ΣΚΟΠΟΣ ΤΟΥ ΠΑΡΟΝΤΟΣ κειμένου είναι

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 21 ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΡΥΘΜΙΣΗ ΣΤΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ ΕΝΟΠΟΙΗΣΗΣ *1 ΣΚΟΠΟΣ ΤΟΥ ΠΑΡΟΝΤΟΣ κειμένου είναι να τεκμηριώσει την άποψη ότι η παγκοσμιοποίηση, ως μια αντικειμενική διαδικασία τεχνολογικών αλλαγών και οικονομικών συμφερόντων, έχει ανάγκη την κοινωνική ρύθμιση προκειμένου να εξασφαλίσει την παραπέρα πρόοδό της. Το εγχείρημα της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης θεωρείται παράδειγμα πετυχημένα παγκοσμιοποίησης, διότι έχει εξασφαλίσει τις κοινωνικές προϋποθέσεις που συντηρούν την κοινωνική συνοχή και νομιμοποιούν τη διαδικασία. Όχι η εμβρυακής ακόμη μορφής ευρωπαϊκή κοινωνική πολιτική, αλλά το εθνικό κοινωνικό κεκτημένο που προϋπήρχε, αποτέλεσε και αποτελεί έναν συνεκτικό ιστό, που διασφαλίζει ακόμη την πρόοδο της ευρωπαϊκής οικονομικής ενοποίησης. Απόψεις για την παγκοσμιοποίηση ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΟΥΣ ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ η οικονομική παγκοσμιοποίηση αποτελεί αποτέλεσμα τεχνολογικών αλλαγών και πολιτικών αποφάσεων. Τεχνολογικών αλλαγών, με την έννοια της μείωσης του κόστους επικοινωνιών και συγκοινωνιών. Και πολιτικών αποφάσεων, με την έννοια της κατάργησης των φραγμών στη διακίνηση αγαθών, υπηρεσιών, κεφαλαίων και ανθρώπων. Σε αυτή τη διπλή της διάσταση, η οικονομική παγκοσμιοποίηση γίνεται αντιληπτή τόσο ως μια αντικειμενική διαδικασία όσο και ως μια πολιτική απόφαση κυβερνήσεων και κρατών. Ως ενδιάμεσος κρίκος που συνδέει την τεχνολογική αλλαγή και την * 1 Εισήγηση που παρουσιάστηκε στην Ημερίδα του ΙΣΤΑΜΕ-Α. ΠΑ- ΠΑΝΔΡΕΟΥ, Από το Seattle στο Porto Alegre: Παγκοσμιοποίηση. Ευκαιρία ή απειλή;, Αθήνα, 9 Ιουνίου 2001

544 ΘΕOΔΩΡΟΣ ΣΑΚΕΛΛΑΡΟΠΟΥΛΟΣ πολιτική επιλογή, αλλά και ως κινητήριος μηχανισμός προόδου παρουσιάζονται οι επιχειρήσεις, κυρίως οι υπερεθνικές πολυεθνικές επιχειρήσεις (TNC) και οι διάφορες εκφράσεις τους. Σε αυτό το σημείο εντοπίζουν πολλοί την ειδοποιό διαφορά της παγκοσμιοποίησης με τη διεθνοποίηση της οικονομίας το 19ο αιώνα, όταν κινητήρια δύναμη ήταν τα εθνικά κράτη. Η ανάλυση του φαινομένου της παγκοσμιοποίησης έχει αναδείξει πολλά επιχειρήματα, υπέρ και κατά. Ευρύτατη συμφωνία ωστόσο σημειώνεται σε τρία σημεία: α) ότι η παγκοσμιοποίηση δεν είναι νέο φαινόμενο β) ότι δεν έχει προχωρήσει όσο υποτίθεται και γ) ότι είναι διαδικασία αναστρέψιμη. Η ιστορική-συγκριτική ανάλυση επιβεβαιώνει αυτές τις διαπιστώσεις. Σημαντικότερη, ωστόσο, από τη συζήτηση για τη φύση της παγκοσμιοποίησης είναι η συζήτηση για τις κοινωνικές συνέπειές της. Οι υπέρμαχοι και ενθουσιώδες οπαδοί της, που πιστεύουν στην παντοδυναμία της αγοράς και της φιλελεύθερης οικονομίας, θεωρούν ότι η κατάργηση όλων των εμποδίων στην παγκόσμια οικονομική δραστηριότητα θα ωφελήσει πλούσιες και φτωχές χώρες και θα ευνοήσει τη γενικότερη ανάπτυξη. Δύο δεκαετίες όμως παγκοσμιοποιημένης οικονομίας δεν έφεραν τελικά τα επιθυμητά αποτελέσματα. Αντίθετα, οι ανισότητες μεταξύ πλούσιων και φτωχών χωρών αυξήθηκαν, όπως δείχνουν πρόσφατες έρευνες. Σήμερα το 50% των ανθρώπων του πλανήτη ζουν με 2 δολάρια την ημέρα, ενώ το 20% με λιγότερο από 1 δολάριο, σύμφωνα με τα στοιχεία της World Bank και του UNRISED. Οι ανισότητες και η φτώχεια αυξάνουν, καθώς εκτεταμένες περιοχές του πλανήτη δεν αγγίζονται καν από οποιεσδήποτε διαδικασίες ανάπτυξης (πολλές περιοχές της Κίνας, της Ινδίας, της υποσαχάριας Αφρικής κ.λπ.). Οι ξένες επενδύσεις και γενικότερα η ροή κεφαλαίων σε άλλες χώρες δεν είναι σημαντικές, καθώς η εθνική αποταμίευση ισούται με την εθνική επένδυση στις ισχυρότερες χώρες. Οι βραχυπρόθεσμες επενδύσεις κεφαλαίων οδηγούν σε ξαφνικές και βαθύτατες κρίσεις, με καταστρεπτικά αποτελέσματα για τις χώρες του Τρίτου Κόσμου (βλ. π.χ. Μαλαισία). Τέλος, οι φιλελεύθερες οικονομικές πολιτικές που συνδέθηκαν με αναπτυξιακή βοήθεια και τα περίφημα SAPs (προγράμματα αναπτυξιακής βοήθειας και προσαρμογής) οδήγησαν σε ακόμη μεγαλύτερη χρέωση τις χώρε του Τρίτου Κόσμου και σε μαζική εξαθλίωση.

ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ 545 Για τις ανεπτυγμένες βιομηχανικές χώρες, με τα ισχυρά συστήματα κοινωνικής προστασίας, η οικονομική παγκοσμιοποίηση συνδέθηκε με την απειλή και το φόβο του κοινωνικού και περιβαλλοντικού ντάμπινγκ, της απώλειας θέσεων εργασίας, της φυγής των κεφαλαίων σε χώρες με φθηνότερο κόστος εργασίας, και την αύξηση της ανεργίας. Αυτός ο φόβος ωστόσο δεν επιβεβαιώθηκε στις διαστάσεις που «προφήτευε» ο νεοφιλελευθερισμός. Τουλάχιστον έως σήμερα, πέρα από το γεγονός ότι οι επενδύσεις δεν είναι μόνο συνάρτηση του μισθολογικού κόστους, γι αυτό και το 70% των διεθνών άμεσων επενδύσεων συγκεντρώνονται στις ανεπτυγμένες χώρες (π.χ. το 84% των γερμανικών πηγαίνει στην Ευρώπη), το κοινωνικό ντάμπινγκ επικεντρώθηκε μόνο στην ανειδίκευτη εργασία. Υπολογισμοί στις ΗΠΑ έδειξαν ότι μόνο το 20% της μείωσης των αποδοχών των ανειδίκευτων εργαζομένων οφείλεται στο εμπόριο με τις αναπτυσσόμενες χώρες. Το υπόλοιπο οφείλεται στις νέες τεχνολογίες, την αποδυνάμωση των συνδικάτων κ.λπ. Ο φόβος, ωστόσο, του ανταγωνισμού στο κόστος εργασίας παραμένει μια από τις σημαντικότερες προκλήσεις για τιs ανεπτυγμένες χώρες και τουs εργαζομένους τουs, καθώς λειτουργεί αποτρεπτικά στις διεκδικήσεις και στην άνοδο της ευημερία τους. Το μισθολογικό, κοινωνικό, περιβαλλοντικό και φορολογικό ντάμπινγκ, ως πραγματικότητα και φόβος, αποτελεί έναν ισχυρότατο παράγοντα που ενισχύει την επιστροφή σε προστατευτικές πολιτικές, ευνοεί την οικονομική απομόνωση και την εθνική αυτάρκεια, φαινόμενα που οδηγούν αναπόφευκτα σε συγκρούσεις και πολέμους. Από όλα αυτά γίνεται φανερό ότι ούτε ο οικονομικός φιλελευθερισμός, που αποθεώνει τη διαδικασία της παγκοσμιοποίησης, ούτε ο προστατευτισμός, που αρνείται τα οφέλη από το διεθνή καταμερισμό εργασίας, μπορούν να ανταποκριθούν στο αίτημα της παγκόσμιας ανάπτυξης και της παγκόσμιας κοινωνικής δικαιοσύνης. Η παγκόσμια κοινωνική συνοχή απειλείται εξίσου από αυτές τις δύο πολιτικές, καθώς γεννούν τη φτώχεια, τιs ανισότητες, την ανεργία, την υπανάπτυξη, την εξαθλίωση και τον αποκλεισμό. Η μετατροπή των απειλών που εμπεριέχει η διαδικασία της παγκοσμιοποίησης σε ευκαιρία για περισσότερη ευημερία

546 ΘΕOΔΩΡΟΣ ΣΑΚΕΛΛΑΡΟΠΟΥΛΟΣ και δικαιοσύνη για όλους τους λαούς και τα κοινωνικά στρώματα απαιτεί τη ρύθμιση αυτής της διαδικασίας. Υπερεθνικοί κοινωνικοί θεσμοί και υπερεθνικές πολιτικές δεσμεύσεις οφείλουν να αναπτυχθούν, ώστε να προσδώσουν στην οικονομική παγκοσμιοποίηση κοινωνική διάσταση και ευθύνη. Σε αυτή τη βάση εξαφανίζεται η ενιαία, ισοπεδωτική λογική και πράξη της νεοφιλελεύθερης θεωρίας και ιδεολογίας και αναδεικνύονται τα εθνικά, πολιτισμικά και κοινωνικά χαρακτηριστικά μιας άλλης παγκοσμιοποίησης, περισσότερο αποδοτικής και λειτουργικής, ακόμη και με οικονομικούς όρους. Όπως επισημαίνει και ο L. Thurow, «στη νέα εποχή της κοινωνίας της γνώσης δεν είναι η ίδια η οργάνωση των εθνών, αλλά η οργάνωση της διεθνούς κοινότητας εκείνη η προϋπόθεση που επιτρέπει στα έθνη να έχουν οικονομικές επιτυχίες». Η κοινωνική ρύθμιση του φαινομένου της παγκοσμιοποίησης αφορά παρεμβάσεις σε όλες τις μορφές και τα επίπεδα στα οποία αυτή εκδηλώνεται: δηλαδή (α) στη διαδικασία οικονομικής παγκοσμιοποίησης (όπως το διεθνές εμπόριο, οι διεθνείς άμεσες επενδύσεις, η κίνηση των βραχυπρόθεσμων κεφαλαίων, η συμπεριφορά των πολυεθνικών επιχειρήσεων [TNCs], ο φορολογικός τουρισμός και ανταγωνισμός), β) στις σχέσεις και τη διεθνή συνεργασία μεταξύ των χωρών Βορρά- Νότου για την παγκόσμια ανάπτυξη γ) στο σχηματισμό των μεγάλων περιφερειακών οικονομικών κ.ά. ενώσεων, όπως η Ευρωπαϊκή Ένωση, η ASEAN, η NAFTA κ.λπ. Και στα τρία αυτά επίπεδα όπου διαμορφώνονται παγκόσμιες δομές, οι προτάσεις για τη ρύθμιση και τον έλεγχο των συνεπειών της παγκοσμιοποίησης καλύπτουν ένα ευρύτατο φάσμα πολιτικών και παρεμβάσεων, από την κατοχύρωση ελάχιστων κοινωνικών και περιβαλλοντικών προδιαγραφών στο διεθνές εμπόριο, την εθελοντική τήρηση κανόνων συμπεριφοράς για τις πολυεθνικές (όπως π.χ. η Global Compact), έως τη δημιουργία ενός παγκόσμιου κέντρου (ΟΗΕ) συλλογής και αναδιανομής πόρων υπέρ των φτωχότερων κρατών και τη δημιουργία της ιδιότητας του παγκόσμιου πολίτη. Οι περισσότερες από αυτές τις πτυχές δεν θα μας απασχολήσουν εδώ. Το συμπέρασμα όμως είναι σαφές: Τα αποτελέσματα είναι εξαιρετικά

ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ 547 φτωχά έως σήμερα. Η οικονομική παγκοσμιοποίηση δεν συνοδεύεται από ουσιαστικές πρωτοβουλίες κοινωνικών παρεμβάσεων σε παγκόσμιο επίπεδο. Ακολούθως η προσοχή επικεντρώνεται στην κοινωνική πτυχή της Ευρωπαϊκής Ενοποίησης. Η Ε.Ε. παράδειγμα παγκοσμιοποίησης με κοινωνική ρύθμιση Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΩΝ ενώσεων αποτελεί, όπως υπογραμμίσαμε προηγουμένως, την πλέον χαρακτηριστική μορφή της παγκοσμιοποίησης. Το πείραμα της Ε.Ε. εκφράζει την πιο προωθημένη εκδοχή της, καθώς, παράλληλα με την οικονομική, αναπτύσσονται η κοινωνική, πολιτιστική και πολιτική διάσταση. Η έως σήμερα καθυστέρηση των τελευταίων δεν μειώνει την αξία του εγχειρήματος, καθώς με τους στόχους που έθεσε το Συμβούλιο της Λισαβόνας η Ε.Ε. να καταστεί έως το 2010 η πλέον ανταγωνιστική οικονομία του πλανήτη, φαίνεται να ενισχύεται από την υπάρχουσα δυναμική ενοποίησης στη μετα-ονε εποχή. Είναι βέβαιο ότι η πολιτική ενοποίηση σε ομοσπονδιακή βάση θα δώσει ακόμη μεγαλύτερη ώθηση στις διαδικασίες συγκρότησης του ενιαίου ευρωπαϊκού χώρου. Όσον αφορά την κοινωνική συνοχή, την κοινωνική διάσταση της Ε.Ε., οι σχετικές πρωτοβουλίες και πολιτικές που σχεδιάζονται και υλοποιούνται σε κεντρικό πανευρωπαϊκό επίπεδο, μολονότι είναι οι πλέον προωθημένες σε σύγκριση με άλλες οικονομικές περιφερειακές ενώσεις -και γι αυτό θεωρούνται πρότυπο μίμησης από πολλούς- ωστόσο δεν ανταποκρίνονται ακόμη στους επιθυμητούς ρυθμούς, αλλά και στις ανάγκες της ευρωπαϊκής οικοδόμησης. Το ενιαίο ευρωπαϊκό κοινωνικό κράτος δεν μπορεί να προχωρήσει όσο απουσιάζουν οι βασικές προϋποθέσεις του: δηλαδή, μια κεντρική εκτελεστική εξουσία, ένας κοινός προϋπολογισμός και μια ενιαία αγορά εργασίας. Αυτές οι προϋποθέσεις είναι «εκ των ων ουκ άνευ» για την εφαρμογή μιας κοινής ευρωπαϊκής κοινωνικής πολιτικής, που θα περιλαμβάνει και τα τρία στοιχεία μιας ολοκληρωμένης κοινωνικής πολιτικής: δηλαδή, την κοινωνική ρύθμιση, την κοινωνική αναδιανομή και την κοινωνική πρόνοια.

548 ΘΕOΔΩΡΟΣ ΣΑΚΕΛΛΑΡΟΠΟΥΛΟΣ Σήμερα τα δύο τελευταία στοιχεία σχεδόν απουσιάζουν από την ευρωπαϊκή κοινωνική πολιτική. Ο προϋπολογισμός της Ε.Ε. δεν υπερβαίνει το 2% του ΑΕΠ των χωρών-μελών και ως εκ τούτου βρίσκεται σε αδυναμία να εφαρμόσει κοινωνικές πολιτικές αναδιανομής και πρόνοιας. Ο ρόλος των Ευρωπαϊκών Ταμείων (Κοινωνικού και Περιφερειακού) ήταν, τουλάχιστον μέχρι πρόσφατα, διορθωτικός των περιφερειακών και κοινωνικών ανισοτήτων. Κοινωνική αναδιανομή σε ευρωπαϊκό επίπεδο απουσιάζει και θα απουσιάζει όσο δεν διαμορφώνονται αυτόνομα φορολογικά έσοδα της Ένωσης. Ομοίως θα απουσιάζει και μια βασική προϋπόθεση ανάπτυξης πιο μοντέρνων θεσμών ευρωπαϊκής κοινωνικής πολιτικής, που θα θεμελιώνονται στην έννοια της ευρωπαϊκής ιθαγένειας και ιδιότητας του πολίτη. Η ευρωπαϊκή κοινωνική πολιτική σήμερα εξαντλείται στη ρύθμιση, δηλαδή την καθιέρωση, κοινωνικών προτύπων και νομικών κανόνων, που ωστόσο αφορούν έναν περιορισμένο αριθμό θεμάτων, όπως την υγιεινή και ασφάλεια στο χώρο της εργασίας, τις ομαδικές απολύσεις, τη μεταφορά των επιχειρήσεων, την αφερεγγυότητα του εργοδότη, την ενημέρωση και διαβούλευση με τους εργαζομένους, την εργασία ορισμένου χρόνου, την προστασία των εγκύων γυναικών και των νέων στην εργασία, την απόσπαση εργαζομένων, τη ρύθμιση του χρόνου εργασίας των ναυτικών, την ευρωπαϊκή εταιρία κ.ά. Συνολικά έως σήμερα οι ευρωπαϊκές νομικές ρυθμίσεις για κοινωνικοπολιτικά θέματα αφορούσαν τρία πεδία: τις συνθήκες εργασίας, την υγιεινή και ασφάλεια και την ισότητα μεταχείρισης των δύο φύλων. Αυτή η μινιμαλιστικού χαρακτήρα κοινωνική πολιτική, όπως προκύπτει και από τις περιορισμένες προβλέψεις των Συνθηκών της Ε.Ε., δικαιολογείται από την περίφημη αρχή της επικουρικότητας και συνοδεύεται από άλλα διακηρυκτικά και μη δεσμευτικά κείμενα, όπως ο Κοινοτικός Χάρτης των Δικαιωμάτων των Εργαζομένων του 1989. Σχεδιάστηκε με σκοπό την αποφυγή του κοινωνικού ντάμπινγκ και του αθέμιτου ανταγωνισμού από τις χώρες του Νότου που είχαν φθηνότερο κόστος εργασίας, προωθώντας την κοινωνική εναρμόνιση, η οποία θα είχε ως αποτέλεσμα την απώλεια του συγκριτικού πλεονεκτήματος των λιγότερο ανεπτυγμένων περιοχών.

ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ 549 Συμπερασματικά διαπιστώνουμε ότι το περιεχόμενο και το πλαίσιο της ευρωπαϊκής κοινωνικής πολιτικής, μολονότι το πιο προωθημένο σε παγκόσμιο επίπεδο, κατανοήθηκαν και κατανοούνται περιορισμένα. Οι σκέψεις για ευρύτερη εναρμόνιση των κοινωνικών συστημάτων, που έθετε ήδη από τη δεκαετία του 50 η Γαλλία, από τον φόβο του κοινωνικού ντάμπινγκ δεν υιοθετήθηκαν. Αντίθετα, προωθήθηκε η πολιτική της βαθμιαίας σύγκλισης και των ελάχιστων κοινωνικών προδιαγραφών, που εντασσόταν στο σχέδιο της οικονομικής ενοποίησης με την παρουσία της μικρότερης δυνατής κεντρικής παρέμβασης. Σε αυτό το σχέδιο η κοινωνική πολιτική είχε δευτερεύοντα και συμπληρωματικό ρόλο. Συνήθως ενώ οι διαδικασίες οικονομικής ενοποίησης προωθούσαν την ομοιομορφία και την ενότητα του ευρωπαϊκού χώρου, η απουσία ενιαίας κοινωνικής πολιτικής ευνοούσε και ευνοεί τη διατήρηση της πολυμορφίας και διαφορετικότητας των εθνικών κοινωνικών θεσμών. Η υπερίσχυση της διαφορετικότητας στο κοινωνικό πεδίο φαίνεται να αναγνωρίζεται και μετά την υιοθέτηση της νέας μορφής προώθησης ευρωπαϊκών κοινωνικών πολιτικών μέσα από τη Μέθοδο του Ανοικτού Συντονισμού. Αναφερόμαστε στις πολιτικές απασχόλησης που εγκαινίασε η Συνθήκη του Άμστερνταμ και κοινωνικής προστασίας (κοινωνική ενσωμάτωση, συντάξεις) που εγκαινιάστηκαν με τη Λισαβόνα το 2000 και αποβλέπουν στον καθορισμό κοινών στόχων για τα Κράτη Μέλη και στη διάδοση των βέλτιστων πρακτικών. Η οργάνωση και η χρηματοδότηση όμως αυτών των πολιτικών, σύμφωνα με την αρχή της επικουρικότητας, παραμένουν στα χέρια των εθνικών κυβερνήσεων. Έτσι, αγορές εργασίας, συστήματα κοινωνικής προστασίας, οργάνωση και χρηματοδότηση της κοινωνικής ασφάλισης κ.ά. εξακολουθούν να διακρίνονται από υψηλό βαθμό εθνικής διαφοροποίησης. Η Μέθοδος Ανοικτού Συντονισμού, ακόμη και στη μελλοντική περίπτωση επιβολής κυρώσεων, αντί για συστάσεις που ισχύουν σήμερα, φαίνεται να οδηγεί στο άμεσο μέλλον σε μια ορισμένη σύγκλιση των ευρωπαϊκών κοινωνικών θεσμών. Σε ποιο βαθμό, δεν γνωρίζουμε ακόμη. Οι εθνικές αντιστάσεις είναι μεγάλες και δεν πρόκειται να υποχωρήσουν, εάν δεν διαμορφωθούν αντίστοιχοι ευρωπαϊκοί θεσμοί, κατάλληλοι να αντικαταστήσουν τα όποια κοινωνικά ελλείμματα και κεκτημένα.

550 ΘΕOΔΩΡΟΣ ΣΑΚΕΛΛΑΡΟΠΟΥΛΟΣ Εθνικό και υπερεθνικό στον ευρωπαϊκό κοινωνικό χώρο ΕΑΝ ΩΣΤΟΣΟ Η Ε.Ε. ΦΑΙΝΕΤΑΙ να ασκεί μια γοητεία ως πετυχημένο πρότυπο οικονομικής παγκοσμιοποίησης, με κοινωνική ευαισθησία και ρύθμιση, τούτο οφείλεται επιπρόσθετα και στο κοινωνικό κεκτημένο των εθνικών κρατών, δηλαδή στην ύπαρξη ισχυρών εθνικών κοινωνικών κρατών που μπόρεσαν και μπορούν να αποτελέσουν ισχυρότατο ανάχωμα στις συνέπειες της οικονομικής παγκοσμιοποίησης. Το λεγόμενο Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Μοντέλο (ΕΚΜ) δεν είναι αποτέλεσμα κάποιας υπερεθνικής ρύθμισης και παρέμβασης. Προϋπήρχε της εκδήλωσης της οικονομικής παγκοσμιοποίησης, προϋπήρχε της δεκαετίας του 80, προϋπήρχε και των απαρχών συγκρότησης της Ευρωπαϊκής Κοινότητας (ΕΟΚ). Για ορισμένους συγγραφείς και πολιτικούς, το ΕΚΜ υπήρχε και υπάρχει ως το άθροισμα των κοινωνικών θεσμών των εθνικών ευρωπαϊκών κρατών που προέκυψαν ιστορικά μέσα από κοινωνικούς αγώνες και αντιπαραθέσεις από τα τέλη του 19ου αιώνα έως τη δεκαετία του 70. Τα στοιχεία που το συγκροτούν, όπως κοινωνική οικονομία της αγοράς, κρατική παρέμβαση και κρατική κοινωνική προστασία, κορπορατιστικές δομές και διάλογος των κοινωνικών εταίρων διαμορφώθηκαν μέσα από παράλληλες εξελίξεις στις χώρες-μέλη. Είναι ωστόσο εξαιρετικά αμφισβητήσιμο το κατά πόσο αυτά τα χαρακτηριστικά είναι κοινά σε όλες τις χώρες. Στην Ευρώπη σήμερα διακρίνονται τουλάχιστον τέσσερα τύποι κοινωνικού κράτους: α) το ηπειρωτικό, τύπου Μπίσμαρκ β) το σοσιαλδημοκρατικό, των σκανδιναβικών χωρών γ) το υπολειμματικό φιλελεύθερο των αγγλοσαξονικών χωρών και δ) το νοτιοευρωπαϊκό ή λατινικό μοντέλο. Οι διαφορές των τεσσάρων αυτών τύπων κοινωνικού κράτους είναι σημαντικές και δύσκολα ανάγονται σε κοινό παρονομαστή, τουλάχιστον σε επίπεδο κοινωνικών θεσμών. Δεν είναι του παρόντος λεπτομερέστερη ανάλυση. Επιστήμονες και πολιτικοί διχάζονται στις εκτιμήσεις τους. Μόνο η πρόοδος της κοινωνικής Ευρώπης θα δώσει στο μέλλον κάποια απάντηση.

ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ 551 Ωστόσο, η υπογράμμιση αυτής της διαπίστωσης είναι αναγκαία προκειμένου να αποσαφηνιστεί το πραγματικό περιεχόμενο της περιφερειακής ολοκλήρωσης στην Ευρώπη. Η Ε.Ε. δεν δημιούργησε κάποιο υπερεθνικό κοινωνικό κράτος για να προλάβει τις συνέπειες της οικονομικής ολοκλήρωσης, αλλά βρήκε και χρησιμοποίησε τα εθνικά κοινωνικά κράτη στην πορεία της οικονομικής και νομισματικής της ένωσης. Όχι υπερεθνικοί κοινωνικοί θεσμοί, αλλά υπερανεπτυγμένα εθνικά συστήματα κοινωνικής προστασίας αποτέλεσαν τη νομιμοποιητική βάση της οικονομικής ολοκλήρωσης. Τούτο καταφαίνεται, μεταξύ άλλων, από το γεγονός ότι η Ευρώπη απέφυγε την εμφάνιση δύο ακραίων εκδηλώσεων της παγκοσμιοποίησης. Πρώτον, την έντονη κοινωνική διαμαρτυρία και, δεύτερον, την ακραία φτώχεια. Η πρώτη παρέμενε περιθωριακό φαινόμενο, καθώς δεν έφθασε ποτέ στις διαστάσεις που πήρε σε λιγότερο ανεπτυγμένες χώρες (π.χ. οι Ζαπατίστας στο Μεξικό, Tσιάπας κ.λπ.). Όσο για τη φτώχεια, οι μεταβιβάσεις πόρων σε εθνικό επίπεδο πέτυχαν να τη μειώσουν από το 40%, που θα ήταν χωρίς την παρέμβαση των κυβερνήσεων και των μεταβιβαστικών πληρωμών κοινωνικής προστασίας, στο 18%. Αλλά και οι μεταρρυθμίσεις του κοινωνικού κράτους που λαμβάνουν χώρα σήμερα στα ευρωπαϊκά κράτη γίνονται με εθνικά μέσα και υπακούουν σε εθνικές στρατηγικές. Η αιτία είναι προφανής: δηλαδή η πρόληψη και απόκρουση των κοινωνικών συνεπειών της οικονομικής ενοποίησης της Ε.Ε. και της παγκοσμιοποίησης. Οι αγγλοσαξονικές χώρες απαντούν με μεγαλύτερη απορρύθμιση των αγορών εργασίας. Οι σκανδιναβικές χώρες των οποίων οι κοινωνικές υπηρεσίες έχουν καθολικό χαρακτήρα απαντούν με επέκταση του δημοσίου τομέα, ενεργητικές μορφές απασχόλησης και επενδύσεις στην εκπαίδευση. Οι χώρες του συντηρητικού μοντέλου τύπου Μπίσμαρκ δείχνουν έως σήμερα τη μεγαλύτερη απροθυμία να απορυθμίσουν τις αγορές εργασίας και να μειώσουν την κοινωνική προστασία των ανέργων. Είναι γνωστές οι επανειλημμένες παρατηρήσεις του ΟΟΣΑ στην περίπτωση της Γερμανίας. Τέλος, τα νοτιοευρωπαϊκά κράτη, όπως Ελλάδα, Ισπανία, Πορτογαλία, Ιταλία, εμφανίζουν μια αύξηση των κοινωνικών δαπανών, προκειμένου να συμπληρώσουν το ελλιπές σύστημα κοινωνικής

552 ΘΕOΔΩΡΟΣ ΣΑΚΕΛΛΑΡΟΠΟΥΛΟΣ προστασίας τους με νέους θεσμούς, όπως το ελάχιστο εγγυημένο εισόδημα, οικογενειακές πολιτικές, αγροτικές συντάξεις, στήριξη κατωτάτων εισοδημάτων (ΕΚΑΣ) κ.λπ. Συμπερασματικά, πρέπει να υπογραμμιστεί ότι στο πετυχημένο παράδειγμα μιας υποδειγματικής και σχεδιασμένης μορφής οικονομικής παγκοσμιοποίησης, όπως αυτό της Ε.Ε., αναδεικνύεται ο σημαντικός ρόλος της προϋπάρχουσας ισχυρής κοινωνικής δομής, των προϋπαρχόντων κοινωνικών εθνικών θεσμών και συστημάτων κοινωνικής προστασίας. Η ευρωπαϊκή κεντρική παρέμβαση στα κοινωνικά ζητήματα συνέβαλε βέβαια στην άμβλυνση των ακραίων συνεπειών που προέρχονται από την ευρωπαϊκή οικονομική ενοποίηση, όμως το προϋπάρχον εθνικό κοινωνικό κεκτημένο σε ευρωπαϊκή διάσταση αποτέλεσε την ασφαλιστική βαλβίδα για να αποκρουστούν τα φαινόμενα του μαζικού αποκλεισμού, της φτώχειας και της εξαθλίωσης. Διότι τροποποίησε αποφασιστικά την εφαρμογή και τις συνέπειες του νεοφιλελεύθερου σχεδίου, δηλαδή ενός τύπου ανάπτυξης με επίκεντρο την αγορά. Έτσι, την απροθυμία των κεντρικών σχεδιαστών και εμπνευστών της Ευρώπης να υιοθετήσουν μια συνολική κεντρική ευρωπαϊκή κοινωνική πολιτική ρύθμισης, αναδιανομής και πρόνοιας έχουν αναλάβει να καλύψουν και να συντηρήσουν σε ένα σημαντικό βαθμό τα εθνικά κράτη. Το παράδειγμα της Ελλάδας, με τη συνεχή αύξηση των κοινωνικών δαπανών στην πορεία ολοκλήρωσής της στην Ε.Ε., είναι το πλέον χαρακτηριστικό. Για χώρες ή ομάδες χωρών που συμμετέχουν και θέλουν να συμμετέχουν σε περιφερειακές ενώσεις το δίδαγμα από την Ευρώπη είναι σαφές: Συμμετοχή στις διαδικασίες παγκοσμιοποίησης σημαίνει προηγούμενη ή και παράλληλη ενίσχυση των εθνικών θεσμών κοινωνικής προστασίας. Η καθιέρωση υπερεθνικών κοινωνικών ρυθμίσεων πρέπει βέβαια να προωθείται. Η εφαρμογή τους όμως καθυστερεί εξαιτίας της επικυριαρχίας των ιδεών της ανεξέλεγκτης νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης. Το βάρος της προσαρμογής πέφτει ακόμη στο εθνικό πεδίο. Αυτά τα συμπεράσματα πρέπει ωστόσο να προβληματίσουν σοβαρά πολιτικούς και τεχνοκράτες που ενδιαφέρονται για την πρόοδο της Ευρώπης, καθώς έτσι εξασθενεί σημαντικά η νομιμοποιητική πτυχή του εγχειρήματος.