαφορά στη συχνότητα εμφάνισης του τόνου σε προπαραλήγουσα και παραλήγουσα στο Λεξικό είναι πολύ μικρή και ασήμαντη στατιστικά {[PU vs. APU] χ 2 =.847, p=.357}, τα αποτελέσματα του Λεξικού διαφέρουν πολύ από τα αποτελέσματα του πειράματος. Αυτό συμβαίνει γιατί στο πείραμα προηγείται στην τονική ιεραρχία ο τόνος στην παραλήγουσα, ενώ η προπαραλήγουσα ακολουθεί με μεγάλη διαφορά στην συχνότητα εμφάνισης. Επιπλέον, η διαφορά του τελευταίου στην ιεραρχία τονικού σχήματος, της λήγουσας με την προπαραλήγουσα {[APU vs. U] χ 2 =39.035, p=.000} και την παραλήγουσα {[PU vs. U] χ 2 =29.369, p=.000} είναι στατιστικά σημαντική. Οι διαφορές ανάμεσα στη συχνότητα εμφάνισης των τονικών σχημάτων του πειράματος και του Λεξικού παρουσιάζονται στο Γράφημα

84 Γράφημα Τονικά σχήματα τρισύλλαβων σε -ας Σύμφωνα με το Γράφημα 5.11, τα αποτελέσματα του πειράματος και του Λεξικού παρουσιάζουν αρκετές διαφοροποιήσεις. Η μοναδική τους ομοιότητα έγκειται στα χαμηλά ποσοστά εμφάνισης της λήγουσας η οποία έχει την τελευταία θέση στην τονική ιεραρχία του πειράματος και του Λεξικού. Αντίθετα με το Λεξικό, στα αποτελέσματα του πειράματος το προτιμώμενο τονικό σχήμα είναι η παραλήγουσα, ενώ η προπαραλήγουσα ακολουθεί με πολύ μικρότερη συχνότητα εμφάνισης. Όπως παρατηρήσαμε και στις προηγούμενες κατηγορίες των ουσιαστικών σε -ας, όταν το Λεξικό παρουσιάζει μικρό ποσοστό εμφάνισης της παραλήγουσας, οι ομιλητές του πειράματος ανατρέπουν τα τονικά πρότυπα του Νοητικού Λεξικού και αναδεικνύουν τον τόνο στην παραλήγουσα ως το πρώτο σε συχνότητα τονικό σχήμα. Στα τρισύλλαβα σε -ας αυτή η ανακολουθία μεταξύ των τονικών προτύπων του πειράματος και του Λεξικού συνεχίζεται, αφού οι ομιλητές προτιμούν τον τόνο στην παραλήγουσα και θέτουν τον τόνο στην προπαραλήγουσα ως δεύτερη επιλογή και σε αρκετά πιο περιορισμένο αριθμό εμφανίσεων από τον τόνο στην παραλήγουσα. Οι διαφορές στην ιεραρχία των τονικών σχημάτων του πειράματος και του Λεξικού φαίνονται στον Πίνακα Πίνακας Ιεραρχία τονικών σχημάτων τρισύλλαβων σε -ας -ας 3σ Πείραμα Λεξικό Ιεραρχία τονικών σχημάτων PU > APU > U APU PU > U 84

85 Τετρασύλλαβα σε -ας Από το πείραμα προέκυψαν 320 τετρασύλλαβα σε -ας, ενώ από το corpus του Λεξικού αποδελτιώθηκαν μόλις 24 ουσιαστικά της ίδιας κατηγορίας. Τα τονικά σχήματα της κατηγορίας αυτής για το πείραμα και το Λεξικό παρουσιάζονται στον πίνακα Πίνακας Τονικά σχήματα τετρασύλλαβων σε -ας (συχνότητα εμφάνισης και ποσοστά) APU PU U Σύνολο Πείραμα 54 (16,87%) 243 (75,93%) 23 (7,18%) 320 Λεξικό 5 (20,83%) 18 (75%) 1 (4,16%) 24 Ο Πίνακας 5.23 δείχνει ότι στα τετρασύλλαβα ουσιαστικά σε -ας οι προτιμήσεις των ομιλητών ως προς τη θέση του τόνου συμφωνούν με τα δεδομένα του Λεξικού, αλλά και με τις προτιμήσεις τους στις προηγούμενες κατηγορίες των ουσιαστικών σε -ας, καθώς η πρώτη επιλογή τους είναι ο τόνος στην παραλήγουσα. Από τις 320 τετρασύλλαβες ψευδολέξεις σε -ας του πειράματος, 243 τονίστηκαν στην παραλήγουσα, ενώ ακολουθούν η προπαραλήγουσα και η λήγουσα, στις οποίες τονίστηκαν 54 και 23 λέξεις αντίστοιχα. Σύμφωνα με τον Πίνακα 5.23, ο τόνος στην παραλήγουσα υπερέχει στατιστικά σε αριθμό εμφανίσεων σε σχέση με την προπαραλήγουσα {[PU vs. APU] χ 2 = , p=.000} και τη λήγουσα {[PU vs. U] χ 2 = , p=.000}, ενώ ο τόνος στην προπαραλήγουσα και στη λήγουσα απαντά σε περιορισμένο αριθμό εμφανίσεων (16,87% η προπαραλήγουσα και 7,18% η λήγουσα), με διαφορά η οποία αποδείχτηκε στατιστικά σημαντική {[APU vs. U] χ 2 =12.481, p=.000}. Η σειρά εμφάνισης των τονικών σχημάτων του πειράματος συγκλίνει με αυτή του Λεξικού για τα τετρασύλλαβα σε -ας. Στο Λεξικό έχουμε 24 τετρασύλλαβα σε -ας, τα περισσότερα από τα οποία τονίζονται στην παραλήγουσα, όπως και στο πείραμα. Από αυτά, 18 τονίζονται στην παραλήγουσα, 5 στην προπαραλήγουσα, και μόνο 1 στη λήγουσα. Τα αποτελέσματα συμπίπτουν ακριβώς με τα αποτελέσματα του πειράματος καθώς προηγείται η παραλήγουσα και ακολουθούν η προπαραλήγουσα και η λήγουσα με πολύ μικρότερο 85

86 ποσοστό εμφάνισης. Η απόκλιση όμως των ποσοστών της παραλήγουσας και της προπαραλήγουσας, είναι στατιστικά σημαντική {[PU vs. APU] χ 2 =7.348, p=.007}, καθώς στατιστικά σημαντική είναι και η διαφορά της παραλήγουσας με την λήγουσα {[PU vs. U] χ 2 =15.211, p=.000}. Όσον αφορά τα δύο τελευταία στην ιεραρχία τονικά σχήματα, η διαφορά τους είναι στατιστικά ασήμαντη {[APU vs. U] χ 2 =2.667, p=.102}. Τα τονικά σχήματα του πειράματος και του Λεξικού παρουσιάζονται στο Γράφημα Γράφημα Τονικά σχήματα τετρασύλλαβων σε -ας Τα τονικά σχήματα, όπως παρουσιάζονται στο Γράφημα 5.12, έχουν την ίδια σειρά στην τονική ιεραρχία του πειράματος και του Λεξικού. Έτσι, η παραλήγουσα εξακολουθεί να έχει την πρώτη θέση στην τονική ιεραρχία των αποτελεσμάτων του πειράματος και του Λεξικού, όπως και στις προηγούμενες κατηγορίες των ουσιαστικών σε -ας. Στην κατηγορία αυτή, σε αντίθεση με τις προηγούμενες των ουσιαστικών σε -ας, τα αποτελέσματα του πειράματος ακολουθούν αυτά του Λεξικού, γιατί και το Λεξικό αναδεικνύει στην πρώτη θέση την παραλήγουσα. Η ιεραρχία των τονικών σχημάτων του πειράματος και του Λεξικού παρουσιάζεται στον Πίνακα Πίνακας Ιεραρχία τονικών σχημάτων τετρασύλλαβων σε -ας -ας 4σ Πείραμα Λεξικό Ιεραρχία τονικών σχημάτων PU > APU > U PU > APU U 86

87 Στα ουσιαστικά σε -ας διακρίνουμε μία διαφορετική συμπεριφορά των ομιλητών του πειράματος σε σχέση με τις προηγούμενες κατηγορίες των ουσιαστικών σε -ος και -ο. Ενώ στις προηγούμενες κατηγορίες οι ομιλητές ακολουθούν σχετικά πιστά τα τονικά πρότυπα του Λεξικού, στα ουσιαστικά σε -ας εμφανίζονται πιο ανεξάρτητοι ως προς την επιλογή των τονικών σχημάτων. Ενώ το Λεξικό δείχνει προτίμηση για τη λήγουσα στα δισύλλαβα σε -ας και για την προπαραλήγουσα στα τρισύλλαβα σε -ας, οι ομιλητές αγνοούν τα τονικά πρότυπα που επιβάλλει και προσπαθούν να αναδείξουν τον τόνο στην παραλήγουσα. Αντίθετα, στα ουσιαστικά σε -ος και -ο οι ομιλητές ακολουθούν πιο πιστά τις υποδείξεις του νοητικού Λεξικού όταν υποδεικνύει λιγότερο αναμενόμενα τονικά σχήματα, ενώ οι αποκλίσεις των τονικών σχημάτων ανάμεσα στο πείραμα και στο Λεξικό δεν είναι τόσο έντονες. Όπου το Λεξικό εμφάνιζε την προπαραλήγουσα στην πρώτη θέση της τονικής ιεραρχίας, οι ομιλητές δεν αγνοούσαν το τονικό πρότυπο, αλλά το ακολουθούσαν πότε πιστά και πότε λιγότερο πιστά. Αντίθετα, στα ουσιαστικά σε -ας οι ομιλητές φαίνεται να αγνοούν εντελώς τα τονικά πρότυπα, ιδιαίτερα στην περίπτωση της λήγουσας. Μία ερμηνεία που μπορούμε να δώσουμε στη χαμηλή προτίμηση για τόνο στη λήγουσα από τους ομιλητές του πειράματος αφορά την άμεση σύνδεση της λήγουσας με το ιαμβικό μέτρο, το οποίο έρχεται σε αντίθεση με τον μετρικό τύπο της Ελληνικής ο οποίος είναι ο τροχαίος πόδας. Πέραν τούτου, ο ίαμβος θεωρείται και αρκετά περιορισμένος διαγλωσσικά, καθώς αποτελεί το μέτρο ελάχιστων γλωσσικών συστημάτων. Στη συνέχεια θα εξετάσουμε τα ουσιαστικά σε -α, που δεν εμφανίζουν καμία από αυτές τις τάσεις, αλλά παρουσιάζουν ουδετερότητα ανάμεσα στα αποτελέσματα του πειράματος και του Λεξικού Ουσιαστικά σε -α Τα ουσιαστικά σε -α που συγκεντρώθηκαν από το πείραμα είναι 320, ενώ αυτά που συγκεντρώθηκαν από το Λεξικό είναι Στον Πίνακα 5.25 παρουσιάζεται η συχνότητα εμφάνισης και το ποσοστό των τονικών σχημάτων αυτής της κλιτικής τάξης του πειράματος και του Λεξικού. 87

88 Πίνακας Τονικά σχήματα ουσιαστικών σε -α (συχνότητα εμφάνισης και ποσοστά) APU PU U Σύνολο Πείραμα 90 (9,37%) 842 (87,70%) 28 (2,91%) 960 Λεξικό 77 (6,43%) 1043 (87,13%) 77 (6,43%) 1197 Στον Πίνακα 5.25 είναι ευδιάκριτη η προτίμηση των ομιλητών για τόνο στην παραλήγουσα, αφού από τα 960 ουσιαστικά σε -α, τα 842 τονίζονται στην παραλήγουσα. Η στατιστική ανάλυση επιβεβαιώνει το βαθμό της απόκλισης από την προπαραλήγουσα {[PU vs. APU] χ 2 = , p=.000} καθώς και από τη λήγουσα {[PU vs. U] χ 2 = , p=.000}. Ο τόνος στην προπαραλήγουσα και στη λήγουσα εμφανίζεται σε πολύ μικρότερο αριθμό λέξεων, καθώς 90 από τις 960 λέξεις τονίζονται στην προπαραλήγουσα και 28 στη λήγουσα, ενώ και η μεταξύ τους διαφορά είναι στατιστικά σημαντική {[APU vs. U] χ 2 =32.576, p=.000}. Κάτι αντίστοιχο ισχύει και για τα αποτελέσματα του Λεξικού. Τα αποτελέσματα του Λεξικού παρουσιάζουν πολλές ομοιότητες με τα αντίστοιχα του πειράματος για αυτήν την κατηγορία των ουσιαστικών. Από τα 1197 ουσιαστικά σε -α που συγκεντρώθηκαν στο corpus του Λεξικού, τα 1043 τονίζονται στη παραλήγουσα. Ο τόνος στην προπαραλήγουσα και στη λήγουσα ακολουθεί με πολύ μικρότερη συχνότητα εμφάνισης από τον τόνο στην παραλήγουσα, αφού τα δύο αυτά τονικά σχήματα εμφανίζονται μόλις σε 77 ουσιαστικά και η απόκλιση του ποσοστού τους από το αντίστοιχο της παραλήγουσας είναι στατιστικά πολύ σημαντικό {[PU vs. APU, U] χ 2 = , p=.000}. Ο βαθμός αυτής της απόκλισης διαφαίνεται ξεκάθαρα στο Γράφημα που ακολουθεί. 88

89 Γράφημα Τονικά σχήματα ουσιαστικών σε -α (ποσοστά) Σύμφωνα με το Γράφημα 5.13, τα ποσοστά των τονικών σχημάτων των ουσιαστικών σε -α του πειράματος και του Λεξικού συγκλίνουν σε πολύ μεγάλο βαθμό και αποκλίνουν σε ελάχιστα σημεία. Είναι προφανής η προτίμηση του τονικού σχήματος της παραλήγουσας και στα αποτελέσματα του Λεξικού και στο πείραμα, καθώς το ποσοστό εμφάνισής της είναι συντριπτικά μεγαλύτερο σε σχέση με το ποσοστό των υπόλοιπων τονικών σχημάτων. Η μοναδική διαφορά των αποτελεσμάτων του πειράματος και του Λεξικού έγκειται στη σειρά εμφάνισης της προπαραλήγουσας και της λήγουσας στην τονική ιεραρχία. Ενώ στο πείραμα προηγείται σε συχνότητα εμφάνισης η προπαραλήγουσα (ποσοστό 9,37%) και ακολουθεί η λήγουσα (ποσοστό 2,91%), στο Λεξικό τα δύο τονικά σχήματα έχουν ακριβώς τον ίδιο αριθμό εμφανίσεων (ποσοστό 6,43%). Ο Πίνακας 5.26 παρουσιάζει την ιεραρχία των τονικών σχημάτων των ουσιαστικών σε -α για το πείραμα και το Λεξικό. Πίνακας Ιεραρχία τονικών σχημάτων ουσιαστικών σε -α -α Πείραμα Λεξικό Ιεραρχία τονικών σχημάτων PU > APU > U PU > U = APU Στη συνέχεια θα εξετάσουμε ξεχωριστά τα δισύλλαβα, τα τρισύλλαβα και τα τετρασύλλαβα σε -α, ώστε να διασαφηνιστούν τα γενικά αποτελέσματα τα οποία παρουσιάσαμε για το σύνολο των ουσιαστικών σε -α. 89

90 Δισύλλαβα σε -α Τα δισύλλαβα σε -α που κωδικοποιήθηκαν από το πείραμα είναι 320, ενώ αυτά που αποδελτιώθηκαν από το Λεξικό είναι 518. Στον Πίνακα 5.27 παρουσιάζονται τα τονικά σχήματα που εντοπίστηκαν στα δεδομένα του πειράματος και του Λεξικού για την κατηγορία αυτή. Πίνακας Τονικά σχήματα δισύλλαβων σε -α (συχνότητα εμφάνισης και ποσοστά) PU U Σύνολο Πείραμα 307 (95,53%) 13 (4,06%) 320 Λεξικό 446 (89,96%) 52 (10,03%) 518 Σύμφωνα με τον Πίνακα 5.27, το προτιμώμενο τονικό σχήμα από τους ομιλητές είναι η παραλήγουσα. Από τις 320 ψευδολέξεις της κατηγορίας αυτής του πειράματος, 307 τονίστηκαν στην παραλήγουσα, ενώ μόλις 13 τονίστηκαν στη λήγουσα. Η απόκλιση μεταξύ των ποσοστών της παραλήγουσας και της λήγουσας είναι πολύ μεγάλη και στατιστικά σημαντική {[PU vs. U] χ 2 = , p=.000}, όπως ισχύει και για τα συνολικά αποτελέσματα της κλιτικής τάξης σε -α. Η ίδια τάση εμφανίζεται και στα αποτελέσματα του Λεξικού, τα οποία συγκλίνουν σε πολύ μεγάλο βαθμό με τα αποτελέσματα του πειράματος. Τα δισύλλαβα ουσιαστικά σε -α στο Λεξικό είναι 518. Από αυτά, 466 τονίζονται στην παραλήγουσα και μόνο 52 στη λήγουσα. Η διαφορά ανάμεσα στη συχνότητα εμφάνισης της παραλήγουσας και της λήγουσας, όπως και στο πείραμα, είναι πολύ σημαντική στατιστικά {[PU vs. U] χ 2 = , p=.000} και μπορούμε να τη διακρίνουμε στο Γράφημα 5.14 που ακολουθεί. 90

91 Γράφημα Τονικά σχήματα δισύλλαβων σε -α (ποσοστά) Από το Γράφημα 5.14 διαπιστώνουμε ότι τα ποσοστά των τονικών σχημάτων του πειράματος συγκλίνουν αριθμητικά σε μεγάλο βαθμό με τα αντίστοιχα του Λεξικού. Απόρροια αυτής της σύγκλισης είναι η τεράστια απόκλιση ανάμεσα στα ποσοστά εμφάνισης της παραλήγουσας και της λήγουσας στο πείραμα και στο Λεξικό. Ωστόσο, λαμβάνοντας υπόψη τα συνολικά αποτελέσματα των ουσιαστικών σε -α, το γεγονός αυτό ήταν αρκετά αναμενόμενο. Επομένως θεωρούμε ότι τα αποτελέσματα του πειράματος και του Λεξικού βρίσκονται σε συμφωνία, αφού τα τονικά σχήματα εμφανίζονται με την ίδια σειρά στην τονική ιεραρχία και η απόκλιση μεταξύ της παραλήγουσας και της λήγουσας είναι στατιστικά πολύ σημαντική και στα δύο. Στον παρακάτω Πίνακα παρουσιάζεται η ιεραρχία των τονικών σχημάτων του πειράματος και του Λεξικού. Πίνακας Ιεραρχία τονικών σχημάτων δισύλλαβων σε -α -α 2σ Πείραμα Λεξικό Ιεραρχία τονικών σχημάτων PU > U PU > U Τρισύλλαβα σε -α Τα τρισύλλαβα σε -α που κωδικοποιήθηκαν από τα δεδομένα του πειράματος είναι 329, ενώ αυτά που συγκεντρώθηκαν στο corpus του Λεξικού είναι 556. Ο 91

92 Πίνακας 5.29 παρουσιάζει τη συχνότητα και τα ποσοστά των τονικών σχημάτων που προέκυψαν από τα αποτελέσματα του πειράματος και του Λεξικού. Πίνακας Τονικά σχήματα τρισύλλαβων σε -α (συχνότητα εμφάνισης και ποσοστά) APU PU U Σύνολο Πείραμα 61 (19,06%) 246 (76,87%) 13 (4,06%) 320 Λεξικό 71 (12,76%) 461 (82,91%) 24 (4,31%) 556 Όπως προκύπτει από τον Πίνακα 5.29, η πρώτη επιλογή των ομιλητών για τα τρισύλλαβα σε -α εξακολουθεί να είναι ο τόνος στην παραλήγουσα. Από τα 320 τρισύλλαβα σε -α που συγκεντρώθηκαν από το πείραμα, 246 τονίστηκαν στην παραλήγουσα ενώ ακολουθούν σε συχνότητα εμφάνισης η προπαραλήγουσα και η λήγουσα με πολύ μικρότερο αριθμό εμφανίσεων (61 και 13 λέξεις αντίστοιχα). Η διαφορά της παραλήγουσας από την προπαραλήγουσα και τη λήγουσα είναι στατιστικά πολύ σημαντική, όπως διαφαίνεται και από τα ποσοστά εμφάνισής τους {[PU vs. APU] χ 2 = , p=.000}, {[PU vs. U] χ 2 = , p=.000}. Το ίδιο ισχύει και για τα ποσοστά της προπαραλήγουσας και της λήγουσας, των οποίων η ποσοστιαία διαφορά είναι στατιστικά σημαντική {[APU vs. U] χ 2 =31.135, p=.000}. Στο Λεξικό έχουμε τις ίδιες διαβαθμίσεις με το πείραμα στην σειρά εμφάνισης των τονικών σχημάτων. Σε 556 λέξεις που αποδελτιώθηκαν από το Λεξικό, προηγείται σε συχνότητα εμφάνισης ο τόνος στην παραλήγουσα με 461 εμφανίσεις, ο οποίος προηγείται με στατιστικά πολύ μεγαλύτερο αριθμό εμφανίσεων από την προπαραλήγουσα {[PU vs. APU] χ 2 = , p=.000} και τη λήγουσα {[PU vs. U] χ 2 = , p=.000}. Στην τονική ιεραρχία ακολουθεί ο τόνος στην προπαραλήγουσα με 71 εμφανίσεις και ο τόνος στη λήγουσα με 24, των οποίων η στατιστικά σημαντική απόκλιση ([APU vs. U] χ2=23.253, p=.000) αποδεικνύει ότι υπάρχει διαβάθμιση στη δεύτερη και τρίτη θέση της τονικής ιεραρχίας. Οι ομοιότητες της τονικής ιεραρχίας του πειράματος και του Λεξικού διαφαίνονται στο Γράφημα

93 Γράφημα Τονικά σχήματα τρισύλλαβων σε -α (ποσοστά) Παρατηρώντας το Γράφημα 5.15, εξάγουμε άμεσα το συμπέρασμα ότι τα αποτελέσματα του πειράματος και του Λεξικού συγκλίνουν σε μεγάλο βαθμό. Η τάση που εμφανίστηκε και στα προηγούμενα αποτελέσματα των ουσιαστικών σε -α, δηλαδή η ανύψωση των ποσοστών της παραλήγουσας, έχει τον κύριο ρόλο και στα αποτελέσματα της κατηγορίας αυτής. Η προπαραλήγουσα εμφανίζεται στη δεύτερη θέση της τονικής ιεραρχίας στο πείραμα και στο Λεξικό (ποσοστό 19,06% στο πείραμα, 12,76% στο Λεξικό), ενώ την τελευταία θέση στην τονική ιεραρχία καταλαμβάνει η λήγουσα η οποία έχει σχεδόν το ίδιο ποσοστό εμφάνισης στο πείραμα και στο Λεξικό (4,06% στο πείραμα, 4,31% στο Λεξικό). Η συνάφεια των αποτελεσμάτων του πειράματος και του Λεξικού μας οδηγεί άμεσα στο συμπέρασμα ότι στην κατηγορία αυτή οι ομιλητές του πειράματος ακολουθούν πιστά τα τονικά πρότυπα του Λεξικού. Στον Πίνακα 5.30 παρουσιάζεται η τονική ιεραρχία των τρισύλλαβων σε -α για το πείραμα και το Λεξικό. Πίνακας Ιεραρχία τονικών σχημάτων τρισύλλαβων σε -α -α 3σ Πείραμα Λεξικό Ιεραρχία τονικών σχημάτων PU > APU > U PU > APU > U 93

94 Τετρασύλλαβα σε -α Από το πείραμα συγκεντρώθηκαν 320 τετρασύλλαβα σε -α, ενώ από το corpus του Λεξικού συγκεντρώθηκαν 123 της ίδιας κατηγορίας. Στον Πίνακα 5.31 που ακολουθεί, φαίνονται η συχνότητα και τα ποσοστά των τονικών σχημάτων των τετρασύλλαβων σε -α του πειράματος και του Λεξικού. Πίνακας Τονικά σχήματα τετρασύλλαβων σε -α (συχνότητα εμφάνισης και ποσοστό) APU PU U Σύνολο Πείραμα 29 (9,06%) 289 (90,31%) 2 (0,65%) 320 Λεξικό 9 (4,87%) 116 (94,30%) 1 (0,81%) 123 Για τα τετρασύλλαβα σε -α, η πρώτη επιλογή των ομιλητών για τη θέση του τόνου, όπως και στις άλλες κατηγορίες των ουσιαστικών σε -α που εξετάσαμε, είναι η παραλήγουσα. Σύμφωνα με τα αποτελέσματα όπως παρουσιάζονται στον Πίνακα 5.31, από τα 320 τετρασύλλαβα σε -α του πειράματος, 289 τονίστηκαν στην παραλήγουσα, 29 στην προπαραλήγουσα και μόνο 2 στη λήγουσα. Ο τόνος στην παραλήγουσα προτιμάται με μεγάλη διαφορά από τα υπόλοιπα τονικά σχήματα, όπως αποδεικνύεται και από τη στατιστική ανάλυση, σύμφωνα με την οποία ο αριθμός εμφανίσεών της είναι σημαντικά μεγαλύτερος από την προπαραλήγουσα {[PU vs. APU] χ 2 = , p=.000} και τη λήγουσα {[PU vs. U] χ 2 = , p=.000}. Η σημαντική διαφορά στον αριθμό εμφανίσεων ισχύει επίσης για την προπαραλήγουσα και τη λήγουσα {[APU vs. U] χ 2 =23.516, p=.000} Οι προτιμήσεις αυτές αντανακλώνται και στα αποτελέσματα του Λεξικού. Από τα 123 τετρασύλλαβα σε -α που συγκεντρώθηκαν από το corpus του Λεξικού, 116 τονίζονται στη παραλήγουσα, 9 στην προπαραλήγουσα και μόνο 1 στη λήγουσα. Όπως και στο πείραμα, είναι εμφανής η τάση για τονισμό στην παραλήγουσα και η περιορισμένη συχνότητα εμφάνισης του τόνου στην προπαραλήγουσα και στη λήγουσα, όπως επιβεβαιώνεται και από την στατιστική ανάλυση {[PU vs. APU] χ 2 =91.592, p=.000}, {[PU vs. U] χ 2 = , p=.000}. 94

95 Σημαντική είναι επίσης, και η διαφορά ανάμεσα στα ποσοστά εμφάνισης της προπαραλήγουσα και της λήγουσας {[APU vs. U] χ 2 = , p=.000}. Οι τάσεις αυτές αποτυπώνονται γραφηματικά στο Γράφημα 5.16 που ακολουθεί. Γράφημα Τονικά σχήματα τετρασύλλαβων σε -α (ποσοστά) Τα αποτελέσματα του πειράματος και του Λεξικού, όπως είναι ευδιάκριτο από το Γράφημα 5.16, εξακολουθούν να έχουν πολλές ομοιότητες και σε αυτήν την κατηγορία των ουσιαστικών σε -α. Η παραλήγουσα έχει την πρώτη θέση στην τονική ιεραρχία και το ίδιο σχεδόν ποσοστό εμφάνισης στο πείραμα και στο Λεξικό (90,31% στο πείραμα, 94,3% στο Λεξικό). Στη δεύτερη θέση της τονικής ιεραρχίας του πειράματος και του Λεξικού ακολουθεί με μεγάλη απόκλιση από την παραλήγουσα, ο τόνος στην προπαραλήγουσα ο οποίος παρουσιάζεται με μεγαλύτερο ποσοστό εμφάνισης στο πείραμα (9,06% στο πείραμα, 4,87% στο Λεξικό). Στην τρίτη θέση της τονικής ιεραρχίας βρίσκεται ο τόνος στη λήγουσα ο οποίος εμφανίζει το ίδιο σχεδόν χαμηλό ποσοστό συχνότητας στο πείραμα και στο Λεξικό (0,65% στο πείραμα, 0,81% στο Λεξικό). Το χαμηλό ποσοστό εμφάνισης της λήγουσας είναι αρκετά διαδεδομένο σε όλες τις κατηγορίες των τετρασύλλαβων που εξετάσαμε μέχρι τώρα. Κλείνοντας την ανάλυση των αποτελεσμάτων των ουσιαστικών σε -α, αυτό που διαπιστώνουμε σ όλες τις επιμέρους κατηγορίες αυτής της κλιτικής τάξης είναι η άμεση επίδραση του Νοητικού Λεξικού κατά τις επιλογές των ομιλητών του πειράματος ως προς τη θέση του τόνου. Σε όλες τις κατηγορίες υπάρχει ταύτιση στη σειρά εμφάνισης των τονικών σχημάτων του πειράματος και του Λεξικού και η διαφορά των ποσοστών των τονικών σχημάτων του πειράματος και του Λεξικού είναι 95

96 ελάχιστη. Οι ομιλητές στην κατηγορία αυτή ακολουθούν πιστά τα τονικά σχήματα που επιβάλλει το Λεξικό και τα εφαρμόζουν κατά την παραγωγή ψευδολέξεων με την ίδια κατάληξη αλλά και με τον ίδιο αριθμό συλλαβών. Στον Πίνακα 5.32 παρουσιάζεται η ιεραρχία των τονικών σχημάτων του πειράματος και του Λεξικού. Πίνακας Ιεραρχία τονικών σχημάτων τετρασύλλαβων σε -α -α 4σ Πείραμα Λεξικό Ιεραρχία τονικών σχημάτων PU > APU > U PU > APU > U Στη συνέχεια θα εξετάσουμε την τελευταία κατηγορία, τα ουσιαστικά σε -ι, που όπως θα δούμε παρακάτω, παρουσιάζουν πολύ διαφορετικές τάσεις ως προς την επίδραση του νοητικού Λεξικού σε σχέση με τα ουσιαστικά σε -α Ουσιαστικά σε -ι Από τα δεδομένα του πειράματος κωδικοποιήθηκαν 960 ουσιαστικά σε -ι, ενώ από το Λεξικό αποδελτιώθηκαν 616 ουσιαστικά για την κατηγορία αυτή. Ο Πίνακας 5.33 παρουσιάζει τη συχνότητα εμφάνισης και τα ποσοστά των τονικών σχημάτων που εντοπίστηκαν στα δεδομένα του πειράματος και του Λεξικού. Πίνακας Τονικά σχήματα ουσιαστικών σε -ι (συχνότητα εμφάνισης και ποσοστό) APU PU U Σύνολο Πείραμα 34 (3,54%) 868 (90,41%) 58 (6,04%) 960 Λεξικό 3 (0,48%) 487 (79,05%) 126 (20,45%) 616 Από τον Πίνακα 5.33 διαπιστώνουμε ότι στα ουσιαστικά σε -ι του πειράματος είναι εμφανής η προτίμηση των ομιλητών για τόνο στην παραλήγουσα. Από τα 960 ουσιαστικά σε -ι του πειράματος, τα 868 τονίζονται στην παραλήγουσα. Στην τονική ιεραρχία ακολουθούν οι τονισμοί στη λήγουσα και στην προπαραλήγουσα στις οποίες τονίζονται 58 και 34 λέξεις αντίστοιχα. Η μεγάλη απόκλιση ανάμεσα στο πρώτο σε 96

97 προτίμηση τονικό σχήμα και στα υπόλοιπα είναι σαφέστατη κρίνοντας από τα ποσοστά των τονικών σχημάτων όπως παρουσιάζονται στον Πίνακα 5.33 (90,41% η παραλήγουσα, 6,04% η λήγουσα, 3,54% η προπαραλήγουσα) και από τα αποτελέσματα της στατιστικής ανάλυσης. {[PU vs. APU] χ 2 = , p=.000}, {[PU vs. U] χ 2 = , p=.000} Κάτι ανάλογο ισχύει και για τα αποτελέσματα του Λεξικού. Στο Λεξικό, τα τονικά σχήματα εμφανίζονται με την ίδια σειρά με τα αποτελέσματα του πειράματος στην τονική ιεραρχία. Από τα 616 ουσιαστικά σε -ι, 487 τονίζονται στην παραλήγουσα. Δεύτερη στην τονική ιεραρχία εμφανίζεται η λήγουσα στην οποία τονίζονται 126 ουσιαστικά, ενώ τρίτη είναι η προπαραλήγουσα στην οποία τονίζονται μόλις 3 ουσιαστικά. Στα αποτελέσματα του Λεξικού, όπως και στου πειράματος, η απόκλιση ανάμεσα στο πρώτο σε σειρά εμφάνισης τονικό σχήμα και στα υπόλοιπα που ακολουθούν είναι αρκετά μεγάλη και στατιστικά σημαντική {[PU vs. APU] χ 2 = , p=.000}, {[PU vs. U] χ 2 = , p=.000}. Οι ομοιότητες των αποτελεσμάτων του πειράματος και του Λεξικού καθίστανται άμεσα σαφείς στο Γράφημα Γράφημα Τονικά σχήματα ουσιαστικών σε -ι (ποσοστά) Παρατηρώντας το Γράφημα 5.17, είναι προφανής η σύγκλιση των αποτελεσμάτων των δύο πεδίων μελέτης. Επίσης, είναι προφανής η τεράστια απόκλιση που υπάρχει ανάμεσα στα ποσοστά της παραλήγουσας και στα ποσοστά των υπόλοιπων τονικών σχημάτων όσον αφορά τα αποτελέσματα του πειράματος, αλλά και του Λεξικού σε μικρότερο βαθμό. Στα αποτελέσματα του Λεξικού η απόκλιση καλύπτεται σε κάποιο βαθμό από το υψηλότερο ποσοστό εμφάνισης της 97

98 λήγουσας και το χαμηλότερο ποσοστό της παραλήγουσας σε σχέση με τα αντίστοιχα ποσοστά του πειράματος. Η προπαραλήγουσα απαντά σε πολύ περιορισμένο αριθμό εμφανίσεων στο Λεξικό (ποσοστό μόλις 0,48%) και σε σημαντικά μικρότερο από τη λήγουσα {[APU vs. U] χ 2 = , p=.000}. Ωστόσο, η στατιστική ανάλυση έδειξε ότι και στο πείραμα η διαφορά της λήγουσας με την προπαραλήγουσα είναι στατιστικά σημαντική {[U vs APU]} χ 2 =6.261, p=.012). Όσον αφορά τα αποτελέσματα του πειράματος, αξίζει να σχολιάσουμε ότι τα ουσιαστικά σε -ι είναι η κατηγορία που εμφανίζει τη μεγαλύτερη απόκλιση ανάμεσα στο κυρίαρχο τονικό σχήμα και σε αυτά που ακολουθούν σε συχνότητα εμφάνισης. Για το Λεξικό δεν ισχύει το ίδιο, καθώς η διαφορά ανάμεσα στο πρώτο και στο δεύτερο σε σειρά εμφάνισης τονικό σχήμα αν και αρκετά υψηλή, έχει παρατηρηθεί και σε άλλες κατηγορίες. Μια ακόμα ενδιαφέρουσα διαπίστωση αποτελεί το γεγονός ότι είναι η μόνη κατηγορία (με εξαίρεση τις δισύλλαβες) που δεν εμφανίζει τη λήγουσα στην τελευταία θέση της τονικής ιεραρχίας, αλλά στη δεύτερη πριν την προπαραλήγουσα. Το γεγονός αυτό αποτελεί απόδειξη της επίδρασης των στατιστικών μοντέλων του Λεξικού, καθώς στο σύνολο των ουσιαστικών σε -ι (τρισύλλαβων και τετρασύλλαβων) τα προπαροξύτονα αποτελούν ένα πολύ μικρό υποσύνολο 16, τα οποία δεν είναι πλήρως ενσωματωμένα στο κλιτικό σύστημα της Ελληνικής. Γενικά για την κατηγορία αυτή η τονική ιεραρχία του Λεξικού αντανακλάται και στα αποτελέσματα του πειράματος. Το γεγονός αυτό αποτυπώνεται στον Πίνακα 5.34 που ακολουθεί. Πίνακας Ιεραρχία τονικών σχημάτων ουσιαστικών σε -ι -ι Πείραμα Λεξικό Ιεραρχία τονικών σχημάτων PU > U > APU PU > U > APU Στη συνέχεια θα εξετάσουμε τις επιμέρους κατηγορίες των ουσιαστικών σε -ι, για να δούμε εάν η συμφωνία ανάμεσα στα αποτελέσματα του πειράματος και του Λεξικού συνεχίζει να υφίσταται ενόσω αλλάζει και το μέγεθος των λέξεων των ουσιαστικών αυτής της κλιτικής τάξης. 16 Βλ. Ενότητα

99 Δισύλλαβα σε -ι Από το πείραμα συγκεντρώθηκαν 320 δισύλλαβα ουσιαστικά σε -ι, ενώ από το Λεξικό αποδελτιώθηκαν 191 ουσιαστικά της ίδιας κατηγορίας. Στον Πίνακα 5.35 που ακολουθεί, παρουσιάζονται η συχνότητα εμφάνισης και τα ποσοστά των τονικών σχημάτων της κατηγορίας αυτής του πειράματος και του Λεξικού. Πίνακας Τονικά σχήματα δισύλλαβων σε -ι (συχνότητα εμφάνισης και ποσοστά) PU U Σύνολο Πείραμα 272 (85%) 48 (15%) 320 Λεξικό 84 (43,97%) 107 (56,02%) 191 Παρατηρώντας τον Πίνακα 5.35 συμπεραίνουμε ότι οι ομιλητές του πειράματος επιλέγουν τον τόνο στην παραλήγουσα ως το επικρατέστερο σε συχνότητα εμφάνισης τονικό σχήμα για τα δισύλλαβα σε -ι. Από τα 320 δισύλλαβα σε -ι που συγκεντρώθηκαν από το πείραμα, 272 τονίζονται στην παραλήγουσα και 48 στη λήγουσα. Τα ποσοστά των τονικών σχημάτων εμφανίζουν σημαντική απόκλιση (85% η παραλήγουσα, 15% η λήγουσα), η οποία είναι πολύ σημαντική στατιστικά {[PU vs. U] χ 2 = , p=.000} και ισχύει και για τα συνολικά αποτελέσματα των ουσιαστικών σε -ι. Η διαβάθμιση όμως των ποσοστών των τονικών σχημάτων διαφοροποιείται αρκετά στα αποτελέσματα του Λεξικού. Στα δισύλλαβα σε -ι του Λεξικού, η τάση του τόνου είναι διαφορετική από αυτή του πειράματος. Από τα 191 δισύλλαβα σε -ι που κωδικοποιήθηκαν από το corpus του Λεξικού, 107 τονίζονται στη λήγουσα και 84 στην παραλήγουσα. Σε αντίθεση με τα δεδομένα του πειράματος, στο Λεξικό υπερισχύει σε συχνότητα εμφάνισης ο τόνος στη λήγουσα, ενώ ο τόνος στην παραλήγουσα ακολουθεί στη δεύτερη θέση της τονικής ιεραρχίας αλλά με αρκετά υψηλό ποσοστό εμφάνισης και χωρίς μεγάλη απόκλιση από το πρώτο στην ιεραρχία τονικό σχήμα (56,02% η λήγουσα, 43,97% η παραλήγουσα), όπως αποδεικνύεται και από τα αποτελέσματα της στατιστικής ανάλυσης {[U vs. PU] χ 2 =2.770, p=.096]}. Οι διαβαθμίσεις των 99

100 ποσοστών των τονικών σχημάτων του πειράματος και του Λεξικού, διασαφηνίζονται στο Γράφημα 5.18 που ακολουθεί. Γράφημα Τονικά σχήματα δισύλλαβων σε -ι (ποσοστά) Στο Γράφημα 5.18 είναι ξεκάθαρη η διαφορά ανάμεσα στα αποτελέσματα του πειράματος και του Λεξικού. Στο πείραμα προτιμάται ο τόνος στην παραλήγουσα, ενώ ο τόνος στη λήγουσα ακολουθεί με πολύ μικρότερη συχνότητα εμφάνισης. Αντίθετα, στα αποτελέσματα του Λεξικού, προηγείται σε συχνότητα εμφάνισης ο τόνος στη λήγουσα και ακολουθεί με μικρή και όχι στατιστικά σημαντική διαφορά ο τόνος στην παραλήγουσα. Επομένως, συνοψίζοντας τα αποτελέσματα του πειράματος και του Λεξικού για την κατηγορία αυτή, καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι η κύρια διαφορά τους έγκειται στα ποσοστά της λήγουσας. Ενώ στο πείραμα καταλαμβάνει τη δεύτερη θέση στην τονική ιεραρχία, και μάλιστα με πολύ μικρότερο ποσοστό εμφάνισης από τον τόνο στην παραλήγουσα, στο Λεξικό το ποσοστό εμφάνισης της εξισώνεται με το ποσοστό εμφάνισης της παραλήγουσας. Η ίδια τάση παρατηρήθηκε και στα δισύλλαβα σε -ας, που μαζί με τα δισύλλαβα σε -ι είναι οι μόνες κατηγορίες που εμφανίζουν τη λήγουσα με το υψηλότερο ποσοστό εμφάνισης. Ωστόσο, σε καμιά από τις δύο κατηγορίες οι ομιλητές του πειράματος δεν ακολούθησαν τις επιταγές του Λεξικού, γεγονός που παραπέμπει στην τονικά μαρκαρισμένη φύση της λήγουσας. Η ιεραρχία των τονικών σχημάτων του πειράματος και του Λεξικού παρουσιάζεται στην Πίνακα

101 Πίνακας Ιεραρχία τονικών σχημάτων δισύλλαβων σε -ι -ι 2σ Πείραμα Λεξικό Ιεραρχία τονικών σχημάτων PU > U U PU Τρισύλλαβα σε -ι Τα τρισύλλαβα σε -ι που κωδικοποιήθηκαν από τα δεδομένα του πειράματος είναι 320, ενώ αυτά που αποδελτιώθηκαν από το Λεξικό είναι 388. Στον Πίνακα 5.37 παρουσιάζονται τα τονικά σχήματα του πειράματος και του Λεξικού για αυτήν την κατηγορία ουσιαστικών. Πίνακας Τονικά σχήματα τρισύλλαβων σε -ι (συχνότητα εμφάνισης και ποσοστά) APU PU U Σύνολο Πείραμα 21 (6,56%) 292 (91,25%) 7 (2,18%) 320 Λεξικό 3 (0,77%) 368 (94,84%) 17 (4,38%) 388 Στα τρισύλλαβα σε -ι του πειράματος όπως διακρίνουμε στον Πίνακα 5.37, το επικρατέστερο τονικό σχήμα είναι ο τόνος στην παραλήγουσα. Από τα 320 τρισύλλαβα σε -ι που συγκεντρώθηκαν από το πείραμα, 292 τονίζονται στην παραλήγουσα, 21 τονίζονται στην προπαραλήγουσα και μόλις 7 ουσιαστικά τονίζονται στη λήγουσα. Η απόκλιση ανάμεσα στη συχνότητα εμφάνισης του επικρατέστερου τονικού σχήματος και των υπόλοιπων δύο που ακολουθούν στην τονική ιεραρχία είναι πολύ μεγάλη (91,25% η παραλήγουσα, 6,56% η προπαραλήγουσα, 2,18% η λήγουσα) και αποδεικνύεται από την στατιστική ανάλυση {[PU vs. APU] χ 2 = , p=.000}, {[PU vs. U] χ 2 = , p=.000}. Κάτι αντίστοιχο ισχύει και στα αποτελέσματα του Λεξικού. Από το Λεξικό κωδικοποιήθηκαν 388 τρισύλλαβα σε -ι, από τα οποία τα 368 τονίζονται στην παραλήγουσα. Ακολουθούν στην τονική ιεραρχία ο τόνος στη λήγουσα που εμφανίζεται σε 17 ουσιαστικά και ο τόνος στην προπαραλήγουσα που 101

102 εμφανίζεται μόλις σε 3 ουσιαστικά. Η διαφορά των ποσοστών της λήγουσας και προπαραλήγουσας όπως και στο πείραμα είναι σχετικά μικρή (4,38% η λήγουσα, 0,77% η προπαραλήγουσα), ενώ αντίθετα, η απόκλισή τους από το ποσοστό της παραλήγουσας (94,84) είναι σημαντική στατιστικά {[PU vs. APU] χ 2 = , p=.000}, {[PU vs. U] χ 2 = , p=.002} Οι διαφορές αυτές αποτυπώνονται στο Γράφημα 5.19 που ακολουθεί. Γράφημα Τονικά σχήματα τρισύλλαβων σε -ι (ποσοστά) Σύμφωνα με το Γράφημα 5.19, τα αποτελέσματα του Λεξικού συμφωνούν με τα αποτελέσματα του πειράματος ως προς το κυρίαρχο τονικό σχήμα, δηλαδή την παραλήγουσα, αλλά και ως προς τη μεγάλη απόκλιση του ποσοστού εμφάνισής του από τα ποσοστά εμφάνισης των τονικών σχημάτων που ακολουθούν. Το σημείο που διαφέρουν, είναι η κατάταξη της προπαραλήγουσας και της λήγουσας στην τονική ιεραρχία. Στο πείραμα προηγείται σε συχνότητα εμφάνισης η προπαραλήγουσα, ενώ στο Λεξικό προηγείται η λήγουσα. Αν και οι διαφορές των ποσοστών των δύο αυτών τονικών σχημάτων φαίνονται μικρές στο πείραμα και στο Λεξικό, ωστόσο η στατιστική ανάλυση έδειξε ότι δεν είναι αμελητέες. Στο πείραμα, η προπαραλήγουσα εμφανίζεται σε στατιστικά μεγαλύτερο αριθμό λέξεων σε σχέση με τη λήγουσα ([APU vs. U] χ 2 =7.000, p=.008). Αντίθετα, στο Λεξικό η λήγουσα απαντά σε στατιστικά μεγαλύτερο αριθμό εμφανίσεων σε σχέση με την προπαραλήγουσα ([U vs. APU] χ 2 =9.800, p=.002). Επομένως, οδηγούμαστε στο συμπέρασμα ότι οι ομιλητές του πειράματος δεν ακολουθούν πιστά τα τονικά πρότυπα του Λεξικού ως προς τη δεύτερη και τρίτη θέση της τονικής ιεραρχίας, αλλά αντιστρέφουν τα αποτελέσματα. 102

103 Μια ακόμα ενδιαφέρουσα παρατήρηση που αφορά την κατηγορία αυτή και η οποία αναφέρθηκε και στην προηγούμενη που εξετάστηκε, τα δισύλλαβα σε -ι, είναι η τάση των ομιλητών να μειώνουν τα ποσοστά εμφάνισης της λήγουσας σε σχέση με τα ποσοστά εμφάνισης της στο Λεξικό. Ενώ το Λεξικό θέτει τη λήγουσα ως το δεύτερο επικρατέστερο τονικό σχήμα, οι ομιλητές του πειράματος προτιμούν να αναδείξουν τον τόνο στην προπαραλήγουσα. Διαπερνώντας τα αποτελέσματα όλο και περισσότερων κατηγοριών, απ τη μια ενισχύεται συνεχώς η παραδοχή ότι η παραλήγουσα είναι το επικρατέστερο τονικό σχήμα σύμφωνα με τις επιλογές των ομιλητών του πειράματος, ενώ απ την άλλη διαφαίνεται ότι η λήγουσα αποτελεί αρκετά περιθωριοποιημένο μετρικό σχήμα στις επιλογές των ομιλητών, ακόμα και όταν το Λεξικό την αναδεικνύει. Η ιεραρχία των τονικών σχημάτων του πειράματος και του Λεξικού για τα τρισύλλαβα σε -ι, παρουσιάζεται στον Πίνακα που ακολουθεί. Πίνακας Ιεραρχία τονικών σχημάτων τρισύλλαβων σε -ι -ι 3σ Πείραμα Λεξικό Ιεραρχία τονικών σχημάτων PU > APU > U PU > U > APU Τετρασύλλαβα σε -ι Από το πείραμα συγκεντρώθηκαν 320 τετρασύλλαβα σε -ι, ενώ από το Λεξικό αποδελτιώθηκαν 37 ουσιαστικά αυτής της κατηγορίας. Ο Πίνακας 5.39 που ακολουθεί, δείχνει τη συχνότητα εμφάνισης και τα ποσοστά των τονικών σχημάτων που εμφανίζονται στα τετρασύλλαβα σε -ι. Πίνακας Τονικά σχήματα τετρασύλλαβων σε -ι (συχνότητα εμφάνισης και ποσοστά) APU PU U Σύνολο Πείραμα 13 (4,06%) 304 (95%) 3 (0,93%) 320 Λεξικό 35 (94,59%) 2 (5,40%)

104 Σύμφωνα με τον Πίνακα 5.39, στα τετρασύλλαβα σε -ι υπερισχύει ο τόνος στην παραλήγουσα. Από τα 320 τετρασύλλαβα σε -ι του πειράματος, 304 τονίζονται στην παραλήγουσα, ενώ ακολουθούν στην τονική ιεραρχία ο τόνος στην προπαραλήγουσα σε 13 ουσιαστικά και ο τόνος στη λήγουσα σε μόλις 3 ουσιαστικά. Η διαφορά ανάμεσα στο ποσοστό εμφάνισης της παραλήγουσας (95%) και στα ποσοστά εμφάνισης των υπόλοιπων τονικών σχημάτων (4,06% ο τόνος στην προπαραλήγουσα, 0,93% ο τόνος στη λήγουσα) είναι σημαντική στατιστικά {[PU vs. APU] χ 2 = , p=.000}, {[PU vs. U] χ 2 = , p=.000}. Τα δεδομένα του Λεξικού για την κατηγορία αυτή είναι πολύ περιορισμένα σε αριθμό. Από το Λεξικό συγκεντρώθηκαν μόλις 37 τετρασύλλαβα σε -ι, από τα οποία 35 τονίζονται στην παραλήγουσα και μόνο 2 τονίζονται στη λήγουσα. Η προπαραλήγουσα δεν έχει καμία εμφάνιση στα δεδομένα του Λεξικού. Η απόκλιση των δύο τονικών σχημάτων, είναι στατιστικά σημαντική {[PU vs. U] χ 2 =29.432, p=.000}, όπως και στο πείραμα. Παρατηρούμε ότι τα αποτελέσματα του πειράματος έχουν σημεία σύγκλισης αλλά και απόκλισης από τα αποτελέσματα του Λεξικού, τα οποία διαφαίνονται στο Γράφημα 5.20 που ακολουθεί. Γράφημα Τονικά σχήματα τετρασύλλαβων σε -ι Το σημείο σύγκλισης των αποτελεσμάτων είναι το εξαιρετικά υψηλό ποσοστό εμφάνισης της παραλήγουσας και στα δύο πεδία εξέτασης, αλλά και η σημαντική απόκλισή τους από τα ποσοστά των υπόλοιπων τονικών σχημάτων. Η ομοιότητα αυτή αφορά το σύνολο αυτής της κλιτικής τάξης, αφού διαπιστώθηκε και στις προηγούμενες υπό εξέταση κατηγορίες. Ωστόσο, και το σημείο απόκλισης, που σχετίζεται με την τάση ανάδειξης της λήγουσας από το Λεξικό, αφορά και τις 104

105 προηγούμενες υπό εξέταση κατηγορίες. Στα τετρασύλλαβα σε -ι του Λεξικού, δεύτερο σε σειρά εμφάνισης τονικό σχήμα είναι η λήγουσα. Αντίθετα, στο πείραμα, δεύτερος στην τονική ιεραρχία εμφανίζεται ο τόνος στην προπαραλήγουσα και ακολουθεί ο τόνος στη λήγουσα με μικρό ποσοστό εμφάνισης, για το οποίο η στατιστική ανάλυση έδειξε ότι είναι σημαντικά μικρότερο στατιστικά από το ποσοστό της προπαραλήγουσας ([U vs APU] χ 2 =6.250, p=.012). Αξίζει να σημειωθεί εδώ ότι τα τετρασύλλαβα σε -ι του Λεξικού αποτελούν την μοναδική κατηγορία στην οποία ο τόνος στην προπαραλήγουσα δεν έχει καμία εμφάνιση. Οι ομιλητές μεταφέρουν εν μέρει τα τονικά πρότυπα κατά την παραγωγή ψευδολέξεων της ίδιας κατηγορίας και του ίδιου αριθμού συλλαβών, αλλά όχι πιστά, καθώς αλλάζουν τη δεύτερη και τρίτη θέση της τονικής ιεραρχίας. Η ιεραρχία των τονικών σχημάτων του πειράματος και του Λεξικού αποτυπώνεται στον Πίνακα Πίνακας Ιεραρχία τονικών σχημάτων τετρασύλλαβων σε -ι -ι 4σ Πείραμα Λεξικό Ιεραρχία τονικών σχημάτων PU > APU > U PU > U Αφού ολοκληρώθηκε η παρουσίαση των αποτελεσμάτων για όλες τις κατηγορίες που εξετάστηκαν, στη συνέχεια θα ακολουθήσει μια γενικότερη ερμηνεία των αποτελεσμάτων ώστε να απαντηθούν τα βασικά ερωτήματα της έρευνας. 105

106 6. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Ο πρώτος στόχος της παρούσας έρευνας είναι η διερεύνηση των τονικών σχημάτων κάθε μορφολογικής κατηγορίας, ώστε να διαπιστώσουμε εάν και κατά πόσο η μορφολογική κατηγορία (μορφολογική κατάληξη) επηρεάζει τη θέση του τόνου. Ο επιμέρους παράγοντας που εξετάστηκε σε συνάρτηση με τη μορφολογική κατηγορία είναι το μέγεθος της λέξης για το αν επηρεάζει τη διαμόρφωση συγκεκριμένων τονικών σχημάτων. Ο απώτερος στόχος της εργασίας είναι η διερεύνηση της επίδρασης του Νοητικού Λεξικού κατά την παραγωγή νέων λέξεων, και για το λόγο αυτό έγινε σύγκριση των αποτελεσμάτων του πειράματος με δεδομένα πραγματικών λέξεων, ώστε να εξετάσουμε εάν τα κυρίαρχα τονικά σχήματα του πειράματος είναι ίδια με αυτά των αντίστοιχων κατηγοριών του Λεξικού. Όσον αφορά τον πρώτο στόχο της εργασίας, η σχέση μεταξύ μορφολογικής κατηγορίας, μεγέθους λέξης και τονικών σχημάτων του πειράματος αποτυπώνεται στον Πίνακα 6.1 που ακολουθεί. Πίνακας 6.1. Τονικά σχήματα όλων των μορφολογικών κατηγοριών του πειράματος Σύνολο 2σ 3σ 4σ -ος PU > APU > U PU > U APU > PU U APU > PU > U -ο PU > APU > U PU > U APU > PU > U APU PU > U -ας PU > APU U PU > U PU > APU > U PU > APU U -α PU > APU > U PU > U PU > APU > U PU > APU > U -ι PU > U > APU PU > U PU > APU > U PU > APU > U Από τον Πίνακα 6.1 διαπιστώνουμε ότι δεν εμφανίζουν όλες οι μορφολογικές κατηγορίες την ίδια τονική ιεραρχία. Τα τρισύλλαβα και τετρασύλλαβα σε -ος και -ο του πειράματος αναδεικνύουν τον τόνο στην προπαραλήγουσα, ενώ τα τρισύλλαβα και τετρασύλλαβα σε -ας, -α, -ι αναδεικνύουν τον τόνο στην παραλήγουσα. Αντιθέτως, στα δισύλλαβα η τονική ιεραρχία είναι η ίδια για όλες τις κατηγορίες και προκρίνεται η παραλήγουσα έναντι της λήγουσας. Σε αντίθεση με την παράμετρο της μορφολογικής κατηγορίας, δεν υπάρχουν ιδιαίτερες ενδείξεις που να αποδεικνύουν ότι η παράμετρος του μεγέθους της λέξης επηρεάζει σημαντικά την ιεραρχία των τονικών σχημάτων. Για παράδειγμα, δεν μοιράζονται όλα τα τρισύλλαβα την ίδια 106

107 προτίμηση για το κυρίαρχο τονικό σχήμα. Ενώ τα τρισύλλαβα σε -ος και -ο αναδεικνύουν τον τόνο στην προπαραλήγουσα, τα τρισύλλαβα σε -ας, -α και -ι αναδεικνύουν τον τόνο στην παραλήγουσα. Επομένως, καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι η τάξη κλίσης αποτελεί ένδειξη για την θέση του τόνου, ενώ αντίθετα το μέγεθος της λέξης δεν επηρεάζει σημαντικά την ιεραρχία των τονικών σχημάτων. Στη συνέχεια θα επαναλάβουμε τις Υποθέσεις που διατυπώθηκαν στην αρχή της εργασίας, ώστε να εξακριβώσουμε εάν επαληθεύονται ή όχι, με βάση τα αποτελέσματα της έρευνας. 1 η Υπόθεση. emerging stress=default stress Το τονικό σχήμα με τη μεγαλύτερη συχνότητα εμφάνισης (emerging stress) θα είναι η προπαραλήγουσα (deafault stress). Από τα δεδομένα του Πίνακα 6.1 διαπιστώνουμε ότι η πλειοψηφία των ουσιαστικών φέρει ως τόνο με την υψηλότερη συχνότητα εμφάνισης τον τόνο στην παραλήγουσα. Εξαίρεση αυτής της τάσης αποτελούν τα ουσιαστικά σε -ος και -ο και συγκεκριμένα τα τρισύλλαβα και τετρασύλλαβα ουσιαστικά αυτών των κατηγοριών, που εμφανίζουν μια προτίμηση για τόνο στην προπαραλήγουσα. Μια ακόμα αδιαμφισβήτητη διαπίστωση αφορά το χαμηλό ποσοστό της λήγουσας σε όλες τις μορφολογικές κατηγορίες που εξετάστηκαν. Μοναδική εξαίρεση αποτελούν τα ουσιαστικά σε -ι, τα οποία στο σύνολό τους εμφανίζουν σε μεγαλύτερο ποσοστό τόνο στη λήγουσα σε σχέση με την προπαραλήγουσα. Ωστόσο, το ποσοστό τους οφείλεται κυρίως στην κατηγορία των δισύλλαβων σε -ι και στη χαμηλή εμφάνιση της προπαραλήγουσας στη συγκεκριμένη κατηγορία, κάτι που ισχύει και στα πραγματικά ουσιαστικά της συγκεκριμένης κλιτικής τάξης 17. Η χαμηλή εμφάνισης της λήγουσας είναι αναμενόμενη, επειδή θεωρείται μαρκαρισμένο τονικό καλούπι για την ελληνική (Malikouti-Drachman & Drachman, 1989), καθώς παραπέμπει σε ιαμβικό μέτρο, ενώ το μέτρο της Ελληνικής είναι ο τροχαίος πόδας. Γενικά, ο ίαμβος θεωρείται αρκετά περιθωριοποιημένο μετρικό καλούπι ανάμεσα στα γλωσσικά συστήματα, σε αντίθεση με τον τροχαίο που έχει τη μεγαλύτερη συχνότητα εμφάνισης (Hayes, 1995). Η υψηλή συχνότητα της παραλήγουσας στα αποτελέσματα του πειράματος αποδεικνύεται και ποσοτικά από τα ποσοστά των τονικών σχημάτων στο σύνολο των 17 Βλ. Ενότητα Ουσιαστικά σε -ι. 107

108 λέξεων του πειράματος. Από τα αντικείμενα που παρήγαγε το σύνολο των ομιλητών του πειράματος, (ποσοστό 70,91%) τονίστηκαν στην παραλήγουσα. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι η προτίμηση αυτή συμπίπτει με τα αποτελέσματα των δεδομένων του Λεξικού, καθώς στο σύνολο των ουσιαστικών που συγκεντρώθηκαν από το Λεξικό (3.756), η πλειοψηφία τονίζεται στην παραλήγουσα (2.392 ουσιαστικά, ποσοστό 63,68%). Αντίθετα, η προπαραλήγουσα που θεωρείται ο ουδέτερος τόνος στην ελληνική, εμφανίζεται στη δεύτερη θέση της ιεραρχίας των τονικών σχημάτων του πειράματος, καθώς από τα ουσιαστικά του πειράματος, τονίστηκαν σ αυτή τη θέση (ποσοστό 21%). Ωστόσο, στην ίδια θέση της ιεραρχίας εμφανίζεται και στο Λεξικό, καθώς από τα ουσιαστικά που κωδικοποιήθηκαν, στην προπαραλήγουσα τονίζονται μόλις 713 (ποσοστό 18,98%). Τέλος, η λήγουσα εμφανίζεται με τη χαμηλότερη συχνότητα και στα αποτελέσματα του πειράματος (388 λέξεις στο σύνολο των 4.800, ποσοστό 8,08% ) και του Λεξικού (651 λέξεις στο σύνολο των 3.756, ποσοστό 17,33%). Επομένως, ένα αδιαμφισβήτητο συμπέρασμα στο οποίο μας οδηγούν τα αποτελέσματα του πειράματος είναι μια ισχυρή προτίμηση των ομιλητών για τόνο στην παραλήγουσα στο σύνολο των τάξεων κλίσης, γεγονός που δεν επαληθεύει την 1 η Υπόθεση της εργασίας. Η ακύρωση της Υπόθεσης αυτής οδηγεί στο συμπέρασμα ότι οι ομιλητές της ελληνικής δεν επιλέγουν τη θέση του τόνου βασιζόμενοι μόνο σε φωνολογικά κριτήρια. Αντίθετα, φαίνεται να επηρεάζονται από τις καταλήξεις συγκεκριμένων μορφολογικών κατηγοριών ως προς την επιλογή για τη θέση του τόνου. Ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι ο ουδέτερος τόνος στην προπαραλήγουσα αναδεικνύεται από τους ομιλητές του πειράματος στις ίδιες κατηγορίες που τον αναδεικνύει και το Λεξικό (-ος, -ο). Επομένως, η επιλογή της προπαραλήγουσας έστω και σε λίγες κατηγορίες του πειράματος δεν μπορεί να θεωρηθεί καθαρά φωνολογική επιλογή, αλλά μάλλον ένδειξη ότι συγκεκριμένα μορφήματα απαιτούν τόνο στην προπαραλήγουσα, σε αντίθεση με την πλειοψηφία των μορφημάτων που απαιτούν τόνο στην παραλήγουσα. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει επίσης το γεγονός ότι τα αποτελέσματα της παρούσας εργασίας που αναδεικνύει τον τόνο στην παραλήγουσα ως το επικρατέστερο σχήμα (emerging default), συμφωνούν με τα αποτελέσματα των άλλων πειραματικών ερευνών που αφορούν τη θέση του τόνου (Protopapas, 2006, Revithiadou et al., in prep.). Διακρίνουμε επομένως μια αναντιστοιχία μεταξύ των θεωρητικών και των πειραματικών μελετών, όπου οι πρώτες θεωρούν τον τόνο στην προπαραλήγουσα ως 108

109 τον ουδέτερο τόνο, ενώ αντίθετα οι δεύτερες αναδεικνύουν τον τόνο στην παραλήγουσα ως το τονικό σχήμα με την υψηλότερη συχνότητα εμφάνισης. Εξίσου σημαντικό είναι το γεγονός ότι η παραλήγουσα δεν αναδεικνύεται ως το επικρατέστερο τονικό σχήμα (emerging default), μόνο στα δεδομένα του πειράματος, αλλά και στα δεδομένα του Λεξικού. Επομένως, με βάση τη συχνότητα εμφάνισης της παραλήγουσας στο πείραμα και στο Λεξικό, καταλήγουμε στην ανάδειξη ενός άλλου επικρατέστερου τονικού σχήματος, πέραν της προπαραλήγουσας, το οποίο είναι επίσης φωνολογικά αμαρκάριστο στην Ελληνική. Με βάση τα νέα δεδομένα θα επαναδιατυπώσουμε την 1 η Υπόθεση. Αναδιατύπωση Υπόθεσης 1. e e g g st ess de lt st ess. Το τονικό σχήμα με την υψηλότερη συχνότητα εμφάνισης είναι ο τόνος στην παραλήγουσα (emerging default), σε αντίθεση με τον ουδέτερο τόνο που είναι στην προπαραλήγουσα (default stress). Ένα σημαντικό συμπέρασμα που πηγάζει από αυτή τη διαπίστωση είναι ότι η ανάδειξη της παραλήγουσας από τους ομιλητές του πειράματος και η μη ανάδειξη του ουδέτερου τόνου αποτελεί ένδειξη για την επίδραση της μορφολογίας πάνω στις επιλογές των ομιλητών. Για να εξακριβώσουμε την επίδραση της μορφολογίας, έγινε σύγκριση των δεδομένων του πειράματος με τα τονικά σχήματα των αντίστοιχων κατηγοριών του Λεξικού, η ομοιότητα των οποίων αποδεικνύει σε μεγάλο βαθμό την ύπαρξη λεξικά κωδικοποιημένου τόνου και την επίδραση του Νοητικού Λεξικού. Όσον αφορά την επίδραση του Νοητικού Λεξικού στις επιμέρους μορφολογικές τάξεις που εξετάστηκαν, διαπιστώνουμε ότι σε γενικές γραμμές οι ομιλητές ακολουθούν πιστά τα τονικά σχήματα των κατηγοριών του Λεξικού κατά την παραγωγή ψευδολέξεων των αντίστοιχων κατηγοριών του πειράματος. Οι αντιστοιχίες και αναντιστοιχίες μεταξύ των τονικών σχημάτων του πειράματος και του Λεξικού παρουσιάζονται στον Πίνακα 6.2 που ακολουθεί. 109

110 Πίνακας 6.2. Συγκριτικός πίνακας τονικών σχημάτων πειράματος και Λεξικού Σύνολο 2σ 3σ 4σ -ος Π PU > APU > U PU > U APU > PU U APU > PU > U Λ PU > U > APU PU > U APU > U > PU APU PU U -ο Π PU > APU > U PU > U APU > PU > U APU PU > U Λ APU > PU > U PU > U APU > PU > U APU > U > PU -ας Π PU > APU U PU > U PU > APU > U PU > APU U Λ PU APU U U > PU APU PU > U PU > APU U -α Π PU > APU > U PU > U PU > APU > U PU > APU > U Λ PU > U = PU PU > U PU > APU > U PU > APU > U -ι Π PU > U > APU PU > U PU > APU > U PU > APU > U Λ PU > U > APU U PU PU > U > APU PU > U Από τον Πίνακα 6.2 ο οποίος καθιστά άμεσα συγκρίσιμα τα αποτελέσματα του πειράματος και του Λεξικού εξάγουμε το συμπέρασμα ότι η επιρροή του Nοητικού Λεξικού εμφανίζεται ισχυρή στις περισσότερες τάξεις κλίσης. Η ιεραρχία των τονικών σχημάτων του Λεξικού ακολουθείται στις περισσότερες κατηγορίες του πειράματος, ενώ οι όποιες διαφορές αφορούν κυρίως τη δεύτερη και τρίτη θέση της τονικής ιεραρχίας (τρισύλλαβα σε -ος, τετρασύλλαβα σε -ο, τρισύλλαβα σε και τετρασύλλαβα σε -ι) και όχι το επικρατέστερο τονικό σχήμα. Διαφορά στο κυρίαρχο τονικά σχήμα υφίσταται ουσιαστικά μόνο στα δισύλλαβα σε -ας, ενώ στα τρισύλλαβα σε -ας και στα δισύλλαβα σε -ι, παρόλο που το πρώτο σε εμφάνιση τονικό σχήμα είναι διαφορετικό ανάμεσα στο πείραμα και στο Λεξικό, η στατιστική διαφορά μεταξύ των δύο πρώτων τονικών σχημάτων είναι στατιστικά ασήμαντη. Κατ επέκταση, η ομοιότητα στη συχνότητα εμφάνισης των τονικών σχημάτων ανάμεσα στο πείραμα και στο Λεξικό, μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι οι ομιλητές έχουν κωδικοποιήσει λεξικά τον τόνο, ο οποίος είναι εντυπωμένος στο Λεξικό τους, ανάλογα με τη συχνότητα εμφάνισης του στην εκάστοτε μορφολογική κατηγορία. Τα δεδομένα αυτά οδηγούν στην επαλήθευση της 2 ης Υπόθεσης της εργασίας. 110

111 2 η Υπόθεση Επίδραση του Νοητικού Λεξικού Επίδραση του νοητικού Λεξικού στις επιλογές των ομιλητών κατά τον τονισμό ψευδολέξεων οι οποίες φέρουν πραγματικές κλιτικές καταλήξεις. Η σύγκριση των πειραματικών δεδομένων και του Λεξικού έδειξε ότι οι ομιλητές αναπαράγουν με μεγάλη συνέπεια τα τονικά σχήματα της κάθε μορφολογικής κατηγορίας του Λεξικού, δίνοντας την εντύπωση ότι έχουν εσωτερικεύσει τη συχνότητα εμφάνισης του καθενός. Ωστόσο, δεν ακολουθούν πάντα πιστά τη συχνότητα εμφάνισης των τονικών σχημάτων του Λεξικού, αλλά σε κάποιες κατηγορίες φαίνεται να επηρεάζονται και από άλλους παράγοντες που οδηγούν στη διαμόρφωση διαφορετικής τονικής ιεραρχίας από αυτή του Λεξικού. Τα δισύλλαβα σε -ας και -ι δεν ακολουθούν τα τονικά πρότυπα του Λεξικού, αντίθετα οι ομιλητές του πειράματος κατεβάζουν το ποσοστό εμφάνισης της λήγουσας και εξυψώνουν το ποσοστό της παραλήγουσας. Η ίδια πτωτική τάση του ποσοστού της λήγουσας στο πείραμα, ισχύει και στις άλλες κατηγορίες όπου η λήγουσα εμφανίζεται με υψηλότερο ποσοστό εμφάνισης από τα άλλα δύο τονικά σχήματα στο Λεξικό (τρισύλλαβα σε -ος, τετρασύλλαβα σε -ο, τρισύλλαβα και τετρασύλλαβα σε ι). Ιδιαίτερης προσοχής χρήζει η κατηγορία των τετρασύλλαβων σε -ι, όπου η προπαραλήγουσα στο Λεξικό δεν έχει καμία εμφάνιση, ενώ στο πείραμα όχι απλώς εμφανίζεται, αλλά υπερβαίνει και το ποσοστό της λήγουσας. Συγκεκριμένα, τα ουδέτερα σε -ι στο Λεξικό εμφανίζουν σε πολύ μικρό ποσοστό τον τόνο στην προπαραλήγουσα (ακόμα και στην υποκατηγορία των τρισύλλαβων, ένα πολύ συγκεκριμένο υποσύνολο της τονίζεται στην προπαραλήγουσα, βλ. ενότητα 2.4.5), αλλά παρόλα αυτά στο πείραμα ο τόνος στην προπαραλήγουσα ξεπερνά σε εμφανίσεις τον τόνο στη λήγουσα. Το γεγονός αυτό ερμηνεύεται με την παραδοχή που διατυπώθηκε ήδη, ότι δηλαδή η λήγουσα θεωρείται περιθωριοποιημένο μετρικό καλούπι και έρχεται σε αντίθεση με το μέτρο της Ελληνικής, τον τροχαίο πόδα. Για το λόγο αυτό, στις κατηγορίες που το Λεξικό παραπέμπει σε ίαμβο και τον εμφανίζει με μεγάλη συχνότητα, οι ομιλητές μετριάζουν τη δυναμική αυτού του τονικού σχήματος και προτιμούν τονικά σχήματα που είναι φωνολογικά αμαρκάριστα στην Ελληνική. Αναντιστοιχία επίσης υπάρχει μεταξύ των ποσοστών της παραλήγουσας και της προπαραλήγουσας σε κάποιες κατηγορίες. Ενώ η προπαραλήγουσα δεν είναι το προτιμώμενο σχήμα των ομιλητών του πειράματος, παρόλο που θεωρείται ο 111

112 ουδέτερος τόνος, παρόλα αυτά στις περισσότερες κατηγορίες όπου το Λεξικό την εμφανίζει ως το υψηλότερο σε ποσοστό τονικό σχήμα, ακολουθείται πιστά η μεταφορά της συχνότητας εμφάνισής της (τρισύλλαβα και τετρασύλλαβα σε -ος και -ο). Δεν συμβαίνει το ίδιο όμως σε όλες τις κατηγορίες, καθώς στα τρισύλλαβα σε -ας, παρόλο που το Λεξικό προβάλλει τον τόνο στην προπαραλήγουσα, στο πείραμα υπερισχύει ο τόνος στην παραλήγουσα. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι η προπαραλήγουσα προτιμάται από τους ομιλητές του πειράματος αφενός στις κατηγορίες όπου παρουσιάζει τη μεγαλύτερη συχνότητα εμφάνισης και στο Λεξικό, και αφετέρου στις κατηγορίες που θεωρούνται πλέον μη παραγωγικές, δηλαδή στα ουσιαστικά σε -ος και στα ουδέτερα σε -ο (Αναστασιάδη, υπό έκδοση). Αντίθετα, όσον αφορά τα τρισύλλαβα σε -ας, τα οποία θεωρούνται διαθέσιμη τάξη, καθώς ενσωματώνονται σ αυτή δάνειες λέξεις και νεολογισμοί 18, παρόλο που στο Λεξικό αναδεικνύουν τον τόνο στην προπαραλήγουσα, οι ομιλητές του πειράματος προτιμούν να αναδείξουν τον τόνο στην παραλήγουσα. Μετά την παράθεση των συγκεκριμένων παρατηρήσεων πάνω στις αντιστοιχίες και στις αναντιστοιχίες των αποτελεσμάτων του πειράματος και του Λεξικού, οδηγούμαστε στην επαλήθευση της 3 ης Υπόθεσης. 3 η Υπόθεση. Μεταφορά της συχνότητας των τονικών σχημάτων του Λεξικού Α. Τα κυρίαρχα τονικά σχήματα της κάθε μορφολογικής κατηγορίας του Λεξικού θα εμφανιστούν με την ίδια συχνότητα και την ίδια σειρά εμφάνισης στις αντίστοιχες κατηγορίες των ψευδολέξεων. Μη μεταφορά της συχνότητας των μαρκαρισμένων τονικών σχημάτων του Λεξικού Β. Τα κυρίαρχα τονικά σχήματα της κάθε μορφολογικής κατηγορίας του Λεξικού δε θα εμφανιστούν με την ίδια συχνότητα και την ίδια σειρά εμφάνισης στις αντίστοιχες κατηγορίες των ψευδολέξεων, εάν εμπίπτουν σε μη γενικευτικούς φωνολογικούς κανόνες. 18 Βλ. Ενότητα

113 Η βαθιά επίδραση της συχνότητας αποδεικνύεται από την σχεδόν πιστή αναπαραγωγή της ιεραρχίας των τονικών σχημάτων του Λεξικού κατά την παραγωγή ψευδολέξεων των αντιστοίχων μορφολογικών κατηγοριών. Το μοντέλο των Hayes & Londe (2006) επιβεβαιώνεται σε μεγάλο βαθμό, καθώς στην προκειμένη περίπτωση η συχνότητα των τονικών σχημάτων αποδεικνύεται γνώση εσωτερικευμένη και κωδικοποιημένη, η οποία εφαρμόζεται με μεγάλη συνέπεια κατά την παραγωγή εξερχομένων που μοιάζουν ως προς την κατάληξη και το μέγεθος με πραγματικές λέξεις. Παράλληλα όμως επιβεβαιώνεται και το μοντέλο των Becker et al. (2011), σύμφωνα με το οποία η γραμματική παρεμβαίνει ως φίλτρο στα στατιστικά μοντέλα του Λεξικού τα οποία δεν είναι γενικευμένα στην γλώσσα. Η παρέμβαση αυτή διαφαίνεται μέσω της αναντιστοιχίας μεταξύ του ποσοστού της λήγουσας ανάμεσα στο πείραμα και το Λεξικό, καθώς επεμβαίνουν φωνολογικοί παράγοντες και συγκεκριμένα η μετρική συμμετρία με τα μη μαρκαρισμένα τονικά καλούπια της Ελληνικής, που εμποδίζουν τα στατιστικά πρότυπα του Λεξικού να εφαρμοστούν. Επίσης, η διαφορετική συμπεριφορά των ομιλητών ως προς το ταίριασμα της συχνότητας εμφάνισης της προπαραλήγουσας ανάμεσα στο πείραμα και στο Λεξικό στις κατηγορίες σε -ος και -ο και της μη αντιστοιχίας των ποσοστών εμφάνισής της στην κατηγορία σε -ας, ενισχύει περισσότερο το συγκεκριμένο μοντέλο. Η διαφορά αυτή μεταξύ των κατηγοριών -ος και -ο με τα σε -ας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι οι διαθέσιμες τάξεις, δηλαδή τα σε -ας (Αναστασιάδη, υπό έκδοση), επιτρέπουν πιο εύκολα την εφαρμογή φωνολογικών γενικεύσεων (την επικράτηση της παραλήγουσας), σε σχέση με τις κατηγορίες -ος και -ο που προέρχονται από παλαιότερες φάσεις της γλώσσας και δεν είναι πλέον παραγωγικές. Τέλος, όσον αφορά την εγκυρότητα της 4 ης Υπόθεσης, τα συμπεράσματα της έρευνας την επαληθεύουν, καθώς αποδεικνύεται ότι ενισχύουν το μοντέλο των Peperkamp & Dupoux (2002). 4 η Υπόθεση Λεξικά κωδικοποιημένος τόνος Οι ομιλητές της Ελληνικής δεν είναι κωφοί ως προς τον τόνο, αντίθετα τον έχουν κωδικοποιήσει λεξικά και θα ανατρέξουν στο Νοητικό Λεξικό όταν κληθούν να παράγουν νέες λέξεις με άγνωστες τονικές ιδιότητες. 113

114 Σύμφωνα με το μοντέλο των Peperkamp & Dupoux (2002), οι ομιλητές γλωσσών με λεξικό τονισμό κωδικοποιούν λεξικά τον τόνο και είναι σε θέση να εφαρμόσουν αυτή την εσωτερικευμένη γνώση κατά την παραγωγή νέων λέξεων. Αντίθετα, οι ομιλητές γλωσσών με σταθερό τόνο δεν χρειάζεται να κωδικοποιήσουν λεξικά τον τόνο, επειδή η θέση του είναι σταθερή σε συγκεκριμένη συλλαβή. Τα αποτελέσματα της παρούσας εργασίας ενισχύουν το μοντέλο αυτό, τουλάχιστον το σκέλος που αφορά την κατάκτηση του τόνου από ομιλητές γλωσσών με λεξικό τονισμό. Αν και το πείραμα της έρευνας αυτής δεν σχετίζεται με την κατάκτηση, καθώς οι ομιλητές είναι σε στάδιο που έχουν ήδη κατακτήσει τον τόνο, ωστόσο τα δεδομένα παρέχουν ενδείξεις ικανές να θεωρήσουμε ότι ο τόνος είναι λεξικά κωδικοποιημένος. Η μεγάλου βαθμού αντιστοιχία μεταξύ των τονικών σχημάτων του πειράματος και του Λεξικού σίγουρα δεν είναι τυχαία και αποκαλύπτει ισχυρή επίδραση του Νοητικού Λεξικού κατά την παραγωγή νέων λέξεων. Συνοψίζοντας, θα αναφέρουμε τα βασικότερα ευρήματα που προέκυψαν από την παρούσα έρευνα. Κατ αρχάς διαπιστώθηκε ότι η κάθε κλιτική τάξη εμφανίζει διαφορετικά τονικά σχήματα. Τα ουσιαστικά σε -ος και -ο που προέρχονται από παλαιότερες φάσεις της γλώσσας και δεν είναι πλέον παραγωγική κατηγορία δείχνουν μια προτίμηση για τόνο στην προπαραλήγουσα, ο οποίος θεωρητικά είναι ο ουδέτερος τόνος στην ελληνική. Αντίθετα, οι υπόλοιπες κατηγορίες που θεωρούνται πιο παραγωγικές (-ας, -α, -ι) δείχνουν προτίμηση για τόνο στην παραλήγουσα. Όσον αφορά τη συχνότητα εμφάνισης των τονικών σχημάτων, διαπιστώθηκε ότι η παραλήγουσα είναι το επικρατέστερο τονικό σχήμα στο σύνολο των ουσιαστικών του πειράματος αλλά και του Λεξικού, ενώ το σχήμα με τη χαμηλότερη συχνότητα εμφάνισης είναι η λήγουσα. Η χαμηλή συχνότητα εμφάνισης της λήγουσας αποδίδεται στο γεγονός ότι είναι μαρκαρισμένο τονικό σχήμα για την ελληνική, αλλά και διαγλωσσικά, καθώς παραπέμπει σε ιαμβικό μέτρο, σε αντίθεση με τα άλλα δύο τονικά σχήματα που μπορούν να ερμηνευθούν στα πλαίσια του τροχαϊκού μέτρου. Μια επίσης σημαντική διαπίστωση που προκύπτει απ τα αποτελέσματα του πειράματος, αλλά και του Λεξικού, είναι η ανάδειξη ενός συγκεκριμένου τονικού σχήματος, της παραλήγουσας, η οποία αναδεικνύεται ως το επικρατέστερο τονικό σχήμα (emerging default). Το πόρισμα αυτό συμβαδίζει με τα συμπεράσματα των υπόλοιπων πειραματικών μελετών για τον τόνο στην ελληνική (Protopapas, 2006, Revithiadou et al., 2011), ενώ έρχεται σε αντίθεση με τις θεωρητικές μελέτες που αναδεικνύουν τον ουδέτερο φωνολογικό τόνο στην προπαραλήγουσα (Malikouti- 114

115 Drachman & Drachman, 1989, Ράλλη & Τουρατζίδης, 1992, Drachman & Malikouti- Drachman, 1999, Revithiadou, 1999, 2007, Apoussidou, 2003, Burzio & Tantalou, 2006). Εφόσον και τα δύο τονικά σχήματα είναι φωνολογικά αποδεκτά από το μετρικό σύστημα της ελληνικής, εάν ληφθεί υπόψη ο παράγοντας της συχνότητας εμφάνισης, η θέση του ουδέτερου τόνου στην προπαραλήγουσα θα μπορούσε να αναθεωρηθεί. Ιδιαίτερα σημαντικό επίσης είναι το γεγονός ότι οι ομιλητές του πειράματος δεν προτίμησαν τον ουδέτερο τόνο στην προπαραλήγουσα κατά την παραγωγή νέων λέξεων, αλλά επέλεξαν κυρίως τον τόνο στην παραλήγουσα, ενώ αντίθετα ο τόνος στην προπαραλήγουσα προτιμήθηκε μόνο στις κατηγορίες που τον αναδείκνυε το Λεξικό. Οδηγούμαστε επομένως στο συμπέρασμα ότι οι ομιλητές βασίζονται σε μεγάλο βαθμό στη μορφολογική δομή των λέξεων και ότι συγκεκριμένα κλιτικά μορφήματα κατευθύνουν προς συγκεκριμένα τονικά σχήματα. Με τη σειρά του, το συμπέρασμα αυτό μας αποδεικνύει την ύπαρξη λεξικά κωδικοποιημένου τόνου, ο οποίος μεταφέρεται κατά την παραγωγή νέων λέξεων με υπαρκτές κλιτικές καταλήξεις. Επομένως, η απάντηση στο βασικό ερώτημα της εργασίας είναι ότι με βάση την αντιστοιχία των τονικών σχημάτων μεταξύ του πειράματος και του Λεξικού, η επίδραση του Νοητικού Λεξικού κατά την παραγωγή νέων λέξεων είναι αδιαμφισβήτητη. Παρόλα αυτά, η μορφολογική πληροφορία δεν είναι πάντα ο κύριος παράγοντας διαμόρφωσης των τονικών σχημάτων, όπως αποδεικνύεται από τη διαφορά των τονικών σχημάτων του πειράματος και του Λεξικού σε κάποιες κατηγορίες (δισύλλαβα σε -ας και -ι, τρισύλλαβα σε ας, τετρασύλλαβα σε -ι). Κρίνοντας από τα αποτελέσματα των τάξεων αυτών του πειράματος και του Λεξικού, καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι οι φωνολογικοί παράγοντες υπερισχύουν των μορφολογικών, μόνο σε περιπτώσεις που το Λεξικό επιβάλλει μη γενικευμένα τονικά σχήματα που θεωρούνται μαρκαρισμένα μετρικά για την Ελληνική ή και διαγλωσσικά (π.χ. η λήγουσα που παραπέμπει σε ίαμβο). Ωστόσο, η ομοιότητα στην ιεραρχία των περισσότερων τονικών σχημάτων μεταξύ των μορφολογικών κατηγοριών του πειράματος και του Λεξικού είναι η απόδειξη του βαθμού επίδρασης της μορφολογίας πάνω στον τονισμό, η οποία αποδεικνύεται πιο καθοριστική από τους φωνολογικούς παράγοντες στις περισσότερες περιπτώσεις. Στην παρούσα εργασία διερευνήθηκε ο ρόλος της μορφολογίας ως προς τον προσδιορισμό της θέσης του τόνου, καθώς και το κατά πόσο είναι κωδικοποιημένος 115

116 στις λεξικές αναπαραστάσεις των μορφημάτων του Νοητικού Λεξικού. Πολλά ερωτήματα ωστόσο παραμένουν ανοιχτά, καθώς δεν μπορούν να εξεταστούν διεξοδικά στα πλαίσια μιας εργασίας. Ένα βασικό θέμα που χρειάζεται περαιτέρω εξέταση και δεν μπορεί να καλυφθεί στα πλαίσια λίγων μόνο ερευνών είναι η σχέση μεταξύ του ουδέτερου τόνου (default stress) και του επικρατέστερου τονικού σχήματος (emerging default), καθώς και το πώς θα μπορούσαν να συνυπάρξουν σε ένα ενιαίο θεωρητικό πλαίσιο. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον επίσης θα παρουσίαζε και η εξέταση άλλων μορφολογικών κατηγοριών, όπως το γένος, ως προς το αν και σε ποιο βαθμό μπορούν να επηρεάσουν τη διαμόρφωση των τονικών σχημάτων. Επιπλέον συμπεράσματα για τη λεξική κωδικοποίηση του τόνου θα μπορούσε να δώσει ακόμα η εφαρμογή τέτοιου τύπου πειράματος σε μη φυσικούς ομιλητές της ελληνικής, και κυρίως σε ομιλητές γλωσσών που δεν έχουν λεξικό τόνο. Τέλος, τέτοιου τύπου πειραματική διαδικασία θα μπορούσε να γίνει σε ομιλητές που βρίσκονται σε στάδιο κατάκτησης της γλώσσας, ώστε να μελετηθεί πιο συστηματικά ο τρόπος που αντιλαμβάνονται και προσλαμβάνουν τον τόνο. Όλα αυτά τα ερωτήματα μπορούν να διερευνηθούν στα πλαίσια επόμενων εργασιών που εξετάζουν τη φύση του τόνου της ελληνικής. 116

117 Βιβλιογραφία Alderete, John (1999). Morphologically governed accent in Optimality Theory. PhD dissertation, University of Massachusetts, Amherst. Αναστασιάδη-Συμεωνίδη, Άννα (2002). Αντίστροφο Λεξικό της Νέας Ελληνικής. Θεσσαλονίκη. Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών, Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη. [ Anastasiadi-Symeonidi, Anna & Georgia Nikolaou (2011). L adaptation morphologique des emprunts néologiques en quoi est-elle précieuse?». Langages Αναστασιάδη- Συμεωνίδη, Άννα (υπό έκδοση). Το Νεοελληνικό Σύστημα των Ουσιαστικών και οι Τάσεις του. 10 ο Διεθνές Συνέδριο Ελληνικής Γλωσσολογίας, Κομοτηνή, 1-4 Σεπτεμβρίου Apoussidou, Diana (2003). Irregular Accent Patterns in Correspondence Theory. In Elizabeth Athanasopoulou-Mela (ed.) Selected Papers on Theoretical and Applied Linguistics. Thessaloniki: Aristotle University of Thessaloniki Apoussidou, Diana (2007). The learnability of Metrical Phonology. PhD dissertation. University of Amsterdam. Becker, Michael, Nihan Ketrez & Andrew Nevins (2011). The surfeit of the stimulus: Analytical biases filter lexical statistics in Turkish laryngeal alternations. Language Burzio, Luigi (2002). Surface-to-Surface Morphology: when your Representations turn into Constraints. In P. Boucher (ed.) Many Morphologies. Cascadilla Press Burzio, Luigi (2005). Sources of Paradigm Uniformity. In Laura J. Downing, T. A. Hall, Renate Raffelsiefen, (eds.) Paradigms in Phonological Theory. Oxford: Oxford University Press Burzio, Luigi & Niki Tantalou (2006). Modern Greek Accent and Faithfulness Constraints in OT. Manuscript, Johns Hopkins University. Crosswhite, Katherine, John Alderete, Tim Beasley & Vita Markman (2003). In Gina Garding & Minu Tsujimura (eds.) WCCFL 22. Somerville, MA: Cascadilla Press

118 Crystal, David (2003). A dictionary of Linguistics and Phonetics. Blackwell. Drachman, Gabriel & Angeliki Malikouti-Drachman (1999). Greek word accent. In Harry van der Hulst (ed.) Word Prosodic Systems in the Languages of Europe. Berlin & New York: Mouton de Gruyter. Fainleib, Lena (2008). Default stress in unpredictable stress languages: evidence from Russian and Hebrew. MA dissertation, Tel Aviv University. Halle, Morris & Jean-Roger Vergnaud An Essay on Stress. Cambridge, MA: MIT Press. Halle, Morris & William Idsardi (1995). General properties of stress and metrical structure. In John A. Goldsmith (ed.) The Handbook of Phonological Theory Oxford and Cambridge, MA: Blackwell Publishers Hammond, Michael (1995). There is no Lexicon! Ms., University of Arizona, Tuscon. Hayes, Bruce (1989/1984). The prosodic hierarchy in meter. In Paul Kiparsky and Gilbert Youmans (eds.) Rhythm and Meter. Orlando: Academic Press Hayes, Bruce (1995). Metrical Stress Theory. Principles and Case Studies. Chicago and London: The University of Chicago Press. Hayes, Bruce & Zsuzsa C. Londe (2006). Stochastic phonological knowledge: The case of Hungarian vowel harmony. Phonology Holton, David, Peter Mackridge & Ειρήνη Φιλιππάκη-Warburton (2008). Γραμματική της ελληνικής γλώσσας. Αθήνα: Πατάκης. Hulst, Harry, van der (1999). Word stress. In Harry van de Hulst (ed.) Word Prosodic Systems in the Languages of Europe. Berlin and New York: Mouton de Gryuter Idsardi, William (1992). The Computation of Prosody. Doctoral dissertation, MIT, Cambridge, MA. Inkelas, Sharon (1999/1994). Exceptional stress-attacking suffixes in Turkish: Representations versus the grammar. In Rene Kager, Harry van der Hulst and Wim Zonneveld (eds.) The Prosody-Morphology Interface. Cambridge University Press Kabak, Baris & Irene Vogel (2001). The phonological word and stress assignment in Turkish. Phonology

119 Kager, René (1995). Consequences of catalexis. In Harry van der Hulst, Jeroen van de Weijer (ed.) Leiden in Last. HIL Phonology Papers I. The Hague: Holland Academic Graphics Karvonen, Daniel (2008). Explaining non finality: Evidence from Finnish. In Charles B Chang & Hannah J. Haynie. (eds.) Proceedings of the 26th West Coast Conference on Formal Linguistics. Somerville, MA: Cascadilla Proceedings Project Kiparsky, Paul (1982). Lexical morphology and phonology. In Linguistics in the Morning Calm, The Linguistic Society of Korea. Seoul: Hanshin Kiparsky, Paul (1991). Catalexis. Ms. Stanford University and Wissenschaftskolleg zu Berlin. Κλαίρης, Χρήστος & Γεώργιος Μπαμπινιώτης (2005). Γραμματική της νέας ελληνικής Δομολειτουργική-Επικοινωνιακή. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. Lavitskaya, Yulia & Barış Kabak (2011a). Russian accentual system revisited: experimental and diachronic evidence. Paper presented at OCP8, Marakesh. Lavitskaya, Yulia & Barış Kabak (2011b). Default stress in Russian: An experimental study. Paper presented at the International Workshop on Suprasegmentals in Acquisition and Processing, University of Konstanz, 31 May-1 June McCarthy, John J. & Alan Prince (1995). Faithfulness and reduplicative identity. In Jill N. Beckman, Laura Walsh Dickey & Suzanne Urbanczyk (eds.) University of Massachusetts Occasional Papers 18: Papers in Optimality Theory. University of Massachusetts, Amherst: GLSA Mackridge, Peter (1985). The Modern Greek Language. Oxford University Press. Mτφρ. Κ. Πετρόπουλος. Η νεοελληνική γλώσσα Αθήνα: Πατάκης. Malikouti-Drachman, Angeliki & Gaberell Drachman (1989). Τονισμός στα Ελληνικά. Στο Μελέτες για την Ελληνική Γλώσσα 9. Θεσσαλονίκη: Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Meldov, Janis Leanne (1990). Structure and stress in the phonology of Russian. PhD dissertation, MIT, Cambridge, MA. Nikolaeva, Tatiana (1971). Mesto udareniia i foneticheskii sostav slova (rasstanovka udareniia v neizvestnykh slovakh inostrannogo proizkhozhdeniia). In F.P. Filin et al. (eds.), Fonetika. Fonologiia. Grammatika. K semidesiatiletiiu A.A. Reformatskogo. Moscow: Nauka. Peperkamp, Sharon & Emmanuel Dupoux (2002). A typological study of stress 119

120 deafness. In Carlos Gussenhoven & Natasha Warner (eds.) Laboratory Phonology 7. Berlin: Mouton de Gruyter Peperkamp, Sharon (2004). Lexical exceptions in stress systems: arguments from early language acquisition and adult speech perception. Lg Peperkamp, Sharon, Inga Vendelin & Emmanuel Dupoux (2010). Perception of predictable stress: A cross-linguistic investigation. Journal of Phonetics Πετρούνιας, Ευάγγελος (2002). Νεοελληνική Γραμματική και Συγκριτική Ανάλυση. 1 ος τόμος, Φωνητική και Εισαγωγή στη Φωνολογία. Μέρος Α, Θεωρία. Θεσσαλονίκη: Ζήτη. Pinker, Steven (2000). Το γλωσσικό Ένστικτο: Πώς ο νους δημιουργεί τη γλώσσα. Εκδόσεις Κάτοπτρο. Protopapas, Athanassios, Svetlana Gerakaki & Stella Alexandri (2006). Lexical and Default stress assignment in reading Greek. Journal for Research in Reading Ράλλη, Αγγελική & Λουδοβίκος Τουρατζίδης (1992). Υπολογιστική Επεξεργασία του του τονισμού της Νέας Ελληνικής. Στο Μελέτες για την Ελληνική Γλώσσα 12. Θεσσαλονίκη: Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Ράλλη, Αγγελική (2005). Μορφολογία. Αθήνα: Πατάκης. Revithiadou, Anthi (1999). Headmost Accent Wins. Head Dominance and Ideal Prosodic Form in Lexical Accent Systems. Holland Academic Graphics: The Hague. Revithiadou, Anthi (2007). Colored Turbid accents and Containment: A case study from lexical stress. In Sylvia Blaho, Patrick Bye & Martin Krämer (eds.) Freedom of Analysis? Berlin and New York: Mouton de Gruyter Ρεβυθιάδου, Ανθή (2011). Σημειώσεις μεταπτυχιακού μαθήματος, Φωνολογία της Ελληνικής. Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Revithiadou, Anthi, Kalomoira Nikolou & Despoina Papadopoulou (In prep). In the absence of morphological conditioning: An experimental investigation of stress in Greek acronyms. Ms., Aristotle University of Thessaloniki & University of the Aegean. Roca, Iggy (2005). Saturation of parameter settings in Spanish stress. Phonology Serkirk, Elizabeth (1982). The syntax of Words. MIT Press. 120

121 Σετάτος, Μιχάλης (1974). Φωνολογία της Κοινής Νεοελληνικής. Αθήνα: Παπαζήσης. Trask, L.R. (1996). A dictionary of Phonetics and Phonology. Routledge. Τριανταφυλλίδης, Μανόλης (1941). Νεοελληνική Γραμματική (της Δημοτικής). Αθήνα: ΟΕΣΒ, β έκδ Θεσσαλονίκη: Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών. Williams, Edwin (1981). On the notions Lexically Related and Head of the Word. Linguistic Inquiry 12: Χατζησαββίδης, Σωφρόνης (2009). Γραμματική της νέας ελληνικής: Θεωρητικές βάσεις και περιγραφή. Τόμος Α (Φωνητική-Φωνολογία-Μορφολογία). Θεσσαλονίκη: Βάνιας. Χριστοφίδου, Αναστασία «Γένος και κλίση στην ελληνική Μια φυσική προσέγγιση». Στο Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδη, Αγγελική Ράλλη, Δέσποινα Χειλά-Μαρκοπούλου, Το γένος. Αθήνα: Πατάκης Zuraw, Kie Ross (2000). Patterned exceptions in phonology. PhD dissertation, University of California, Los Angeles. Ηλεκτρονικές πηγές φωτογραφιών πειράματος

122 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι Παραδείγματα δεδομένων Λεξικού Ουσιαστικά σε -ος Ουσιαστικά σε -ο 122

123 Ουσιαστικά σε -ας Ουσιαστικά σε -α 123

124 Ουσιαστικά σε -ι 124

125 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙ Ψευδολέξεις ναβος ατρο λιχας ροπα βλουμι σπουχος περο βεκας δεα φιτι τρετος πιχο λορας αθα πορκι παζος θουδρο παρνας πραλα σεδι χοπος χρηνο μοσας θενα ρατι ριλος κετο κουχας μοζα ζουχι δεγος λομπο σακτας πτουρα θυνι ουπος κτουλο εχρας κιχα λοδι θινος γανο ψουγας λουγα κεσι γρονος ποκλο φιρας φλικα δαλι πορυνος ασονο μοτηκας γαδυκα παταλι αλαγος γαλυτο γαρουτας γραουνα αδοφι ληνιχος εγιγρο χουδενας λεμαβα πεφατι φολεδος δουρεφο πιφοτας φασορα σαρενι δενουλος αλαπο φλητοκας ριμεθα δαπρανι ομοτος βολεκτο λοπυνας αθορα ρονουμι βαροκος πλαρυφο φολουμας σοναγα σταβυρι λακεβος συλομο αλεδας καλεχα χανοτι κελουπος χασπαμο κουχανας ρεβουφα πραβεσι ποζαμος δαζουνο βραπανας πλαρυνα ξαριτι ασταμανος σαριβανο αφαρενας αμεφαδα τακρυνιπι καμιδερος κοδηνερο απρεολας αθυλιβα φαλιστενι μαδιρουνος λομαδονο αλαπουνας αριγεβα δελιμοτι φαργινιθος ερπανουτο ταλαγραμας αλαδουκα χαλαφουρι βολυμοπος νουγαλισο πιδανερας τανιδορα καριφανι απτορεσος βονοταδο επεσκαμας ραματιχα πακτιμορι χανιμαλος λανικεστο βαλαστιχας φαραχανα γουγουταρι τροτονιλος αχαντουκο κριπολοπας πελιτσογα μοκοχυθι πορποζονος αλπαδοτο ιαδινας δεριτεκα λυφαδισι σαρταθουλος αζεπτιδο μαλετουδας αγκιβουζα ζαβιγκουρι 125

126 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙΙ. Προτάσεις και εικόνες Ο-Η-Το ταξιδεύει στο διάστημα [ΧΟΠΟΣ] Ο-Η-Το απειλεί τις ορεινές περιοχές της Ασίας [ΘΟΥΔΡΟ] 126

127 Ο-Η-Το βασιλεύει στην Ανταρκτική [ΛΟΡΑΣ] Ο-Η-Το αλλάζει το χρώμα των υγρών [ΔΕΑ] 127

128 Ο-Η-Το φυτρώνει σε ασιατικά εδάφη [ΣΕΔΙ] Ο-Η-Το επιτίθεται σε αεροπλάνα [ΛΗΝΙΧΟΣ] 128

129 Ο-Η-Το φαίνεται μόνο με τηλεσκόπιο [ΕΓΙΓΡΟ] Ο-Η-Το καλύπτει δέντρα [ΧΟΥΔΕΝΑΣ] 129

130 Ο-Η-Το έχει έναν κάτοικο [ΡΙΜΕΘΑ] Ο-Η-Το ρυθμίζει την κίνηση των δορυφόρων [ΑΔΟΦΙ] 130

131 Ο-Η-Το βρίσκεται ανάμεσα στα σύννεφα [ΦΑΡΓΙΝΙΘΟΣ] Ο-Η-Το αντικαθιστά τη φωτιά [ΕΡΠΑΝΟΥΤΟ] 131

132 Ο-Η-Το διακοσμεί πολυκατοικίες [ΠΙΔΑΝΕΡΑΣ] Ο-Η-Το συσσωρεύει ηλιακή ενέργεια [ΑΡΙΓΕΒΑ] 132

133 Ο-Η-Το φτιάχτηκε από μια τηλεόραση και ένα ενυδρείο [ΚΑΡΙΦΑΝΙ] Ο-Η-Το ελκύει εκατομμύρια τουρίστες κάθε χρόνο [ΔΕΡΙΤΕΚΑ] 133

ΠΕΡΙΓΡΑΜΜΑ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ. Γραμματική της Νέας Ελληνικής

ΠΕΡΙΓΡΑΜΜΑ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ. Γραμματική της Νέας Ελληνικής ΠΕΡΙΓΡΑΜΜΑ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ (1) ΓΕΝΙΚΑ ΣΧΟΛΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ ΕΠΙΠΕΔΟ ΣΠΟΥΔΩΝ ΠΡΟΠΤΥΧΙΑΚΟ ΚΩΔΙΚΟΣ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ ΦΥ6755 ΕΞΑΜΗΝΟ ΣΠΟΥΔΩΝ ΣΤ ΤΙΤΛΟΣ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ Γραμματική της Νέας Ελληνικής ΑΥΤΟΤΕΛΕΙΣ ΔΙΔΑΚΤΙΚΕΣ

Διαβάστε περισσότερα

Θέµατα Μορφολογίας της Νέας Ελληνικής Ι. Κώστας Δ. Ντίνας Πανεπιστήµιο Δυτικής Μακεδονίας

Θέµατα Μορφολογίας της Νέας Ελληνικής Ι. Κώστας Δ. Ντίνας Πανεπιστήµιο Δυτικής Μακεδονίας Θέµατα Μορφολογίας της Νέας Ελληνικής Ι Κώστας Δ. Ντίνας Πανεπιστήµιο Δυτικής Μακεδονίας Η παρουσίαση επιλεγµένα θέµατα µορφολογίας της νέας ελληνικής µορφολογικά χαρακτηριστικά της ΝΕ, η λέξη στη νέα

Διαβάστε περισσότερα

καταλήξεις ασυναίρετων της β' κλίσης Ενικός ον. γεν. δοτ. αιτ. κλ. -ον -ου -ῳ -ον -ον -ος -ου -ῳ -ον -ε Πληθυντικός -οι -ων -οις -ους -οι

καταλήξεις ασυναίρετων της β' κλίσης Ενικός ον. γεν. δοτ. αιτ. κλ. -ον -ου -ῳ -ον -ον -ος -ου -ῳ -ον -ε Πληθυντικός -οι -ων -οις -ους -οι Η δεύτερη κλίση περιλαμβάνει ονόματα: αρσενικά και θηλυκά σε: -ος ουδέτερα σε: -ον συνηρημένα σε: -ους, -ουν αττικόκλιτα αρσενικά και θηλυκά σε: -ως, ουδέτερα σε: -ων Τα αρσενικά και τα θηλυκά της β' κλίσης

Διαβάστε περισσότερα

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΙΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΛΟΓΟΥ ΚΑΙ ΑΚΟΗΣ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΙΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΛΟΓΟΥ ΚΑΙ ΑΚΟΗΣ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΙΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΛΟΓΟΥ ΚΑΙ ΑΚΟΗΣ Ενότητα 4: Χαρακτηριστικά της Ομιλίας Φωνητική και Φωνολογία (2ο Μέρος) Οκαλίδου Αρετή Τμήμα Εκπαιδευτικής και Κοινωνικής Πολιτικής Άδειες Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό

Διαβάστε περισσότερα

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΔΙΑΤΜΗΜΑΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ (Δ.Π.Μ.Σ.)

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΔΙΑΤΜΗΜΑΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ (Δ.Π.Μ.Σ.) ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΔΙΑΤΜΗΜΑΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ (Δ.Π.Μ.Σ.) «Διερμηνεία και Μετάφραση» Tων Τμημάτων: Φιλολογίας, Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας, Γαλλικής Γλώσσας και

Διαβάστε περισσότερα

Αρσενικά ουσιαστικά προπαροξύτονα σε -ος

Αρσενικά ουσιαστικά προπαροξύτονα σε -ος Ονοματεπώνυμο: Ημ/νία: Κυριακή, 25 Νοεμβρίου 2018 Αρσενικά ουσιαστικά προπαροξύτονα σε -ος Η κατηγορία αυτών των ουσιαστικών παρουσιάζει κάποια δυσκολία στην κλίση, γιατί δεν μπορούμε να πούμε πως υπάρχουν

Διαβάστε περισσότερα

Δευτερόκλιτα επίθετα

Δευτερόκλιτα επίθετα Δευτερόκλιτα επίθετα Τα δευτερόκλιτα επίθετα χωρίζονται στις παρακάτω κατηγορίες: 1. Ασυναίρετα Τριγενή και τρικατάληκτα, π.χ. ὁ σοφὸς, ἡ σοφὴ, τὸ σοφόν, ὁ δίκαιος, ἡ δικαία, τὸ δίκαιον Τριγενή και δικατάληκτα,

Διαβάστε περισσότερα

Γραμματική και Συντακτικό Γ Δημοτικού ανά ενότητα - Παρασκευή Αντωνίου

Γραμματική και Συντακτικό Γ Δημοτικού ανά ενότητα - Παρασκευή Αντωνίου Ενότητα 1η: «Πάλι μαζί!» Σημεία στίξης: τελεία ερωτηματικό...4 Η δομή της πρότασης: ρήμα υποκείμενο αντικείμενο...5 Ουσιαστικά: αριθμοί γένη...6 Ονομαστική πτώση ουσιαστικών...6 Οριστικό άρθρο...7 Ερωτηματικές

Διαβάστε περισσότερα

Τα ουσιαστικά. Ενικός αριθµός Πληθυντικός αριθµός

Τα ουσιαστικά. Ενικός αριθµός Πληθυντικός αριθµός Τα ουσιαστικά Ανισοσύλλαβα ουσιαστικά λέµε τα ουσιαστικά που στον πληθυντικό έχουν µια παραπάνω συλλαβή, ενώ ισοσύλλαβα αυτά που έχουν στον ενικό και στον ενικό και τον πληθυντικό τον ίδιο αριθµό συλλαβών.τα

Διαβάστε περισσότερα

ΑΜΑΛΙΑ ΑΡΒΑΝΙΤΗ, University of California, San Diego (UCSD)

ΑΜΑΛΙΑ ΑΡΒΑΝΙΤΗ, University of California, San Diego (UCSD) 1 APPENDIX I Εισαγωγικό Επίπεδο ΑΜΑΛΙΑ ΑΡΒΑΝΙΤΗ, University of California, San Diego (UCSD) ΠΡΟΦΟΡΑ ΚΑΙ ΕΠΙΤΟΝΙΣΜΟΣ Η επιτυχία της επικοινωνίας εξαρτάται από την ικανότητα να αντιλαμβάνεται κανείς τον

Διαβάστε περισσότερα

ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ ΣΥΝΤΑΞΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ ΣΥΝΤΑΞΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η Γραμματική εντάσσεται στα ευρύτερα πλαίσια του γλωσσικού μαθήματος. Δε διδάσκεται χωριστά, αλλά με βάση την ενιαία προσέγγιση της γλώσσας, όπου έμφαση δίνεται στη λειτουργική χρήση της. Διδάσκεται

Διαβάστε περισσότερα

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ ΑΝΟΙΚΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ. Εισαγωγή στη Γλωσσολογία Ι. Μορφολογία

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ ΑΝΟΙΚΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ. Εισαγωγή στη Γλωσσολογία Ι. Μορφολογία ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ ΑΝΟΙΚΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ Εισαγωγή στη Γλωσσολογία Ι Διδάσκοντες: Επίκ. Καθ. Μαρία Λεκάκου, Λέκτορας Μαρία Μαστροπαύλου Άδειες Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται σε άδειες

Διαβάστε περισσότερα

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΙΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΛΟΓΟΥ ΚΑΙ ΑΚΟΗΣ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΙΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΛΟΓΟΥ ΚΑΙ ΑΚΟΗΣ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΙΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΛΟΓΟΥ ΚΑΙ ΑΚΟΗΣ Ενότητα 9: Σημασιολογική οργάνωση του λόγου νοητό λεξικό Οκαλίδου Αρετή Τμήμα Εκπαιδευτικής και Κοινωνικής Πολιτικής Άδειες Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται

Διαβάστε περισσότερα

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΟ ΒΟΗΘΗΜΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ ΤΩΝ ΔΙΔΑΣΚΟΝΤΩΝ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΩΣ ΔΕΥΤΕΡΗ/ΞΕΝΗ ΓΛΩΣΣΑ ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΟ ΒΟΗΘΗΜΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ ΤΩΝ ΔΙΔΑΣΚΟΝΤΩΝ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΩΣ ΔΕΥΤΕΡΗ/ΞΕΝΗ ΓΛΩΣΣΑ ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ 1 Εκμάθηση του λεξιλογίου μιας γλώσσας σημαίνει να γνωρίζει ο σπουδαστής τη μορφή, τη σημασία, την κλίση, την παραγωγή, την πραγματολογική λειτουργία, την κοινωνική χρήση μιας λέξης.

Διαβάστε περισσότερα

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΘΕΩΡΙΑΣ ΤΗΣ ΜΟΥΣΙΚΗΣ

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΘΕΩΡΙΑΣ ΤΗΣ ΜΟΥΣΙΚΗΣ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΘΕΩΡΙΑΣ ΤΗΣ ΜΟΥΣΙΚΗΣ 1 Οι ήχοι που χρησιμοποιούμε στη μουσική λέγονται νότες ή φθόγγοι και έχουν επτά ονόματα : ντο - ρε - μι - φα - σολ - λα - σι. Η σειρά αυτή επαναλαμβάνεται πολλές φορές

Διαβάστε περισσότερα

Διάταξη Θεματικής Ενότητας ΕΛΠ48 / Ελληνική Γλώσσα και Γλωσσολογία

Διάταξη Θεματικής Ενότητας ΕΛΠ48 / Ελληνική Γλώσσα και Γλωσσολογία Διάταξη Θεματικής Ενότητας ΕΛΠ48 / Ελληνική Γλώσσα και Γλωσσολογία Σχολή ΣΑΚΕ Σχολή Ανθρωπιστικών και Κοινωνικών Επιστημών Πρόγραμμα Σπουδών ΕΛΠ Σπουδές στον Ελληνικό Πολιτισμό Θεματική Ενότητα ΕΛΠ48 Ελληνική

Διαβάστε περισσότερα

Β τάξη. Κειµενικοί στόχοι Λεξικογραµµατικοί στόχοι Γραπτά µηνύµατα του περιβάλλοντος

Β τάξη. Κειµενικοί στόχοι Λεξικογραµµατικοί στόχοι Γραπτά µηνύµατα του περιβάλλοντος Β τάξη Στο δρόµο για το σχολείο Ενότητα Κειµενικοί στόχοι Λεξικογραµµατικοί στόχοι Γραπτά µηνύµατα του περιβάλλοντος Προφορικός λόγος: Απαντητική ετοιµότητα Αναδιήγηση Συζήτηση Διατύπωση γνώµης Κατάτµηση

Διαβάστε περισσότερα

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗΣ ΚΑΙ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑΣ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ ΜΟΝΑ Α ΑΥΤΟΜΑΤΗΣ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑΣ ΦΥΣΙΚΩΝ ΓΛΩΣΣΩΝ

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗΣ ΚΑΙ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑΣ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ ΜΟΝΑ Α ΑΥΤΟΜΑΤΗΣ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑΣ ΦΥΣΙΚΩΝ ΓΛΩΣΣΩΝ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗΣ ΚΑΙ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑΣ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ ΜΟΝΑ Α ΑΥΤΟΜΑΤΗΣ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑΣ ΦΥΣΙΚΩΝ ΓΛΩΣΣΩΝ Ονοµατικά σύνολα της Νέας Ελληνικής: Εξάλειψη µορφολογικών αµφισηµιών

Διαβάστε περισσότερα

ΕΦΗΜΕΡΙ Α ΤΗΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΕΩΣ

ΕΦΗΜΕΡΙ Α ΤΗΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΕΩΣ E ΕΦΗΜΕΡΙ Α ΤΗΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΕΩΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ 1245 23 Φεβρουαρίου 2018 ΤΕΥΧΟΣ ΤΡΙΤΟ Αρ. Φύλλου 192 ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΙ - ΛΟΙΠΟΙ ΦΟΡΕΙΣ ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ Αριθμ. 1718013812/22-12-2017

Διαβάστε περισσότερα

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΕΙΡΑΙΩΣ ΣΧΟΛΗ ΝΑΥΤΙΛΙΑΣ & ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΝΑΥΤΙΛΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ στη «ΝΑΥΤΙΛΙΑ»

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΕΙΡΑΙΩΣ ΣΧΟΛΗ ΝΑΥΤΙΛΙΑΣ & ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΝΑΥΤΙΛΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ στη «ΝΑΥΤΙΛΙΑ» ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΕΙΡΑΙΩΣ ΣΧΟΛΗ ΝΑΥΤΙΛΙΑΣ & ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΝΑΥΤΙΛΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ στη «ΝΑΥΤΙΛΙΑ» ΟΔΗΓΙΕΣ ΓΙΑ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΕΣ ΕΡΓΑΣΙΕΣ Α. ΓΕΝΙΚΕΣ ΟΔΗΓΙΕΣ ΕΚΠΟΝΗΣΗΣ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΩΝ

Διαβάστε περισσότερα

Κεφάλαιο 2. Συντακτικές κατηγορίες

Κεφάλαιο 2. Συντακτικές κατηγορίες Κεφάλαιο 2 Συντακτικές κατηγορίες Σύνοψη Στο κεφάλαιο αυτό εξετάζουμε τα βασικά μέρη της πρότασης, δηλαδή το υποκείμενο και το κατηγόρημα, και δίνουμε ιδιαίτερη έμφαση στις συντακτικές κατηγορίες, αυτό

Διαβάστε περισσότερα

ΜΑΘΗΜΑ ΕΒΔΟΜΟ ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΗ ΤΥΠΟΛΟΓΙΑ ΙΙ. (1) Η επιλογή των μορφημάτων (τα σωστά μορφήματα για κάθε λέξη) (2) Η μορφή των μορφημάτων (σωστά αλλόμορφα)

ΜΑΘΗΜΑ ΕΒΔΟΜΟ ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΗ ΤΥΠΟΛΟΓΙΑ ΙΙ. (1) Η επιλογή των μορφημάτων (τα σωστά μορφήματα για κάθε λέξη) (2) Η μορφή των μορφημάτων (σωστά αλλόμορφα) ΜΑΘΗΜΑ ΕΒΔΟΜΟ ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΗ ΤΥΠΟΛΟΓΙΑ ΙΙ 1. Εισαγωγή - Πέρα από τον γενικό χαρακτηρισμό μίας γλώσσας (μακροσκοπικό επίπεδο), πολλές τυπολογικές διαφορές (και ομοιότητες) μπορούν να εντοπιστούν στο μικροσκοπικό

Διαβάστε περισσότερα

Λογισμικό για την εκμάθηση της Ελληνικής ως δεύτερης γλώσσας στα μειονοτικά σχολεία της Θράκης

Λογισμικό για την εκμάθηση της Ελληνικής ως δεύτερης γλώσσας στα μειονοτικά σχολεία της Θράκης Λογισμικό για την εκμάθηση της Ελληνικής ως δεύτερης γλώσσας στα μειονοτικά σχολεία της Θράκης Μειονοτικά σχολεία Θράκης: Δυσκολίες του μαθητικού κοινού στην εκμάθηση της Ελληνικής Επιστημονική υπεύθυνη:

Διαβάστε περισσότερα

Ψηφίδες για τη Νεοελληνική Γλώσσα

Ψηφίδες για τη Νεοελληνική Γλώσσα [1] Ψηφίδες για τη Νεοελληνική Γλώσσα Παρουσίαση και ενδεικτικά παραδείγματα εκπαιδευτικής αξιοποίησης Συντάκτρια: Μαρία Αλεξίου (εκπαιδευτικός ΠΕ02, ΜΔΕ Θεωρητικής Γλωσσολογίας, συντονίστρια του ψηφιακού

Διαβάστε περισσότερα

Γ Γυμνασίου: Οδηγίες Γραπτής Εργασίας και Σεμιναρίων. Επιμέλεια Καραβλίδης Αλέξανδρος. Πίνακας περιεχομένων

Γ Γυμνασίου: Οδηγίες Γραπτής Εργασίας και Σεμιναρίων. Επιμέλεια Καραβλίδης Αλέξανδρος. Πίνακας περιεχομένων Γ Γυμνασίου: Οδηγίες Γραπτής Εργασίας και Σεμιναρίων. Πίνακας περιεχομένων Τίτλος της έρευνας (title)... 2 Περιγραφή του προβλήματος (Statement of the problem)... 2 Περιγραφή του σκοπού της έρευνας (statement

Διαβάστε περισσότερα

Γνωστική Ψυχολογία ΙΙ (ΨΧ 05) Γλώσσα (2)

Γνωστική Ψυχολογία ΙΙ (ΨΧ 05) Γλώσσα (2) Γνωστική Ψυχολογία ΙΙ (ΨΧ 05) Γλώσσα (2) Αντίληψη της ομιλίας Απεικόνιση της πρότασης «θα σας διηγηθώ την ιστορία των δύο νέων» κυματομορφή Φασματόγραμμα Συνάρθρωση Οι φθόγγοι αλληλεπικαλύπτονται μέσα

Διαβάστε περισσότερα

Η ρηματική όψη στη διδασκαλία της ελληνικής ως δεύτερης/ξένης γλώσσας

Η ρηματική όψη στη διδασκαλία της ελληνικής ως δεύτερης/ξένης γλώσσας Η ρηματική όψη στη διδασκαλία της ελληνικής ως δεύτερης/ξένης γλώσσας έσποινα Παπαδοπούλου depapa@lit.auth.gr Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Επιμορφωτικό σεμινάριο: Η διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας

Διαβάστε περισσότερα

Η Α' κλίση των ουσιαστικών

Η Α' κλίση των ουσιαστικών Η Α' κλίση των ουσιαστικών Η πρώτη κλίση των ουσιαστικών περιλαμβάνει ονόματα: - αρσενικά σε: ς, -ης (π.χ. ὁ νεανίας, ὁ ποιητής, ὁ οἰκέτης) - θηλυκά σε: (γεν. ς), (γεν. -ης) -η (π.χ. στρατιά, ὥρα, θάλασσα,

Διαβάστε περισσότερα

Σ ΤΑΤΙΣΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ

Σ ΤΑΤΙΣΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ Σ ΤΑΤΙΣΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ ΤΩΝ ΕΞΕΤΑΣΕΩΝ Μ ΑΪΟΥ 2002 2004 Δ ΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ Π ΕΡΙΛΗΨΗ: Η μελέτη αυτή έχει σκοπό να παρουσιάσει και να ερμηνεύσει τα ευρήματα που προέκυψαν από τη στατιστική

Διαβάστε περισσότερα

Γ μέρος. 7. Ανάλυση των αποτελεσμάτων σε κύρια θέματα γραμματικής

Γ μέρος. 7. Ανάλυση των αποτελεσμάτων σε κύρια θέματα γραμματικής Γ μέρος 7. Ανάλυση των αποτελεσμάτων σε κύρια θέματα γραμματικής Στην παρούσα ενότητα αναλύονται τα συγκεντρωτικά αποτελέσματα της επίδοσης των συμμετασχόντων σε 20 κύρια θέματα γραμματικής: 1. Μορφολογία

Διαβάστε περισσότερα

Γλωσσική Τεχνολογία. Μάθημα 3 ο : Βασικές Γλωσσολογικές Έννοιες Ι: Μορφολογία. Βασιλική Σιμάκη

Γλωσσική Τεχνολογία. Μάθημα 3 ο : Βασικές Γλωσσολογικές Έννοιες Ι: Μορφολογία. Βασιλική Σιμάκη 1 Γλωσσική Τεχνολογία Μάθημα 3 ο : Βασικές Γλωσσολογικές Έννοιες Ι: Μορφολογία 2 Επεξεργασία Φυσικής Γλώσσας Κυρίως γραπτή γλώσσα, κύριος στόχος η δημιουργία υπολογιστικών μοντέλων γλωσσολογικών θεωριών

Διαβάστε περισσότερα

Εισαγωγή στη Γλωσσολογία Ι

Εισαγωγή στη Γλωσσολογία Ι ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ ΑΝΟΙΚΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ Εισαγωγή στη Γλωσσολογία Ι Σημασιολογία Διδάσκοντες: Επίκ. Καθ. Μαρία Λεκάκου, Λέκτορας Μαρία Μαστροπαύλου Άδειες Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται

Διαβάστε περισσότερα

Μορφολογικές κατηγορίες νοητικού λεξικού του SLDT στα ελληνικά και η σχέση τους με την προνοσηρή νοημοσύνη

Μορφολογικές κατηγορίες νοητικού λεξικού του SLDT στα ελληνικά και η σχέση τους με την προνοσηρή νοημοσύνη Μορφολογικές κατηγορίες νοητικού λεξικού του SLDT στα ελληνικά και η σχέση τους με την προνοσηρή νοημοσύνη Ελισάβετ Νεοφυτίδου Ψυχολόγος, ΚΕ.ΣΥ.Ψ.Υ Α.Π.Θ Η αναζήτηση κατάλληλων μεθόδων και εξιδεικευμένων

Διαβάστε περισσότερα

Μια από τις σημαντικότερες δυσκολίες που συναντά ο φυσικός στη διάρκεια ενός πειράματος, είναι τα σφάλματα.

Μια από τις σημαντικότερες δυσκολίες που συναντά ο φυσικός στη διάρκεια ενός πειράματος, είναι τα σφάλματα. Εισαγωγή Μετρήσεις-Σφάλματα Πολλές φορές θα έχει τύχει να ακούσουμε τη λέξη πείραμα, είτε στο μάθημα είτε σε κάποια είδηση που αφορά τη Φυσική, τη Χημεία ή τη Βιολογία. Είναι όμως γενικώς παραδεκτό ότι

Διαβάστε περισσότερα

4.2 Μελέτη Επίδρασης Επεξηγηματικών Μεταβλητών

4.2 Μελέτη Επίδρασης Επεξηγηματικών Μεταβλητών 4.2 Μελέτη Επίδρασης Επεξηγηματικών Μεταβλητών Στο προηγούμενο κεφάλαιο (4.1) παρουσιάστηκαν τα βασικά αποτελέσματα της έρευνάς μας σχετικά με την άποψη, στάση και αντίληψη των μαθητών γύρω από θέματα

Διαβάστε περισσότερα

ΣΥΝΗΘΗ ΛΑΘΗ ΣΤΗ ΧΡΗΣΗ ΤΩΝ ΛΕΞΕΩΝ

ΣΥΝΗΘΗ ΛΑΘΗ ΣΤΗ ΧΡΗΣΗ ΤΩΝ ΛΕΞΕΩΝ 1) ΑΠΟΘΕΤΙΚΑ ΡΗΜΑΤΑ Πολλά ρήματα έχουν ρηματικούς τύπους και στις δύο φωνές, π.χ. κλείνω κλείνομαι. Υπάρχουν και ρήματα που έχουν τύπους μόνο σε μία φωνή. Τα ρήματα που έχουν μόνο παθητική φωνή ονομάζονται

Διαβάστε περισσότερα

ΔΙΑΛΕΞΗ ΕΝΔΕΚΑΤΗ ΚΕΙΜΕΝΑ ΥΣΤΕΡΗΣ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗΣ

ΔΙΑΛΕΞΗ ΕΝΔΕΚΑΤΗ ΚΕΙΜΕΝΑ ΥΣΤΕΡΗΣ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗΣ ΔΙΑΛΕΞΗ ΕΝΔΕΚΑΤΗ ΚΕΙΜΕΝΑ ΥΣΤΕΡΗΣ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗΣ 1. Πτωχοπρόδρομος - Το κείμενο έχει πολλές διαφορετικές γραφές στα χειρόγραφα που διασώζεται, λόγω του σχετικά δημώδους αλλά και σκωπτικού του χαρακτήρα. Δυσχεραίνει

Διαβάστε περισσότερα

3. ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

3. ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ . ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ Έτος Ίδρυσης: 9 ΠΑΛΙΕΡΑΚΗ ΚΑΛΛΙΟΠΗ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ. Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης (Α.Π.Θ.). Η κατά φύλο σύνθεση των μελών ΔΕΠ (Συνολικά στοιχεία). Κατανομή

Διαβάστε περισσότερα

Ουσιαστικά. Ενικός αριθµός Πληθυντικός αριθµός

Ουσιαστικά. Ενικός αριθµός Πληθυντικός αριθµός Ουσιαστικά Ανισοσύλλαβα ουσιαστικά λέµε τα ουσιαστικά που στον πληθυντικό έχουν µια παραπάνω συλλαβή, ενώ ισοσύλλαβα αυτά που έχουν στον ενικό και τον πληθυντικό τον ίδιο αριθµό συλλαβών. Τα ουδέτερα ανισοσύλλαβα

Διαβάστε περισσότερα

ΔΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ

ΔΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ ΔΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ Συμπλήρωση πρωτοκόλλων ανάλυσης λαθών ορθογραφίας και αξιολόγησης του επιπέδου παραγωγής γραπτού λόγου ΣΥΓΓΡΑΦΗ: Κίτσου Γεωργία Εκπαιδευτικός ΠΕΟ3 ΑΘΗΝΑ 2015 1 Πρωτόκολλο

Διαβάστε περισσότερα

Περιεχόµενα: 5 Ο στάδιο: γράφω και διαβάζω τρισύλλαβες λέξεις 6 ο στάδιο: γράφω και διαβάζω λέξεις που αρχίζουν µε φωνήεν 7 ο στάδιο: γράφω και διαβάζω λέξεις που έχουν τελικό σίγµα (-ς) 8 ο στάδιο: γράφω

Διαβάστε περισσότερα

ΦΩΝΟΛΟΓΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ & ΙΑΤΑΡΑΧΕΣ

ΦΩΝΟΛΟΓΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ & ΙΑΤΑΡΑΧΕΣ Τ. Ε. Ι. ΠΑΤΡΑΣ ΣΧΟΛΗ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΩΝ ΥΓΕΙΑΣ & ΠΡΟΝΟΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΛΟΓΟΘΕΡΑΠΕΙΑΣ ΦΩΝΟΛΟΓΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ & ΙΑΤΑΡΑΧΕΣ ιδάσκουσα : ρ. Αγγελική Κωτσοπούλου ΠΑΤΡΑ 2007-0 - ΕΝΟΤΗΤΑ 1 η Φωνολογία και φωνητική Στη γλωσσολογία

Διαβάστε περισσότερα

Θησαυρού της Ελληνικής Γλώσσας του Ινστιτούτου Επεξεργασίας Λόγου (http://hnc.ilsp.gr/)

Θησαυρού της Ελληνικής Γλώσσας του Ινστιτούτου Επεξεργασίας Λόγου (http://hnc.ilsp.gr/) Παραγωγικά επιθήματα: ουσιαστικά παράγωγα από ρήματα Περιεχόμενα 1 η Φάση: Συγκέντρωση σχετικών λημμάτων Εναλλακτική διαδικασία για την υλοποίηση της 1 η φάσης 2 η Φάση: Κυρίως διερευνητική εργασία. Α.

Διαβάστε περισσότερα

ΠΡΟΔΙΑΓΡΑΦΕΣ - ΟΔΗΓΙΕΣ ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗΣ ΘΕΜΑΤΩΝ ΓΙΑ ΤΟ ΜΑΘΗΜΑ

ΠΡΟΔΙΑΓΡΑΦΕΣ - ΟΔΗΓΙΕΣ ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗΣ ΘΕΜΑΤΩΝ ΓΙΑ ΤΟ ΜΑΘΗΜΑ ΠΡΟΔΙΑΓΡΑΦΕΣ - ΟΔΗΓΙΕΣ ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗΣ ΘΕΜΑΤΩΝ ΓΙΑ ΤΟ ΜΑΘΗΜΑ Μαθηματικά (Άλγεβρα - Γεωμετρία) Α ΤΑΞΗ ΗΜΕΡΗΣΙΟΥ και Α, Β ΤΑΞΕΙΣ ΕΣΠΕΡΙΝΟΥ ΓΕΝΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ Α ΤΑΞΗ ΗΜΕΡΗΣΙΟΥ και Α ΤΑΞΗ ΕΣΠΕΡΙΝΟΥ ΕΠΑΛ ΚΕΝΤΡΙΚΗ

Διαβάστε περισσότερα

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ (ΨΧ 00)

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ (ΨΧ 00) ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ (ΨΧ 00) Πέτρος Ρούσσος ΔΙΑΛΕΞΗ 5 Έννοιες και Κλασική Θεωρία Εννοιών Έννοιες : Θεμελιώδη στοιχεία από τα οποία αποτελείται το γνωστικό σύστημα Κλασική θεωρία [ή θεωρία καθοριστικών

Διαβάστε περισσότερα

Ψυχογλωσσολογικά ευρήματα για τους κλινικούς δείκτες πρώιμης διάγνωσης στην Ειδική Γλωσσική Διαταραχή

Ψυχογλωσσολογικά ευρήματα για τους κλινικούς δείκτες πρώιμης διάγνωσης στην Ειδική Γλωσσική Διαταραχή Ψυχογλωσσολογικά ευρήματα για τους κλινικούς δείκτες πρώιμης διάγνωσης στην Ειδική Γλωσσική Διαταραχή Σπυριδούλα Βαρλοκώστα Πανεπιστήμιο Αθηνών Ημερίδα «Γλωσσικές διαταραχές στα παιδιά και τους εφήβους:

Διαβάστε περισσότερα

ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΣΗ ΚΑΙ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΟΤΗΤΑ 15

ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΣΗ ΚΑΙ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΟΤΗΤΑ 15 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η δημιουργικότητα είναι η λειτουργία που επιτρέπει στο νου να πραγματοποιήσει ένα άλμα, πολλές φορές εκτός του αναμενόμενου πλαισίου, να αναδιατάξει τα δεδομένα με απρόσμενο τρόπο, υπερβαίνοντας

Διαβάστε περισσότερα

Διάγραμμα Μαθήματος. Σελίδα1 5

Διάγραμμα Μαθήματος. Σελίδα1 5 Διάγραμμα Μαθήματος Κωδικός Μαθήματος Τίτλος Μαθήματος Πιστωτικές Μονάδες ECTS EDUC-543 9 Προαπαιτούμενα Τμήμα Εξάμηνο Κανένα Παιδαγωγικών Σπουδών Χειμερινό/Εαρινό Κατηγορία Μαθήματος Γνωστικό Πεδίο Γλώσσα

Διαβάστε περισσότερα

Ο γραπτός λόγος στην αναπηρία. Ε. Ντεροπούλου

Ο γραπτός λόγος στην αναπηρία. Ε. Ντεροπούλου Ο γραπτός λόγος στην αναπηρία Ε. Ντεροπούλου ΘΕΩΡΗΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ Η εκμάθηση, η κατανόηση, η κατάκτηση της αναγνωστικής διαδικασίας και η πολυπλοκότητα του αναγνωστικού μηχανισμού απασχολεί ένα ευρύ

Διαβάστε περισσότερα

ΟΔΗΓΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΚΠΟΝΗΣΗ ΤΗΣ ΥΠΟΧΡΕΩΤΙΚΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΣΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΟΥ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ

ΟΔΗΓΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΚΠΟΝΗΣΗ ΤΗΣ ΥΠΟΧΡΕΩΤΙΚΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΣΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΟΥ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ ΙΟΝΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ Τ.Ξ.Γ.Μ.Δ. ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΓΕΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΑ ΙΙ ΔΙΔΑΣΚΟΥΣΑ : Μ. ΤΣΙΓΚΟΥ ΟΔΗΓΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΚΠΟΝΗΣΗ ΤΗΣ ΥΠΟΧΡΕΩΤΙΚΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΣΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΟΥ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ 1. Γενικά για την εργασία: Η εργασία

Διαβάστε περισσότερα

ヤ Διδασκαλία της Γλώσσας στις τάξεις Γ & Δ

ヤ Διδασκαλία της Γλώσσας στις τάξεις Γ & Δ ヤ Διδασκαλία της Γλώσσας στις τάξεις Γ & Δ Μαρία Θ. Παπαδοπούλου, PhD Σχολική Σύμβουλος 6ης Περιφέρειας Π.Ε. ν. Λάρισας Ελασσόνα, 19 Νοεμβρίου 2012 Επιμέρους τομείς στο γλωσσικό μάθημα 1. Προφορικός Λόγος

Διαβάστε περισσότερα

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΥ ΣΧΟΛΗ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΚΙΝΗΣΗΣ ΚΑΙ ΠΟΙΟΤΗΤΑΣ ΖΩΗΣ ΤΜΗΜΑ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗΣ

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΥ ΣΧΟΛΗ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΚΙΝΗΣΗΣ ΚΑΙ ΠΟΙΟΤΗΤΑΣ ΖΩΗΣ ΤΜΗΜΑ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗΣ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΥ ΣΧΟΛΗ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΚΙΝΗΣΗΣ ΚΑΙ ΠΟΙΟΤΗΤΑΣ ΖΩΗΣ ΤΜΗΜΑ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗΣ Οδηγός Εκπόνησης Διπλωματικής Εργασίας ΣΠΑΡΤΗ 2010-11 Περιεχόμενα 1.ΔΟΜΗ ΚΑΙ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ Της ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗΣ

Διαβάστε περισσότερα

Αναπτυξιακά ορόσημα λόγου

Αναπτυξιακά ορόσημα λόγου Αναπτυξιακά ορόσημα λόγου 0-6 μηνών 7-12 μηνών 13-18 μηνών 19-24 μηνών 2-3 ετών 3-4 ετών 4-5 ετών 5-6 ετών 6-7 ετών 0-6 μηνών Επαναλαμβάνει τους ίδιους ήχους Συχνά μουρμουρίζει, γελά και παράγει ευχάριστους

Διαβάστε περισσότερα

Οδηγίες για τις Γλωσσικές Ασκήσεις

Οδηγίες για τις Γλωσσικές Ασκήσεις Πρόγραµµα: Εκπαίδευση Μουσουλµανοπαίδων 2002-2004 ράση: Γραµµατική και ιδασκαλία Έργο: Γλωσσικές Ασκήσεις Οδηγίες για τις Γλωσσικές Ασκήσεις Επιστηµονικός υπεύθυνος - επιµέλεια: Σ. Α. Μοσχονάς Συντακτική

Διαβάστε περισσότερα

ΑΝΣΩΝΤΜΙΕ Είναι κλιτές λέξεις που αντικαθιστούν ονοματικές φράσεις και κάνουν την ίδια «δουλειά» με αυτές.

ΑΝΣΩΝΤΜΙΕ Είναι κλιτές λέξεις που αντικαθιστούν ονοματικές φράσεις και κάνουν την ίδια «δουλειά» με αυτές. ΑΝΣΩΝΤΜΙΕ Είναι κλιτές λέξεις που αντικαθιστούν ονοματικές φράσεις και κάνουν την ίδια «δουλειά» με αυτές. Οι αντωνυμίες δίνουν στον λόγο μας συντομία και σαφήνεια. Μας βοηθούν να μιλάμε πιο εύκολα για

Διαβάστε περισσότερα

ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΑ Γ ΚΛΙΣΗΣ Α. ΦΩΝΗΕΝΤΟΛΗΚΤΑ. Παρατηρήσεις στα φωνηεντόληκτα ουσιαστικά: 1. Στα καταληκτικά μονόθεμα σε -υς, -υος:

ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΑ Γ ΚΛΙΣΗΣ Α. ΦΩΝΗΕΝΤΟΛΗΚΤΑ. Παρατηρήσεις στα φωνηεντόληκτα ουσιαστικά: 1. Στα καταληκτικά μονόθεμα σε -υς, -υος: ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΑ Γ ΚΛΙΣΗΣ Α. ΦΩΝΗΕΝΤΟΛΗΚΤΑ Παρατηρήσεις στα φωνηεντόληκτα ουσιαστικά: 1. Στα καταληκτικά μονόθεμα σε -υς, -υος: α) Η κλητική ενικού σχηματίζεται χωρίς κατάληξη π.χ. (ὦ) κλιτύ, στάχυ, πληθύ, ἰχθύ.

Διαβάστε περισσότερα

ΦΩΝΗΤΙΚΗ-ΦΩΝΟΛΟΓΙΑ (Ι)

ΦΩΝΗΤΙΚΗ-ΦΩΝΟΛΟΓΙΑ (Ι) ΦΩΝΗΤΙΚΗ-ΦΩΝΟΛΟΓΙΑ (Ι) Βασικά σηµεία Η φωνητική µελετά τους φθόγγους Οι φθόγγοι διακρίνονται: κατά τον τόπο (διχειλικά, οδοντικά κτλ.) κατά τον τρόπο άρθρωσης (κλειστά, τριβόµενα κτλ.) Η Φωνολογία µελετά

Διαβάστε περισσότερα

5. Γενικά συμπεράσματα σχόλια ανοικτά ερωτήματα

5. Γενικά συμπεράσματα σχόλια ανοικτά ερωτήματα 5. Γενικά συμπεράσματα σχόλια ανοικτά ερωτήματα Το θέμα της προτασικής δομής και της σειράς των όρων στη γερμανική γλώσσα αποτελεί ένα ιδιαίτερα ευρύ και πολυδιάστατο αντικείμενο έρευνας, στο οποίο εμπλέκονται

Διαβάστε περισσότερα

Φωνολογική Ανάπτυξη και Διαταραχές

Φωνολογική Ανάπτυξη και Διαταραχές 1 Ελληνική Δημοκρατία Τεχνολογικό Εκπαιδευτικό Ίδρυμα Ηπείρου Φωνολογική Ανάπτυξη και Διαταραχές Ενότητα 1: Εισαγωγικές Επισημάνσεις Ζακοπούλου Βικτωρία 2 Ανοιχτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο ΤΕΙ Ηπείρου Τμήμα

Διαβάστε περισσότερα

5. Λόγος, γλώσσα και ομιλία

5. Λόγος, γλώσσα και ομιλία 5. Λόγος, γλώσσα και ομιλία Στόχοι της γλωσσολογίας Σύμφωνα με τον Saussure, βασικός στόχος της γλωσσολογίας είναι να περιγράψει τις γλωσσικές δομές κάθε γλώσσας με στόχο να διατυπώσει θεωρητικές αρχές

Διαβάστε περισσότερα

ΣΥΓΓΡΑΦΗ ΕΡΓΑΣΙΑΣ. Περίληψη (Abstract),(

ΣΥΓΓΡΑΦΗ ΕΡΓΑΣΙΑΣ. Περίληψη (Abstract),( ΣΥΓΓΡΑΦΗ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Περίληψη (Abstract),( στην ελληνική και αγγλική γλώσσα Λέξεις κλειδιά Εισαγωγή Επικρατούσες απόψεις Ορισμοί Η Η επιστημονική υπόθεση Περιγραφή αιτιολόγηση της έρευνας ή εφαρμογής Αποτελέσματα

Διαβάστε περισσότερα

ΕΙΜΙ= είμαι, υπάρχω. ΥΠΟΤΑ- ΚΤΙΚΗ ω ης η ωμεν. ισθι εστω. εσοίμην εσοιο εσοιτο εσοίμεθα εσοισθε εσοιντο ΑΡΣΕΝΙΚΟ ΘΗΛΥΚΟ ΟΥΔΕΤΕΡΟ. ο υσης ο υσ η ο υσαν

ΕΙΜΙ= είμαι, υπάρχω. ΥΠΟΤΑ- ΚΤΙΚΗ ω ης η ωμεν. ισθι εστω. εσοίμην εσοιο εσοιτο εσοίμεθα εσοισθε εσοιντο ΑΡΣΕΝΙΚΟ ΘΗΛΥΚΟ ΟΥΔΕΤΕΡΟ. ο υσης ο υσ η ο υσαν ΕΙΜΙ= είμαι, υπάρχω Ε- ΝΕ- ΣΤΩ- ΤΑΣ ΠΑ- ΡΑ- ΤΑ- ΤΙ- ΚΟΣ ΜΕΛ- ΛΟ- ΝΤΑΣ ΚΛΙΣΗ ΟΡΙΣΤΙ- ΚΗ ε ιμί ε ι εστί(ν) εσμέν εστέ ε ισί(ν) η/ ην ησθα ην ημεν ησαν εσομαι εσ η/ εσει εσται εσόμεθα εσεσθε εσονται ΥΠΟΤΑ-

Διαβάστε περισσότερα

Φυλλάδιο Εργασίας 1. Ενδεικτικές Απαντήσεις. Αξιολόγηση Διδακτικών Δραστηριοτήτων από τα διδακτικά εγχειρίδια

Φυλλάδιο Εργασίας 1. Ενδεικτικές Απαντήσεις. Αξιολόγηση Διδακτικών Δραστηριοτήτων από τα διδακτικά εγχειρίδια Φυλλάδιο Εργασίας 1 Ενδεικτικές Απαντήσεις Αξιολόγηση Διδακτικών Δραστηριοτήτων από τα διδακτικά εγχειρίδια Κωνσταντίνος Κακαρίκος, Ευφροσύνη Κοντοκώστα k_kakarikos@hotmail.com efkodok@yahoo.gr Δραστηριότητα

Διαβάστε περισσότερα

Μεθοδολογία Έρευνας Κοινωνικών Επιστημών

Μεθοδολογία Έρευνας Κοινωνικών Επιστημών Μεθοδολογία Έρευνας Κοινωνικών Επιστημών Dr. Anthony Montgomery Επίκουρος Καθηγητής Εκπαιδευτικής & Κοινωνικής Πολιτικής antmont@uom.gr Ποιός είναι ο σκοπός του μαθήματος μας? Στο τέλος του σημερινού μαθήματος,

Διαβάστε περισσότερα

Γνωστική Ψυχολογία ΙΙ (ΨΧ 05) Γλώσσα (3)

Γνωστική Ψυχολογία ΙΙ (ΨΧ 05) Γλώσσα (3) Γνωστική Ψυχολογία ΙΙ (ΨΧ 05) Γλώσσα (3) Δυσκολίες στην ανάγνωση Τα θεωρητικά μέρη του δικτύου οπτικής αναγνώρισης λέξεων και οι εκτιμώμενες θέσεις τους στο αριστερό ημισφαίριο του εγκεφάλου του έμπειρου

Διαβάστε περισσότερα

Λεξικός δανεισμός και ειδικά λεξιλόγια Πρόταση για διαθεματική διδασκαλία

Λεξικός δανεισμός και ειδικά λεξιλόγια Πρόταση για διαθεματική διδασκαλία Λεξικός δανεισμός και ειδικά λεξιλόγια Πρόταση για διαθεματική διδασκαλία ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1. Εισαγωγικό μέρος 2. Ειδικά λεξιλόγια και λεξικός δανεισμός 2.1.Διδακτικές προτάσεις 3. Παράδειγμα διδακτικής εφαρμογής

Διαβάστε περισσότερα

[Γραμματική. Αρσενικό Θηλυκό Ουδέτερο Αρσενικό Θηλυκό Ουδέτερο

[Γραμματική. Αρσενικό Θηλυκό Ουδέτερο Αρσενικό Θηλυκό Ουδέτερο ΤΟ ΑΡΘΡΟ Άρθρο είναι η μονοσύλλαβη κλιτή λέξη, η οποία χρησιμοποιείται πριν από ουσιαστικά και επίθετα (ή πριν από λέξεις που παίζουν το ρόλο ουσιαστικών και επιθέτων, όπως στη φράση: το λέγω είναι ρήμα).

Διαβάστε περισσότερα

Η ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΟΥ ΛΕΞΙΛΟΓΙΟΥ ΣΤΟ ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

Η ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΟΥ ΛΕΞΙΛΟΓΙΟΥ ΣΤΟ ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΣΧΟΛΕΙΟ Περιεχόμενα ΠΡΟΛΟΓΟΣ 13 1. ΛΕΞΙΛΟΓΙΟ: ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΙΔΑΚΤΙΚΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ 17 ΣΗΜΑΝΤΙΚΗ ΟΡΟΛΟΓΙΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ 17 1.1 Η αξία του λεξιλογίου και η θέση του στο γλωσσικό μάθημα 18 1.2 Εμπόδια στη

Διαβάστε περισσότερα

Η ΤΟΝΙΚΗ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑ ΣΤΟ ΝΟΗΤΙΚΟ ΛΕΞΙΚΟ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΟΦΩΝΩΝ ΕΛΕΟΝΟΡΑ ΠΑΝΑΓΑΚΗ Ο8Μ18

Η ΤΟΝΙΚΗ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑ ΣΤΟ ΝΟΗΤΙΚΟ ΛΕΞΙΚΟ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΟΦΩΝΩΝ ΕΛΕΟΝΟΡΑ ΠΑΝΑΓΑΚΗ Ο8Μ18 ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΤΜΗΜΑ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑΣ, ΘΕΩΡΙΑΣ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΔΙΑΤΜΗΜΑΤΙΚΟ ΠΜΣ ΒΑΣΙΚΗ ΚΑΙ ΕΦΑΡΜΟΣΜΕΝΗ ΓΝΩΣΙΑΚΗ ΕΠΙΣΤΗΜΗ Η ΤΟΝΙΚΗ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑ ΣΤΟ ΝΟΗΤΙΚΟ ΛΕΞΙΚΟ ΤΩΝ

Διαβάστε περισσότερα

«ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ» Μάθημα 6 «Βασικές μέθοδοι ποιοτικής & μικτής έρευνας»

«ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ» Μάθημα 6 «Βασικές μέθοδοι ποιοτικής & μικτής έρευνας» «ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ» Μάθημα 6 «Βασικές μέθοδοι ποιοτικής & μικτής έρευνας» Τα θέματά μας Μέθοδοι ποιοτικής έρευνας «Φαινομενολογία» «Εθνογραφία» «Θεμελιωμένη Θεωρία» o

Διαβάστε περισσότερα

ΕΙΔΗ ΕΡΕΥΝΑΣ I: ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ & ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΟΙ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΙ

ΕΙΔΗ ΕΡΕΥΝΑΣ I: ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ & ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΟΙ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΙ ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΕΡΕΥΝΑΣ (# 252) Ε ΕΞΑΜΗΝΟ 9 η ΕΙΣΗΓΗΣΗ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΕΙΔΗ ΕΡΕΥΝΑΣ I: ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ & ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΟΙ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΙ ΛΙΓΗ ΘΕΩΡΙΑ Στην προηγούμενη διάλεξη μάθαμε ότι υπάρχουν διάφορες μορφές έρευνας

Διαβάστε περισσότερα

Η Παράξενη Συμπεριφορά κάποιων Μη Νευτώνειων Ρευστών

Η Παράξενη Συμπεριφορά κάποιων Μη Νευτώνειων Ρευστών Η Παράξενη Συμπεριφορά κάποιων Μη Νευτώνειων Ρευστών Θεοχαροπούλου Ηλιάνα 1, Μπακιρτζή Δέσποινα 2, Οικονόμου Ευαγγελία, Σαμαρά Κατερίνα 3, Τζάμου Βασιλική 4 1 ο Πρότυπο Πειραματικό Λύκειο Θεσ/νίκης «Μανόλης

Διαβάστε περισσότερα

Η πρόταση. Πρόταση λέγεται ένα σύντομο κομμάτι του λόγου, που περιλαμβάνει μια σειρά από λέξεις με ένα τουλάχιστον ρήμα και έχει ολοκληρωμένο νόημα.

Η πρόταση. Πρόταση λέγεται ένα σύντομο κομμάτι του λόγου, που περιλαμβάνει μια σειρά από λέξεις με ένα τουλάχιστον ρήμα και έχει ολοκληρωμένο νόημα. Η πρόταση Πρόταση λέγεται ένα σύντομο κομμάτι του λόγου, που περιλαμβάνει μια σειρά από λέξεις με ένα τουλάχιστον ρήμα και έχει ολοκληρωμένο νόημα. Ορθογραφικές παρατηρήσεις 1. Το πρώτο γράμμα κάθε πρότασης

Διαβάστε περισσότερα

Ανάλυση των δραστηριοτήτων κατά γνωστική απαίτηση

Ανάλυση των δραστηριοτήτων κατά γνωστική απαίτηση Ανάλυση των δραστηριοτήτων κατά γνωστική απαίτηση Πέρα όµως από την Γνωσιακή/Εννοιολογική ανάλυση της δοµής και του περιεχοµένου των σχολικών εγχειριδίων των Μαθηµατικών του Δηµοτικού ως προς τις έννοιες

Διαβάστε περισσότερα

ΕΚ ΟΣΕΙΣ ΠΑΠΑ ΟΠΟΥΛΟΣ

ΕΚ ΟΣΕΙΣ ΠΑΠΑ ΟΠΟΥΛΟΣ ΕΚ ΟΣΕΙΣ ΠΑΠΑ ΟΠΟΥΛΟΣ Βασισμένο στην ύλη του σχολικού βιβλίου ΓΙΑΝΝΗΣ ΖΑΧΑΡΟΠΟΥΛΟΣ Γρήγορα τεστ Γλώσσα Δ Δημοτικού Δ 3 ΕΚ ΟΣΕΙΣ ΠΑΠΑ ΟΠΟΥΛΟΣ Βασικό λεξιλόγιο Ενότητα 11η Γελάσαμε με την ψυχή μας μένω,

Διαβάστε περισσότερα

ορολογίας στο έργο του ελληνόφωνου νομικού Παναγιώτης Γ. Κριμπάς Επίκουρος Καθηγητής Ορολογίας και Μετάφρασης (Δ.Π.Θ.) Δικηγόρος (Δ.Σ.Α.

ορολογίας στο έργο του ελληνόφωνου νομικού Παναγιώτης Γ. Κριμπάς Επίκουρος Καθηγητής Ορολογίας και Μετάφρασης (Δ.Π.Θ.) Δικηγόρος (Δ.Σ.Α. Η συμβολή του θεωρητικού της ορολογίας στο έργο του ελληνόφωνου νομικού Παναγιώτης Γ. Κριμπάς Επίκουρος Καθηγητής Ορολογίας και Μετάφρασης (Δ.Π.Θ.) Δικηγόρος (Δ.Σ.Α.) Νομικά κείμενα: Κείμενα που περιέχουν

Διαβάστε περισσότερα

Οι διαταραχές του λόγου και τις οµιλίας στην παιδική ηλικία. Αναστασία Λαµπρινού Δεκέµβριος 2001

Οι διαταραχές του λόγου και τις οµιλίας στην παιδική ηλικία. Αναστασία Λαµπρινού Δεκέµβριος 2001 Οι διαταραχές του λόγου και τις οµιλίας στην παιδική ηλικία Αναστασία Λαµπρινού Δεκέµβριος 2001 Γλώσσα- είναι µία ταξινοµική αρχή, ένας κώδικας επικοινωνίας, ένα κοινωνικό φαινόµενο έξω από το άτοµο. Οµιλία-

Διαβάστε περισσότερα

τρόπος για να εμπεδωθεί η θεωρία. Για την επίλυση των παραδειγμάτων χρησιμοποιούνται στατιστικά πακέτα, ώστε να είναι δυνατή η ανάλυση μεγάλου όγκου

τρόπος για να εμπεδωθεί η θεωρία. Για την επίλυση των παραδειγμάτων χρησιμοποιούνται στατιστικά πακέτα, ώστε να είναι δυνατή η ανάλυση μεγάλου όγκου ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η γραμμική παλινδρόμηση χρησιμοποιείται για την μελέτη των σχέσεων μεταξύ μετρήσιμων μεταβλητών. Γενικότερα, η γραμμική στατιστική συμπερασματολογία αποτελεί ένα ευρύ πεδίο της στατιστικής ανάλυσης

Διαβάστε περισσότερα

Μεθοδολογία Έρευνας Διάλεξη 1 η : Εισαγωγή στη Μεθοδολογία Έρευνας

Μεθοδολογία Έρευνας Διάλεξη 1 η : Εισαγωγή στη Μεθοδολογία Έρευνας Μεθοδολογία Έρευνας Διάλεξη 1 η : Εισαγωγή στη Μεθοδολογία Έρευνας 1 Δρ. Αλέξανδρος Αποστολάκης Email: aapostolakis@staff.teicrete.gr Τηλ.: 2810379603 E-class μαθήματος: https://eclass.teicrete.gr/courses/pgrad_omm107/

Διαβάστε περισσότερα

Διάγραμμα Μαθήματος. Σελίδα1 5

Διάγραμμα Μαθήματος. Σελίδα1 5 Διάγραμμα Μαθήματος Κωδικός Μαθήματος Τίτλος Μαθήματος Πιστωτικές Μονάδες ECTS EDUC-543DL 9 Προαπαιτούμενα Τμήμα Εξάμηνο Κανένα Παιδαγωγικών Σπουδών Χειμερινό/Εαρινό Κατηγορία Μαθήματος Γνωστικό Πεδίο

Διαβάστε περισσότερα

Εισαγωγή στην κοινωνική έρευνα. Earl Babbie. Κεφάλαιο 5. Σύνθετα μέτρα 5-1

Εισαγωγή στην κοινωνική έρευνα. Earl Babbie. Κεφάλαιο 5. Σύνθετα μέτρα 5-1 Εισαγωγή στην κοινωνική έρευνα Earl Babbie Κεφάλαιο 5 Σύνθετα μέτρα 5-1 Σύνοψη κεφαλαίου Δείκτες και κλίμακες Κατασκευή δεικτών Κατασκευή κλιμάκων Τυπολογίες Κουίζ 5-2 Εισαγωγή Γιατί χρησιμοποιούνται σύνθετα

Διαβάστε περισσότερα

ΚΟΛΛΕΓΙΟ ΑΘΗΝΩΝ Σχολικό έτος: ΤΜΗΜΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ ΓΥΜΝΑΣΙΟ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ Α ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ. Προτεινόμενος Προγραμματισμός κατά ενότητα

ΚΟΛΛΕΓΙΟ ΑΘΗΝΩΝ Σχολικό έτος: ΤΜΗΜΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ ΓΥΜΝΑΣΙΟ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ Α ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ. Προτεινόμενος Προγραμματισμός κατά ενότητα ΚΟΛΛΕΓΙΟ ΑΘΗΝΩΝ Σχολικό έτος: 202-203 ΤΜΗΜΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ ΓΥΜΝΑΣΙΟ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ Α ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ Προτεινόμενος Προγραμματισμός κατά ενότητα η Ενότητα Οι πρώτες μέρες σε ένα σχολείο Διδακτικές : 9

Διαβάστε περισσότερα

ΓΝΩΣΤΙΚΟ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ: ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ

ΓΝΩΣΤΙΚΟ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ: ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ ΓΝΩΣΤΙΚΟ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ: ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ ΤΑΞΗ Α ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ ΜΑΘΗΣΙΑΚΑ ΜΑΘΗΣΙΑΚΑ ΑΝΤΙΣΤΟΙΧΑ ΔΙΔΑΚΤΕΣ Δειγματικές ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΔΕΙΚΤΕΣ ΕΠΑΡΚΕΙΑΣ δραστηριότητες ΔΕΙΚΤΕΣ ΕΠΙΤΥΧΙΑΣ ΔΕΙΚΤΕΣ ΕΠΙΤΥΧΙΑΣ

Διαβάστε περισσότερα

Σχεδιασμός και Διεξαγωγή Πειραμάτων

Σχεδιασμός και Διεξαγωγή Πειραμάτων Σχεδιασμός και Διεξαγωγή Πειραμάτων Πρώτο στάδιο: λειτουργικοί ορισμοί της ανεξάρτητης και της εξαρτημένης μεταβλητής Επιλογή της ανεξάρτητης μεταβλητής Επιλέγουμε μια ανεξάρτητη μεταβλητή (ΑΜ), την οποία

Διαβάστε περισσότερα

ΑΠΟ ΤΟΥΣ : Γιάννης Πετσουλας-Μπαλής Στεφανία Ολέκο Χριστίνα Χρήστου Βασιλική Χρυσάφη

ΑΠΟ ΤΟΥΣ : Γιάννης Πετσουλας-Μπαλής Στεφανία Ολέκο Χριστίνα Χρήστου Βασιλική Χρυσάφη ΑΠΟ ΤΟΥΣ : Γιάννης Πετσουλας-Μπαλής Στεφανία Ολέκο Χριστίνα Χρήστου Βασιλική Χρυσάφη Ο ΠΥΘΑΓΟΡΑΣ (572-500 ΠΧ) ΗΤΑΝ ΦΟΛΟΣΟΦΟΣ, ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΟΣ ΚΑΙ ΘΕΩΡΗΤΙΚΟΣ ΤΗΣ ΜΟΥΙΣΚΗΣ. ΥΠΗΡΞΕ Ο ΠΡΩΤΟΣ ΠΟΥ ΕΘΕΣΕ ΤΙΣ ΒΑΣΕΙΣ

Διαβάστε περισσότερα

ΜΕΤΑ-ΑΝΑΛΥΣΗ (Meta-Analysis)

ΜΕΤΑ-ΑΝΑΛΥΣΗ (Meta-Analysis) ΚΕΦΑΛΑΙΟ 23 ΜΕΤΑ-ΑΝΑΛΥΣΗ (Meta-Analysis) ΕΙΣΑΓΩΓΗ Έχοντας παρουσιάσει τις βασικές έννοιες των ελέγχων υποθέσεων, θα ήταν, ίσως, χρήσιμο να αναφερθούμε σε μια άλλη περιοχή στατιστικής συμπερασματολογίας

Διαβάστε περισσότερα

ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ. Παναγιώτης Δεμέστιχας Στέλλα Γκανέτσου

ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ. Παναγιώτης Δεμέστιχας Στέλλα Γκανέτσου ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ Παναγιώτης Δεμέστιχας Στέλλα Γκανέτσου ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ Συγγραφείς: Παναγιώτης Δεμέστιχας, Στέλλα Γκανέτσου Υπεύθυνη Παραγωγής: Φωτεινή

Διαβάστε περισσότερα

ΝΕΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ - ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ - ΔΕΙΚΤΕΣ ΕΠΙΤΥΧΙΑΣ ΚΑΙ ΕΠΑΡΚΕΙΑΣ -

ΝΕΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ - ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ - ΔΕΙΚΤΕΣ ΕΠΙΤΥΧΙΑΣ ΚΑΙ ΕΠΑΡΚΕΙΑΣ - ΝΕΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ - ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ - ΔΕΙΚΤΕΣ ΕΠΙΤΥΧΙΑΣ ΚΑΙ ΕΠΑΡΚΕΙΑΣ - Τάξη Δείκτες Επιτυχίας Κατανόηση Γραπτού Λόγου Δείκτες Επάρκειας A Τα παιδιά 1. Τοποθετούν ένα κείμενο σε πλαίσιο (θεματικό,

Διαβάστε περισσότερα

ΠΑΝΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑΣ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

ΠΑΝΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑΣ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΠΑΝΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑΣ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΔΙΑΦΟΡΙΚΗ ΕΝΙΣΧΥΣΗ ΤΗΣ ΜΕΤΑΒΛΗΤΟΤΗΤΑΣ ΟΠΤΙΚΟ-ΚΙΝΗΤΙΚΩΝ ΔΡΑΣΕΩΝ ΣΕ ΠΑΙΔΙΑ ΜΕ ΔΙΑΤΑΡΑΧΕΣ ΤΟΥ ΑΥΤΙΣΤΙΚΟΥ ΦΑΣΜΑΤΟΣ

Διαβάστε περισσότερα

Β Γραφικές παραστάσεις - Πρώτο γράφημα Σχεδιάζοντας το μήκος της σανίδας συναρτήσει των φάσεων της σελήνης μπορείτε να δείτε αν υπάρχει κάποιος συσχετισμός μεταξύ των μεγεθών. Ο συνήθης τρόπος γραφικής

Διαβάστε περισσότερα

1. ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ

1. ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ . ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ Έτος Ίδρυσης: 7 ΑΛΕΞΙΟΥ ΑΓΓΕΛΙΝΑ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ. Η ΚΑΤΑ ΦΥΛΟ ΣΥΝΘΕΣΗ ΔΕΠ (ΣΥΝΟΛΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ).... ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΤΩΝ ΜΕΛΩΝ ΔΕΠ ΚΑΤΑ ΦΥΛΟ ΚΑΙ ΒΑΘΜΙΔΑ (ΣΥΝΟΛΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ)....

Διαβάστε περισσότερα

Μεθοδολογία 2014 (για το Σεμινάριο Όπερες του Μότσαρτ)

Μεθοδολογία 2014 (για το Σεμινάριο Όπερες του Μότσαρτ) Μεθοδολογία 2014 (για το Σεμινάριο Όπερες του Μότσαρτ) Όταν κάνουμε μια επιστημονική εργασία πρέπει α/ να βασιζόμαστε σε αυτά που έχουν γραφτεί από άλλους πριν από εμάς, για να αντλήσουμε πληροφορίες β/

Διαβάστε περισσότερα

ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΗΡΙΑ «ΝΕΑ ΠΑΙΔΕΙΑ» Τομέας Νέων Ελληνικών

ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΗΡΙΑ «ΝΕΑ ΠΑΙΔΕΙΑ» Τομέας Νέων Ελληνικών ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΗΡΙΑ «ΝΕΑ ΠΑΙΔΕΙΑ» Τομέας Νέων Ελληνικών ΚΕΙΜΕΝΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ Συνοχή & Συνεκτικότητα 1ο ΜΕΡΟΣ Στοιχεία Θεωρίας Α. Συνοχή Συνοχή ονομάζεται η λειτουργία του λόγου που αναφέρεται στη σύνδεση των

Διαβάστε περισσότερα

3 Τοποθετήσεις Διευθυντών/ντριών Διευθύνσεων και Προϊσταμένων Γραφείων για τα έτη 1982, 1983, 1986, 1987, 1988, 1989, 1990, 1991, 1992, 1995, 1997,

3 Τοποθετήσεις Διευθυντών/ντριών Διευθύνσεων και Προϊσταμένων Γραφείων για τα έτη 1982, 1983, 1986, 1987, 1988, 1989, 1990, 1991, 1992, 1995, 1997, Τοποθετήσεις Διευθυντών/ντριών Διευθύνσεων και Προϊσταμένων Γραφείων για τα έτη 98, 98, 986, 987, 988, 989, 99, 99, 99, 995, 997, 998, 999,,, και. Καναβέλη Ελιάνα Παλιεράκη Πόπη 8--6 . Εισαγωγή..... Αντικείμενο

Διαβάστε περισσότερα

ΑΝΑΛΥΣΗ ΑΡΘΡΟΥ ΜΕ ΘΕΜΑ: ΟΙ ΙΔΕΕΣ ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΟ

ΑΝΑΛΥΣΗ ΑΡΘΡΟΥ ΜΕ ΘΕΜΑ: ΟΙ ΙΔΕΕΣ ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΟ ΑΝΑΛΥΣΗ ΑΡΘΡΟΥ ΜΕ ΘΕΜΑ: ΟΙ ΙΔΕΕΣ ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΟ ΦΩΣ ΚΑΙ ΤΗΝ ΟΡΑΣΗ. Το άρθρο αυτό έχει ως σκοπό την παράθεση των αποτελεσμάτων πάνω σε μια έρευνα με τίτλο, οι ιδέες των παιδιών σχετικά με το

Διαβάστε περισσότερα

Κύρια σημεία. Η έννοια του μοντέλου. Έρευνα στην εφαρμοσμένη Στατιστική. ΈρευναστηΜαθηματικήΣτατιστική. Αντικείμενο της Μαθηματικής Στατιστικής

Κύρια σημεία. Η έννοια του μοντέλου. Έρευνα στην εφαρμοσμένη Στατιστική. ΈρευναστηΜαθηματικήΣτατιστική. Αντικείμενο της Μαθηματικής Στατιστικής Κύρια σημεία Ερευνητική Μεθοδολογία και Μαθηματική Στατιστική Απόστολος Μπουρνέτας Τμήμα Μαθηματικών ΕΚΠΑ Αναζήτηση ερευνητικού θέματος Εισαγωγή στην έρευνα Ολοκλήρωση ερευνητικής εργασίας Ο ρόλος των

Διαβάστε περισσότερα

ΔΟΜΗ ΤΗΣ ΓΡΑΠΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ. Η γραπτή εργασία θα περιλαμβάνει τα παρακάτω μέρη:

ΔΟΜΗ ΤΗΣ ΓΡΑΠΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ. Η γραπτή εργασία θα περιλαμβάνει τα παρακάτω μέρη: ΔΟΜΗ ΤΗΣ ΓΡΑΠΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Η γραπτή εργασία θα περιλαμβάνει τα παρακάτω μέρη: 1.ΕΞΩΦΥΛΛΟ Θα περιέχει τις εξής πληροφορίες: - Σχολείο - Μάθημα - Τάξη - Τμήμα -Τίτλο της έρευνας - Ονοματεπώνυμο Ο τίτλος της

Διαβάστε περισσότερα

ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΜΟΣ ΥΛΙΚΩΝ. Μετρήσεις με Διαστημόμετρο και Μικρόμετρο

ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΜΟΣ ΥΛΙΚΩΝ. Μετρήσεις με Διαστημόμετρο και Μικρόμετρο ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΜΟΣ ΥΛΙΚΩΝ Σκοπός της άσκησης Σε αυτή την άσκηση θα μετρήσουμε διαστάσεις στερεών σωμάτων χρησιμοποιώντας όργανα ακριβείας και θα υπολογίσουμε την πυκνότητα τους. Θα κάνουμε εφαρμογή της θεωρίας

Διαβάστε περισσότερα

Οδηγός. Σχολιασμού. Διπλωματικής Εργασίας

Οδηγός. Σχολιασμού. Διπλωματικής Εργασίας ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ Μεταπτυχιακό Δίπλωμα Ειδίκευσης: «Σπουδές στην Εκπαίδευση» Οδηγός Σχολιασμού Διπλωματικής Εργασίας (βιβλιογραφική σύνθεση) ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ: «ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΠΑΙΔΙΟΥ ΣΤΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ

Διαβάστε περισσότερα